ΕΞΕΛΙΞΗ ΥΔΡΑΥΛΙΚΩΝ ΔΙΚΤΥΩΝ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΒΡΟΧΙΝΟΥ ΝΕΡΟΥ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟ ΚΑΛΑΜΑΡΙΑΣ

AΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΞΕΛΙΞΗ ΥΔΡΑΥΛΙΚΩΝ ΔΙΚΤΥΩΝ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΒΡΟΧΙΝΟΥ ΝΕΡΟΥ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟ ΚΑΛΑΜΑΡΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΝΙΚΟΛΕΤΤΟΥ- ΣΚΑΡΛΙΟΥ Γεωλόγος ΑΠΘ Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος 2013

Αφιερωμένο στο σύζυγό μου Ανδρέα και στα παιδιά μας, Δημήτρη και Ηρακλή. Στη μνήμη της μητέρας μου, Ελένης

Ευχαριστήριο Θέλω να ευχαριστήσω θερμά και να εκφράσω την βαθιά μου ευγνωμοσύνη στον καθηγητή μου και επιβλέποντα της διπλωματικής μου εργασίας κ. Κωνσταντίνο Κατσιφαράκη για την εμπιστοσύνη που έδειξε προς το πρόσωπο μου αναθέτοντας μου τη συγκεκριμένη εργασία. Τον υπερευχαριστώ γιατί υπήρξε πολύτιμος σύμβουλος που χωρίς την καθοδήγηση του, την θετική συμβολή του και την ενθάρρυνση που μου προσέφερε, δεν θα ήταν δυνατή η ολοκλήρωση της έρευνας μου. Διαθέτοντας προσωπικότητα με αρετές όπως υπομονή και επιμονή μετέτρεπε τα περίπλοκα προβλήματα σε απλά και κατανοητά. Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τους κυρίους Δημήτρη Μπίκα και Μάριο Βαφειάδη οι οποίοι αποτελούν τα μέλη της επιβλέπουσας επιτροπής. Ιδιαίτερες ευχαριστίες αισθάνομαι την ανάγκη να εκφράσω στον κ. Περικλή Λατινόπουλο, Πρόεδρο του μεταπτυχιακού προγράμματος Σπουδών Προστασίας Περιβάλλοντος & Βιώσιμης Ανάπτυξης, ο οποίος ήταν πάντα στο πλευρό των φοιτητών, στηρίζοντάς τους. Μέσα από τα βάθη της καρδιάς μου ευχαριστώ την οικογένεια μου. Το σύζυγο μου Ανδρέα Νικολέττο και τα παιδιά μας, Δημήτρη και Ηρακλή, επειδή υπήρξαν υποδειγματικοί στη συμπεριφορά τους απέναντί μου κατά τη διάρκεια της φοίτησης στις μεταπτυχιακές σπουδές μου. Διέθεταν περισσή υπομονή, με ενθάρρυναν, μου προσέφεραν ηθική και υλική συμπαράσταση και με τις χρήσιμες επισημάνσεις τους έκαναν την βοήθεια τους καθοριστική για μένα. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στην αγαπημένη μου Βίκυ Μαστορίδου για την πολύτιμη βοήθειά της. Ευχαριστώ θερμά το Δήμο Καλαμαριάς και το Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού (ΙΑΠΕ) για τη μεγάλη βοήθεια στη συλλογή δεδομένων και την παραχώρηση μέρους του φωτογραφικού υλικού και των χαρτών. Για τον ίδιο λόγο ευχαριστώ εγκάρδια τους πολιτιστικούς συλλόγους Αρετσούς Δέρκων και Ν. Κρήνης καθώς και τους συγγενείς και φίλους μου για την αμέριστη συμπαράσταση τους, το φωτογραφικό υλικό τους και τις αφηγήσεις τους. Τελειώνοντας ευχαριστώ τους συμφοιτητές μου για την ευγενή τους άμιλλα, τη βοήθειά τους και τη στήριξή τους κατά τη διάρκεια της ακαδημαϊκής χρονιάς. i

Πρόλογος Η αστικοποίηση πολλών περιοχών δημιουργεί και επιφέρει ποικίλα περιβαλλοντικά προβλήματα. Ως προς τους υδατικούς πόρους παρουσιάζονται προβλήματα που αφορούν τη ρύπανση του εδάφους. Με το οδικό δίκτυο μιας πόλης καθώς και με τους οικοδομημένους χώρους παρουσιάζεται μία αισθητή «αδιαβροχοποίηση» σε μεγάλο ποσοστό του εδάφους της. Σημαντικό επίσης πρόβλημα αποτελεί ο περιορισμός του φυσικού δικτύου επιφανειακής απορροής των νερών της βροχής ως αποτέλεσμα της άναρχης και χωρίς σχεδιασμό δόμησης και καταπάτησης των ρεμάτων. Σήμερα, με την εφαρμογή της πράσινης ανάπτυξης και περιβαλλοντικής πολιτικής γίνεται προσπάθεια μετατροπής των πόλεων σε περισσότερο βιώσιμες και αειφόρες. Ένα από τα προβλήματα που πηγάζουν από την απουσία στοχευμένης δόμησης και χρήζει άμεσης παρέμβασης είναι η διαχείριση των όμβριων υδάτων. Η αντιμετώπιση του προβλήματος απαιτεί την κατασκευή ικανού δικτύου αποχέτευσης με σκοπό την γρήγορη και άμεση απομάκρυνση των υδάτων αυτών από την αστική περιοχή. Μέχρι τώρα, η μόνη λύση για την απομάκρυνση αποτελούσε η μεταφορά των όμβριων, με κατάλληλο δίκτυο, σε εργοστάσιο επεξεργασίας υγρών αποβλήτων η άμεση διοχέτευσή τους σε φυσικούς αποδέκτες χωρίς βιολογική επεξεργασία. Τα τελευταία χρόνια επανέρχονται παλιές μέθοδοι διαχείρισης όμβριων υδάτων προσαρμοσμένες στις ανάγκες της σύγχρονης εποχής. Στόχος είναι η εύρεση και εφαρμογή περισσότερο φιλικών προς το περιβάλλον μεθόδων διαχείρισης των υδατικών πόρων. Ανάμεσα σε αυτές εντάσσεται η χρήση του βρόχινου νερού στην κάλυψη δευτερευουσών αναγκών των χώρων αναψυχής και των κατοικιών, ενώ παράλληλα διευκολύνεται η απομάκρυνση των όμβριων από τα οδικά δίκτυα. Η πιο ευρέως χρησιμοποιούμενη εφαρμογή αυτής της στρατηγικής αντικατοπτρίζεται στους κήπους βροχής. Στην παρούσα διπλωματική εργασία μελετάται η δυνατότητα εφαρμογής των κήπων βροχής σε διάφορες περιοχές του Δήμου Καλαμαριάς και προτείνονται χώροι για την υλοποίηση της μεθόδου. ii

Π Ε Ρ Ι Λ Η Ψ Η Η Καλαμαριά κατά τους εφιαλτικούς χρόνους της εγκατάστασης των προσφύγων από τις περιοχές του Πόντου και της Μικρασίας, αντιμετώπισε τεράστιες δυσκολίες στις υποδομές για την υδροδότηση και την αποχέτευση της περιοχής, από την κατασκευή δημόσιων κοινόχρηστων βρυσών (1927) μέχρι και τη σύνδεση της Καλαμαριάς με τα δίκτυα ύδρευσης αποχέτευσης του ΟΥΘ και του ΟΑΘ αντίστοιχα. Με την εγκατάσταση τους οι πρόσφυγες άρχισαν να συλλέγουν και να χρησιμοποιούν στην καθημερινή τους ζωή το βρόχινο νερό, εφαρμόζοντας μια μέθοδο οικολογικής διαχείρισης των όμβριων υδάτων χωρίς να το έχουν οι ίδιοι συνειδητοποιήσει. Η χρήση μεθόδων οικολογικής διαχείρισης των νερών της βροχής σήμερα, κυρίως σε αστικές περιοχές βοηθά στον περιορισμό των οχλήσεων και ζημιών λόγω τοπικής ανεπάρκειας των δικτύων αποχέτευσης, στην προστασία του περιβάλλοντος, στην εξοικονόμηση νερού, στην αναβάθμιση του αστικού τοπίου και εν τέλει στη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Η πιο σημαντική ίσως από τις μεθόδους αυτές είναι οι κήποι βροχής. Στο πρώτο μέρος αυτής της εργασίας παραθέτονται στοιχεία από ιστορικές πηγές και προσωπικές μαρτυρίες για την ύδρευση και την αποχέτευση στην περιοχή της Καλαμαριάς, μέχρι τη σύνδεση της περιοχής με τα δίκτυα του ΟΥΘ και του ΟΑΘ. Στο δεύτερο μέρος της παρούσας εργασίας σκιαγραφούνται τα βασικά χαρακτηριστικά των κήπων βροχής, παραθέτονται κριτήρια επιλογής χώρων για την κατασκευή τους και παρουσιάζονται ορισμένοι κατάλληλοι δημόσιοι ή δημοτικοί χώροι στην περιοχή του Δήμου Καλαμαριάς. iii

ABSTRACT During the nightmarish years of the refuges re-established from Pontus and Asia Minor to Greece, Kalamaria encountered enormous difficulties, regarding water supply and sanitation infrastructure, which started with construction of communal taps (1927) and ended with construction of local networks and their connection to those of the regional utility services, known as OUTH and OATH respectively. On installation the refugees begun to collect and use rain water in their daily life using an ecological management method without actually realizing it. The use of these Eco methods today, mainly in urban areas, helps in reducing the nuisance and damage due to inadequate sewerage systems, in protecting the environment, in saving water, in upgrading urban landscape and ultimately in improving quality of life. Rain gardens are probably the most important of these ecological methods. The first part of this thesis presents evidence from historical sources and personal testimonies on water and sanitation within the municipality of Kalamaria, until the construction of proper water supply and sewerage networks and their connection to the respective networks of OUTH and OATH. In the second part of the paper, the main features of rain gardens are outlined and in addition selected sites within the municipality of Kalamaria, which are suitable for rain garden construction, are briefly described.. iv

Περιεχόμενα Ευχαριστήριο... i Πρόλογος... ii Π Ε Ρ Ι Λ Η Ψ Η... iii ABSTRACT... iv Περιεχόμενα... v Περιεχόμενα Εικόνων... vii Κεφάλαιο 1... 1 Εισαγωγή... 1 Κεφάλαιο 2... 4 Ιστορική ανασκόπηση του Δήμου Καλαμαριάς... 4 2.1 Χωροθέτηση του Δήμου Καλαμαριάς... 4 2.2 Η σύγχρονη Ιστορία της Καλαμαριάς... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3... 8 Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς... 8 3.1 Γενικά... 8 3.2 Υδροδότηση Καλαμαριάς... 9 3.2.1 Βρύσες... 10 3.2.2 Καταγραφή Βρυσών Καλαμαριάς... 12 3.2.2.1 Κέντρο Καλαμαριάς... 12 3.2.2.2 Αρετσού... 14 3.2.2.3 Νέα Κρήνη... 16 3.2.2.4 Δέρκων... 16 3.2.2.5 Καραμπουρνάκι... 16 3.2.2.6 Κουρί... 16 3.2.2.7 Κατιρλί... 17 3.2.2.8 Βότση... 17 3.2.3 Πηγάδια- πηγές... 17 3.2.4 Συλλογή βρόχινου νερού από πρόσφυγες... 21 3.3 Αποχέτευση... 23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4... 25 Μέθοδοι οικολογικής διαχείρισης όμβριων υδάτων... 25 4.1 Διαχείριση των όμβριων υδάτων σε αστικό περιβάλλον.... 25 4.1.1 Η αστικοποίηση και οι επιπτώσεις της στα νερά της βροχής.... 25 v

4.1.2 Μέθοδοι διαχείρισης των όμβριων υδάτων.... 26 4.1.2.1 Υπολογισμός της επιφανειακής απορροής... 27 4.1.3 Μέθοδοι αειφόρου διαχείρισης όμβριων υδάτων.... 28 4.2 Κήποι βροχής... 29 4.2.1 Κατηγοριοποίηση των Κήπων Βροχής... 32 4.2.1.1 Κήποι βροχής σε σχολεία... 32 4.2.1.2 Κήποι βροχής κατά μήκος οδών... 35 4.2.2 Ειδικές χρήσεις κήπων βροχής... 36 4.3 Δενδροδόχοι Βιοκατακράτησης (tree box filter)... 37 4.4 Φυτεμένα Δώματα... 39 4.4.1 Τύποι φυτεμένου δώματος.... 39 4.4.1.1 Εκτατικός τύπος.... 40 4.4.1.2 Ημιεντατικός τύπος... 40 4.4.1.3 Εντατικός τύπος... 41 4.4.3 Διαστρωμάτωση φυτεμένου δώματος... 42 4.4.4 Επιλογή φυτών για φυτεμένα δώματα... 43 4.4.2 Συμβολή των φυτεμένων δωμάτων στη διαχείριση των όμβριων υδάτων... 44 4.5 Υδροπερατά πεζοδρόμια και οδοστρώματα... 44 4.6 Βαρέλια βροχής Δεξαμενές Στέρνες... 48 4.7 Κόστος μεθόδων οικολογικής διαχείρισης του βρόχινου νερού... 51 4.8 Αξιολόγηση ήπιων τεχνικών διαχείρισης όμβριων υδάτων... 52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5... 55 Κήποι βροχής και εφαρμογές στην Καλαμαριά... 55 5.1 Γενικά... 55 5.2 Καταλληλότεροι χώροι... 55 5.2.1 Πάρκο οδού Κερασούντος.... 56 5.2.2 Πάρκο Αρετσούς... 58 5.2.3 Πάρκο Πλατείας Σκρα... 60 5.2.4 Πλατεία Ύδρας... 62 5.2.5 Πάρκο Ούλοφ Παλμε... 64 5.2.6 Περιοχή πρώην καπναποθηκών... 66 5.2.7 Μικρά πάρκα στην περιοχή Βότση... 68 5.2.8 Εργατικές πολυκατοικίες Φοίνικα Καλαμαριάς... 69 5.2.9 Πάρκο Αιγυπτιάδη... 71 5.2.10 Οδός Χηλής... 73 5.2.11 Νησίδες επί της οδού Καλίδου... 73 vi

5.2.12 8 Ο Δημοτικό Σχολείο Καλαμαριάς... 74 5.2.13 Αδόμητος Χώρος στο Βυζάντιο... 76 5.2.14 Πάρκο Ανδρέα Ζαμπέτογλου... 77 5.2.15 Νησίδες στον «Αριστοτέλη»... 77 5.2.16 Εκκλησία Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου... 78 Κεφάλαιο 6... 80 Συμπεράσματα... 80 Βιβλιογραφία... 82 Παράρτημα... 85 Περιεχόμενα Εικόνων Εικόνα 1.1: Κήπος βροχής σε ιδιόκτητο χώρο [1]... 2 Εικόνα 2.1: Χάρτης του σημερινού Δήμου Καλαμαριάς [2]... 5 Εικόνα 2.2: Παρέλαση επετείου των κατοίκων της Καλαμαριάς το 1945. [11]... 6 Εικόνα 3.1: Γυναίκα φωτογραφίζεται σε μία από τις κοινόχρηστες βρύσες της Καλαμαριάς. [11]... 11 Εικόνα 3.2: Καλαμαριά, 1960. Νεαρές κοπέλες φωτογραφίζονται σε κοινόχρηστη βρύση της Καλαμαριάς.[11]... 12 Εικόνα 3.3: Γυναίκες σε δημόσια βρύση του κέντρου της Καλαμαριάς. [11]... 13 Εικόνα 3.4: Μαθήτριες από την Β τάξεως Γυμνασίου Καλαμαριάς. Η βρύση βρισκόταν στην πλατεία Σκρά και στο βάθος ήταν το κτίριο του Δημοτικού Σχολείου Αρετσούς. Η φωτογραφία τραβήχτηκε το 1936 [13].... 14 Εικόνα 3.5: Η βρύση κατασκευάστηκε από το Δήμο Καλαμαριάς το 1947. Βρισκόταν επί των οδών Νικολάου Πλαστήρα και Αγίου Νικολάου.[13]... 15 Εικόνα 3.6: Πηγάδι ιδιωτικής χρήσης σε αυλή κατοικίας.καλαμαριά, 1946. [11]... 18 Εικόνα 3.7: : Πηγάδι ιδιωτικής χρήσης σε αυλή κατοικίας. Καλαμαριά, 1951. [11]... 18 Εικόνα 3.8: Κλειστό πηγάδι στον προαύλιο χώρο της Εκκλησίας του Αγίου Νικολάου στην Αρετσού. Καλαμαριά, 2013.... 19 Εικόνα 3.9: Καλαμαριά, 1952. Στο Καραμπουρνάκι, στην περιοχή του εργοστασίου παστών ψαριών. Ο Λαζαρος Ερμείδης και ο Χρήστος Μακαρονόπουλος, στην τουλούμπα (βρύση με χειροκίνητη αντλία) του Βερβελίδη [11]... 20 vii

Εικόνα 3.10: Καλαμαριά, περίπου 1955. Γυναίκα της εποχής καθισμένη στα σκαλιά της πίσω πλευράς του σπιτιού της. Αριστερά διακρίνεται το μεταλλικό ποτιστήρι και δεξιά το βαρέλι συλλογής βρόχινου νερού.[11]... 22 Εικόνα 3.11: Στο βάθος διακρίνονται οι αγωγοί που επρόκειτο να χρησιμοποιηθούν από τον ΟΑΘ για την κατασκευή του δικτύου αποχέτευσης.[11]... 24 Εικόνα 4.1: Διάγραμμα όμβριων καμπυλών της Θεσσαλονίκης από καταγραφές του Σταθμού του Α.Π.Θ. από το 1981-1991 για διάφορες περιόδους επαναφοράς.[17]... 28 Εικόνα 4.2: Σκαρίφημα ενός τυπικού κήπου βροχής, στο οποίο διαφαίνονται τα βασικά στοιχεία σύμφωνα με τα οποία πρέπει να διαμορφωθεί.[18]... 29 Εικόνα 4.3: Κάτοικος της Καλαμαριάς το 1938 έκανε συλλογή όμβριων υδάτων προς χρησιμοποίησή του για πότισμα του κήπου του.[11]... 31 Εικόνα 4.4: Κήπος βροχής στο Ashby Grove, North London. Διακρίνεται η κατασκευή προσαγωγής του νερού από την κατακόρυφη υδρορρόη στην λεκάνη κατάκλυσης.[21]... 32 Εικόνα 4.5: Διαμόρφωση κήπου βροχής στις εγκαταστάσεις του εκπαιδευτικού ιδρύματος Sidewell Friends School στην Washington, D.C., U.S.A. Πάνω φαίνονται τα σχέδια που είχαν προταθεί για τη διαμόρφωση του χώρου και κάτω το τελικό αποτέλεσμα.[22]... 33 Εικόνα 4.6: Εγκαταστάσεις του σχολικού συγκροτήματος Mount Tabor Middle School, στην πόλη Portland, Oregon, U.S.A. Πάνω απεικονίζεται ο χώρος πριν τη διαμόρφωση του σε κήπο βροχής και κάτω η τελική μορφή του μετά από τις επεμβάσεις που έγιναν.[23]... 34 Εικόνα 4.7: Διαμόρφωση κήπων βροχής σε παρτέρι κατά μήκος του δρόμου στην οδό Adeline στο Emeryville. Οι δρόμοι διαμορφώθηκαν κατά αυτόν τον τρόπο στο πλαίσιο εφαρμογής του προγράμματος Green Streets.[24]... 35 Εικόνα 4.8: Αποτέλεσμα από τη διαμόρφωση παρτεριών σε κήπους βροχής κατά μήκος του δρόμου στην οδό Adeline στο Emeryville.[25]... 36 Εικόνα: 4.9: Τυπικό σκαρίφημα δενδροδόχου βιοκατακράτησης[16]... 37 Εικόνα 4.10: Τελικό αποτέλεσμα από τη διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου δέντρων σε δενδροδόχους βιοκατακράτησης.[28]... 38 Εικόνα 4.11: Εφαρμογή φυτεμένου δώματος σε μεγάλες κτηριακές εγκαταστάσεις.[29]... 39 Εικόνα 4.12: Φυτεμένο δώμα εκτατικού τύπου. [27]... 40 Εικόνα 4.13: Φυτεμένο δώμα ημιεντατικού τύπου. [27]... 41 Εικόνα 4.14: Φυτεμένο Δώμα εντατικού τύπου [27]... 42 Εικόνα 4.15: Διαστρωμάτωση φυτεμένου δώματος.[31]... 43 viii

Εικόνα 4.16: Υδροπερατή επιφάνεια στον προαύλιο χώρο του Δημαρχείου Καλαμαριάς.... 45 Εικόνα 4.17: Υδροπερατό πεζοδρόμιο στον πρόσφατα διαμορφωμένο πεζόδρομο στο κέντρο της Καλαμαριάς επί της οδού Μεταμορφώσεως.... 46 Εικόνα 4.18: Υδροπερατός ποδηλατόδρομος πεζόδρομο στο της Καλαμαριάς επί της οδού Μεταμορφώσεως.... 47 Εικόνα 4.19: Βαρέλια βροχής, υπόγειας τοποθέτησης.[35]... 48 Εικόνα 4.20: Υπέργειο βαρέλι βροχής. Το νερό από το δώμα ή τη στέγη, συλλέγεται και μέσω της υδρορροής καταλήγει στο συλλεκτήριο βαρέλι, όπου και αποθηκεύεται.[35]... 49 Εικόνα 5.1: Χάρτης που απεικονίζει την κάτοψη του πάρκου Κερασούντος... 56 Εικόνα 5.2: Πάρκο Κερασούντος.... 57 Εικόνα 5.3: Δορυφορική λήψη του παραλιακού πάρκου επί της οδού Νικολάου Πλαστήρα στην Αρετσού.... 58 Εικόνα 5.4: Άποψη πάρκου Αρετσούς επί της οδού Νικολάου Πλαστήρα... 59 Εικόνα 5.5: Διατηρητέο κτίριο απέναντι από το πάρκο Αρετσούς επί της οδού Ν.Πλαστήρα 59 Εικόνα 5.6: Δορυφορική λήψη του πάρκου της πλατείας Σκρα, στην Αρετσού... 60 Εικόνα 5.6: Πάρκο πλατείας Σκρα επί της οδού Νικολάου Πλαστήρα στην Αρετσού... 61 Εικόνα 5.7: Δορυφορική λήψη του πάρκου στην Πλατεία Ύδρας στην Νέα Κρήνη... 62 Εικόνα 5.8: Δύο απόψεις του πάρκου της Πλατείας Ύδρας. Πάνω: τμήμα του πάρκου πάνω από την οδό Σμύρνης. Κάτω: Τμήμα του πάρκου κάτω από την οδό Σμύρνης.... 63 Εικόνα 5.9: Δορυφορική λήψη του πάρκου Ούλοφ Πάλμε στην Νέα Κρήνη.... 64 Εικόνα 5.10: Άποψη από το εσωτερικό του πάρκου Ούλοφ Πάλμε. Διακρίνονται οι έντονες υψομετρικές διαβαθμίσεις του εδάφους εντός του χώρου του πάρκου... 65 Εικόνα 5.11: Το αμφιθέατρο που βρίσκεται εντός του πάρκου Ούλοφ Πάλμε.... 65 Εικόνα 5.12: Δορυφορική λήψη χώρου- άλσους Νέας Κρήνης, στην περιοχή που άλλοτε στεγάζονταν καπναποθήκες... 66 Εικόνα 5.13: Περιοχή Καπνακοθηκών στην περιοχή της Νέας Κρήνης. Διακρίνεται έντονα η ανάγκη διαμόρφωσης του πάρκου σε κήπο βροχής.... 67 Εικόνα 5.14: Δύο μικρά τριγωνικά πάρκα στην περιοχή Βότση. Η οδός Ζηργάνου διακόπτει το πάρκο σε 2 μικρότερα τμήματα.... 68 ix

Εικόνα 5.15: Ένα από τα δύο τμήματα του πάρκου στην περιοχή Βότση, όπου διακρίνεται το τριγωνικό σχήματα. Ο σωλήνας PVC αποδεικνύει ότι το πάρκο αρδεύεται απευθείας από το δίκτυο ύδρευσης.... 69 Εικόνα 5.16: Δορυφορική Λήψη του προκηπίου στη συμβολή των οδών Στρατού Νικολάου και Μουσών.... 70 Εικόνα 5.17: Όψη του προκήπιου μπροστά από την πολυκατοικίες επί της οδού Στρατού Νικολάου. Είναι εμφανής η ανάγκη αισθητικής αναβάθμισης και η παλαιότητα των κτηρίων.... 70 Εικόνα 5.18: Όψη του προκήπιου μπροστά από πολυκατοικίες επί της οδού Στρατού Νικολάου... 71 Εικόνα 5.19: Δορυφορική λήψη του ακάλυπτου χώρου επί της οδού Αιγυπτιάδη. Στο κόκκινο πλαίσιο βρίσκονται τα όρια του προτεινόμενου προς διαμόρφωση χώρου.... 72 Εικόνα 5.20: Όψη του χώρου που περικλείεται από τις οδούς Κ. Αιγυπτιάδη, Αταλάντης και Ι. Αναγνωστόπουλου... 72 Εικόνα 5.21: Νησίδες επί της οδού Χηλής στο κέντρο της Καλαμαριάς.... 73 Εικόνα 5.22: Λήψη της οδού Καλίδου με προοπτική. Τα ρεύματα κυκλοφορίας των οχημάτων διαχωρίζονται από νησίδες σε όλο το μήκος της οδού.... 74 Εικόνα 5.23: Δορυφορική λήψη του πράσινου χώρου που βρίσκεται στις εγκαταστάσεις του κτηριακού συγκροτήματος του 8 ου Δημοτικού Σχολείου Καλαμαριάς... 75 Εικόνα 5.24: Το πάρκο εντός του σχολικού συγκροτήματος του 8 ου Δημοτικού Σχολείου Καλαμαριάς... 75 Εικόνα 5.25: Όψη του ακάλυπτου χώρου στην περιοχή του Βυζαντίου.... 76 Εικόνα 5.26: Πάρκο Α. Ζαμπέτογλου στο κέντρο της Καλαμαριάς, κοντά στο σημερινό Δημαρχείο... 77 Εικόνα 5.27: Νησίδες επί της οδού Κολοτούρου. Ξεκινούν από το ύψος της Μικρουλέα και εκτείνονται μέχρι το 5 ο Δημοτικό Σχολείο.... 78 Εικόνα 5.28: Εκκλησία Αγίου Ιωάννη Προδρόμου επί της οδού Πασσαλίδη.... 79 x

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή Ένα από το μείζονα προβλήματα των σύγχρονων αστικών περιοχών αποτελεί ο τεράστιος όγκος των όμβριων υδάτων που απαιτεί ορθολογική διαχείριση. Στις περιόδους έντονων βροχοπτώσεων ο αστικός ιστός αντιμετωπίζει σοβαρότατα προβλήματα από τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων βρόχινου νερού στους δρόμους. Αυτό δυσκολεύει την καθημερινότητα και τις μετακινήσεις των κατοίκων, ενώ σε περιπτώσεις πλημμυρών μπορεί να έχει και σοβαρές επιπτώσεις τόσο στις ιδιοκτησίες όσο και τις περιουσίες τους. Εκτός, όμως από τον αρνητικό άμεσο αντίκτυπο στους ανθρώπους, υπάρχει και η περίπτωση μεγάλης ρύπανσης, από τα όμβρια ύδατα, τα οποία καθώς ρέουν από τους δρόμους καταλήγουν ανεπεξέργαστα στους φυσικούς αποδέκτες, ρυπαίνοντάς τους. Η εφαρμογή μεθόδων οικολογικής διαχείρισης όμβριων υδάτων συντελεί στον μετριασμό του παραπάνω φαινομένου και τον περιορισμό των συνεπειών που ενδέχεται να έχει η ανεξέλεγκτη κατάληξή τους στο περιβάλλον. Παραδείγματα και πρακτικές εφαρμογές των μεθόδων διαχείρισης αποτελούν οι κήποι βροχής (εικόνα 1.1), οι δενδροδόχοι βιοκατακράτησης, τα φυτεμένα δώματα, τα υδροπερατά πεζοδρόμια και τα βαρέλια κατακράτησης βρόχινου νερού. Ήδη σε πολλές χώρες του εξωτερικού, οι μέθοδοι αυτές εφαρμόζονται εδώ και αρκετά χρόνια. Στην Ελλάδα, οι μεγάλες πόλεις διαμορφώθηκαν τα τελευταία 30 χρόνια οπότε και μέχρι τότε δεν υπήρχε η ανάγκη λήψης μέτρων για την ορθολογική διαχείριση των βρόχινων 1

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή νερών. Κατά τα τελευταία χρόνια και με την συγκέντρωση ολοένα και περισσότερων κατοίκων στα μεγάλα αστικά κέντρα, το πρόβλημα έγινε εντονότερο και η ανάγκη για την εύρεση λύσεων ακόμη πιο επιτακτική. Οι παραπάνω μέθοδοι δεν είχαν μέχρι σήμερα ευρεία εφαρμογή στην Ελλάδα, ωστόσο τα τελευταία χρόνια αλλάζει το τοπίο και γίνονται περισσότερο αποδεκτές. Εικόνα 1.1: Κήπος βροχής σε ιδιόκτητο χώρο [1] Ένας από τους μεγαλύτερους δήμους στην Ελλάδα, ο Δήμος Καλαμαριάς, προσανατολίζεται στην κατεύθυνση της εφαρμογής των περιβαλλοντικών και βιώσιμων αυτών μεθόδων για την διευκόλυνση της ζωής των δημοτών. Αποτελεί έναν από τους δήμους του πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης που κατοικήθηκε από πρόσφυγες της Μικράς Ασίας και του Πόντου, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή αυτή από το 1922, χωρίς τις κατάλληλες υποδομές ύδρευσης και αποχέτευσης. Τα τελευταία χρόνια λόγω της καλύτερης ποιότητας ζωής που προσέφερε και δεδομένης της εγγύτητάς του στο κέντρο της πόλης, αποτέλεσε πόλο έλξης για πολλούς νέους κατοίκους. Σε σύντομο χρονικό διάστημα πολλές περιοχές του Δήμου Καλαμαριάς αναπτύχθηκαν ραγδαία. Η «αστικοποίηση» αυτή συνέβαλλε στην εμφάνιση δυσχερειών στα υπάρχοντα δίκτυα αποχέτευσης, με αποτέλεσμα να δυσκολεύεται η καθημερινότητα των κατοίκων ορισμένων συνοικιών. 2

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή Επειδή το πρόβλημα ήταν έντονο, ο Δήμος Καλαμαριάς αναζήτησε την επίλυσή του και τον μετριασμό των αρνητικών συνεπειών στην εφαρμογή μεθόδων οικολογικής διαχείρισης όμβριων υδάτων. Οι μέθοδοι αυτές είχαν χρησιμοποιηθεί από τους πρώτους κατοίκους της περιοχής, όταν ήρθαν ως πρόσφυγες, αλλά εγκαταλείφθηκαν στην πορεία. Τα τελευταία χρόνια, με βάση την περιβαλλοντική στρατηγική και τη στρατηγική βιώσιμης ανάπτυξης που ακολουθεί ο Δήμος Καλαμαριάς, αναζητά λύση στο οξύτατο πρόβλημα που αντιμετωπίζει. Στο πλαίσιο αυτό στην παρούσα εργασία προτείνονται λύσεις για τη ορθολογική διαχείριση των όμβριων υδάτων που προέρχονται τόσο από πρακτικές που εφάρμοζαν οι πρόσφυγες της Καλαμαριάς προσαρμοσμένες στα σύγχρονα δεδομένα, όσο και από νέες λύσεις που εφαρμόστηκαν με επιτυχία σε άλλες μεγάλες πόλεις του κόσμου. Η παρούσα εργασία χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος παρατίθενται στοιχεία από ιστορικές καταγραφές και προσωπικές μαρτυρίες παλαιών κατοίκων του Δήμου για την ύδρευση και αποχέτευση, ενώ στο δεύτερο μέρος παρατίθενται λύσεις στο πρόβλημα διαχείρισης των όμβριων υδάτων και αναλύονται τα βασικά χαρακτηριστικά των κήπων βροχής. Πιο συγκεκριμένα, στο 2 ο κεφάλαιο γίνεται ιστορική ανασκόπηση της Καλαμαριάς. Στο 3 ο κεφάλαιο καταγράφεται η ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης της περιοχής πριν και μετά τη σύσταση του Δήμου Καλαμαριάς, στο 4 ο κεφάλαιο περιγράφονται και αναλύονται οι μέθοδοι οικολογικής διαχείρισης όμβριων υδάτων με έμφαση στους κήπους βροχής. Στο τελευταίο κεφάλαιο, σύμφωνα με τα κριτήρια επιλογής των χώρων εφαρμογής κήπων βροχής, παρουσιάζονται προτεινόμενοι χώροι, δημόσιοι ή ιδιωτικοί, που μπορούν κατάλληλα να διαμορφωθούν και να μετατραπούν σε κήπους βροχής και να αποτελούν ένα φυσικό μεταβαλλόμενο καμβά φυσικής αισθητικής στο αστικό περιβάλλον του Δήμου Καλαμαριάς. 3

Κεφάλαιο 2: Ιστορική ανασκόπηση του Δήμου Καλαμαριάς Κεφάλαιο 2 Ιστορική ανασκόπηση του Δήμου Καλαμαριάς 2.1 Χωροθέτηση του Δήμου Καλαμαριάς Η Καλαμαριά είναι περιοχή και ομώνυμος Δήμος της Θεσσαλονίκης. Βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα του πολεοδομικού συγκροτήματος της πόλης και η περίμετρός της βρέχεται κατά τα 2/3 από θάλασσα. Είναι ο δέκατος πέμπτος κατά σειρά μεγαλύτερος Δήμος της Ελλάδας με πληθυσμό 100.000 περίπου κατοίκους. Περιλαμβάνει τους συνοικισμούς Αρετσού, Κουρί, Κατιρλί, Νέα Κρήνη, Άγιο Ιωάννη, Φοίνικα, Άγιο Παντελεήμονα, Βότση, Βυζάντιο, Κηφισιά, Καραμπουρνάκι και το Κέντρο όπως φαίνεται στο χάρτη (εικόνα 2.1) που ακολουθεί [2]. Η περιοχή που σήμερα ονομάζουμε Καλαμαριά έχει μια πανάρχαια ιστορία. Η ζωή στην περιοχή αυτή άνθισε πριν ιδρυθεί η Θεσσαλονίκη από τον Κάσσανδρο, το 315 π.χ. Συγκεκριμένα, στο ακρωτήριο του Δήμου Καλαμαριάς (το Καραμπουρνάκι), οι αρχαιολογικές ανασκαφές και έρευνες, που εδώ και τρία χρόνια ξανάρχισαν, αποδεικνύουν την ύπαρξη ενός προϊστορικού οικισμού. Ο οικισμός αυτός γνώρισε μεγάλη ακμή τον 5ο π.χ. αιώνα, αφού από τα ευρήματα αποδεικνύεται η επικοινωνία του με την Αττική, την Ιωνία και τα νησιά του Αιγαίου.[3] Αντικρουόμενες είναι οι απόψεις των αρχαιολόγων σχετικά με το αν το Καραμπουρνάκι ταυτίζεται με την Αρχαία Θέρμη ή αν υπήρξε το επίνειο, το εμπορικό της λιμάνι. Κατά την περίοδο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας όλη η περιοχή με τα τότε εκτεταμένα όρια του Καπετανακίου Καλαμαριάς, σύμφωνα με τα έγγραφα του Αγίου Όρους, είναι διάσπαρτη από Εκκλησίες, Μοναστήρια, Μετόχια, Πύργους, Μύλους. Υπάρχουν σκόρπιοι μικροί οικισμοί ανάμεσα στα πράσινα Λιβάδια. Η περιοχή φημίζονταν για την πλούσια παραγωγή μελιού, μεταξιού από μεταξοσκώληκες, γλυκού κρασιού σταφυλιών, σιταριού, βαμβακιού, λαχανικών.[4] 4

Κεφάλαιο 2: Ιστορική ανασκόπηση του Δήμου Καλαμαριάς Εικόνα 2.1: Χάρτης του σημερινού Δήμου Καλαμαριάς [2] Τα μοναστήρια της Καλαμαριάς ήταν εστίες φιλοξενίας για προσκυνητές καθώς και για οδοιπόρους. Εδώ σ αυτή τη γωνιά της Μακεδονίας, την τόσο γραφική και εύφορη, υπήρχαν τα περισσότερα μετόχια. Δεκατρία ονομαστά σε όλη την τότε επικράτεια που εκτείνονταν από την Κροσσαίην (σημερινή Καλαμαριά) και κατά μήκος του Θερμαϊκού Κόλπου. Το Καπετανικίο που προαναφέρθηκε, διατηρήθηκε μέχρι το έτος 1340 και πιθανολογείται ότι συνεχίστηκε η ύπαρξη του μέχρι την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας εντοπίζεται η ονομασία Καλαμαριά σε πατριαρχικά έγγραφα.[4] 2.2 Η σύγχρονη Ιστορία της Καλαμαριάς Από το 1918 άρχισαν να καταφτάνουν στην Καλαμαριά πρόσφυγες διωγμένοι από τον τόπο τους. Οι πρώτοι πρόσφυγες προέρχονταν από την περιοχή του Κάρς του Καυκάσου. Η αθρόα προσέλευση όμως των προσφύγων συνέβη το 1922 την πιο τραγική ώρα της ιστορίας της Ελλάδος. Τα χρόνια της μικρασιατικής καταστροφής καταφτάνουν πρόσφυγες από τον Πόντο, τη Μικρά Ασία, την Κωνσταντινούπολη και την Ανατολική Θράκη.[5] Πάνω από 1.200.000 Έλληνες πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα. Σύμφωνα με την απογραφή του 1928, στη Νότια Ελλάδα εγκαταστάθηκε το ¼ του προσφυγικού Ελληνισμού, ενώ στη Βόρειο Ελλάδα τα ¾ του πληθυσμού, αποτελούμενα κυρίως από ψαράδες και 5

Κεφάλαιο 2: Ιστορική ανασκόπηση του Δήμου Καλαμαριάς αγρότες. Περισσότεροι από 80.000 περίπου πρόσφυγες ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη και στην ευρύτερη περιοχή της και κυρίως ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού των προσφύγων «ρίζωσε» στην Καλαμαριά, η οποία είναι αμιγώς προσφυγική περιοχή και γι αυτό και την αποκαλούν Προσφυγομάνα Καλαμαριά.[6] Τα παλιρροϊκά κύματα των προσφύγων δημιουργούν τεράστια προβλήματα στέγασης, κοινωνικής αποκατάστασης, διατροφής και υδροδότησης. Η Καλαμαριά αποτελούσε την εποχή εκείνη μια απέραντη έρημη έκταση εγκαταλελειμμένη και ρημαγμένη. Στην ανατολική πλευρά της Θεσσαλονίκης, στην Καλαμαριά, τη γεμάτη από τα απομεινάρια των σιδηροδρομικών γραμμών, των αεροπορικών εγκαταστάσεων, με τα εκατοντάδες χαρακώματα που γέμιζαν βρόχινα νερά, με τα χιλιόμετρα των συρματοπλεγμάτων και τους πολλούς σε αριθμό στρατιωτικούς θαλάμους παράγκεςκατέληξαν οι πρόσφυγες. Περνώντας η συρροή των προσφύγων αρχικά από καραντίνα και απολυμαντήρια που βρισκόταν στην παραλία της Αρετσούς, και που καταργούνταν μ αυτόν τον τρόπο κάθε ίχνος ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ένα μέρος από τους πρόσφυγες αυτούς εγκαταστάθηκαν στις παράγκες του στρατοπέδου της Καλαμαριάς που είχαν εγκαταλείψει οι νικητές του πρώτου παγκοσμίου πολέμου και σύμμαχοι μας. Στους θαλάμους αυτούς ο κόσμος της προσφυγιάς διέμεινε για έξι χρόνια έως το 1929. Στη συνέχεια το ελληνικό κράτος κατασκεύασε μικρά σπίτια που ονομάστηκαν σπίτια του εποικισμού.[7] Εικόνα 2.2: Παρέλαση επετείου των κατοίκων της Καλαμαριάς το 1945. [11] 6

Κεφάλαιο 2: Ιστορική ανασκόπηση του Δήμου Καλαμαριάς Με την πάροδο των χρόνων δημιουργούνται μικροί συνοικισμοί στους οποίους οι ιθύνοντες έδωσαν τοπωνύμια των χαμένων πατρίδων. Οι πιο γνωστοί συνοικισμοί της Καλαμαριάς ως τις παραμονές του Β παγκοσμίου πολέμου ήταν : Καραμπουρνάκι, Αρετσού, Κουρί, Κατιρλί, Νέα Κρήνη, Βυζάντιο, Βότση. Ήδη το 1926 το κέντρο της Καλαμαριάς αριθμεί 8.000 κατοίκους ενώ στις νότιες και παράκτιες περιοχές της ζούνε μόνιμα 449 οικογένειες. Η Καλαμαριά μέχρι το 1943 ήταν ενσωματωμένη στο δήμο Θεσσαλονίκης με τον οποίο αποτελούσε και αποτελεί ενιαίο σύνολο ονομαζόμενο πολεοδομικό συγκρότημα Θεσσαλονίκης. Από την 1 η Ιανουαρίου 1943 άρχισε να λειτουργεί ως ξεχωριστός δήμος Καλαμαριάς σύμφωνα με το Νομοθετικό Διάταγμα: 1465/1942. Στην παραπάνω φωτογραφία (εικόνα 2.2) φαίνονται κάτοικοι του Δήμου Καλαμαριάς να παρελαύνουν σε εθνική επέτειο το έτος 1945. [5] Το 1932 είχε προηγηθεί η σύσταση της κοινότητας Νέου Ρύσιου (Αρετσούς) η οποία στη συνέχεια καταργήθηκε και ενσωματώθηκε στο νεοσύστατο δήμο Καλαμαριάς, αφού διέγραψε τροχιά 10 χρόνων.[5] 7

Κεφάλαιο 3: Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς 3.1 Γενικά Η Καλαμαριά είναι μια περιοχή που δημιουργήθηκε με την εγκατάσταση ενός κόσμου που ξεριζώθηκε από τον τόπο του, πνίγοντας τις φιλοδοξίες, τις ελπίδες, τον πόνο, τα όνειρά του. Ρίζωσε όμως στον τόπο αυτό δημιουργώντας νέα ζωή, νέες ελπίδες και καινούρια όνειρα. Πρώτη η Καλαμαριά άνοιξε την αγκαλιά της και δέχτηκε τους πρόσφυγες από τις 3 μεγάλες εστίες του Παγκόσμιου Πολιτισμού: την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη και την Τραπεζούντα.[4] Οι υποδομές στους συνοικισμούς της Καλαμαριάς το 1922 ήταν στην αρχή ανύπαρκτες και στη συνέχεια υποτυπώδεις. Οι λασπωμένοι δρόμοι, οι δυσκολίες στην υδροδότηση, η ανύπαρκτη αποχέτευση, ο ανεπαρκής φωτισμός και η έλλειψη τακτικής συγκοινωνίας με τη Θεσσαλονίκη ταλαιπωρούσαν και απομόνωναν τους Καλαμαριώτες, ακόμη και μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.[7] Βελτιωτικά έργα που θα βοηθούσαν την καθημερινότητα των προσφύγων άργησαν να υλοποιηθούν. Οι πρώτες σοβαρές προσπάθειες για ολοκληρωμένα δίκτυα ύδρευσης, αποχέτευσης, ηλεκτροφωτισμού και ασφαλτόστρωσης πραγματοποιήθηκε τη δεκαετία του 1950. Μέχρι τότε οι πρόσφυγες της Καλαμαριάς υπέφεραν, γιατί το βασικό αγαθό στη ζωή του ανθρώπου, το νερό, δεν υπήρχε. Η έλλειψη νερού μέσα στις παράγκες και τα σπίτια ταλαιπωρούσε αφάνταστα τις οικογένειες και τα παιδιά τους.[8] 8

Κεφάλαιο 3: Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς 3.2 Υδροδότηση Καλαμαριάς Η υδροδότηση της Θεσσαλονίκης δόθηκε, από το Οθωμανικό κράτος, στην Βελγική Εταιρεία Ύδρευσης, κατόπιν υπογραφής σύμβασης το έτος 1888.[9] Με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1913 συνήφθη καινούρια σύμβαση μεταξύ της Βελγικής Εταιρείας Ύδρευσης και του Ελληνικού κράτους με διάρκεια έως το 1939. Τον Ιούλιο του 1939 με τη λήξη της σύμβασης εξαγοράστηκε η εταιρεία από το ελληνικό δημόσιο. Το 1911 κατασκευάστηκε, από τη Βελγική Εταιρεία, μια δεξαμενή στην περιοχή της Ευαγγελίστριας, η οποία τροφοδοτούσε με νερό, μέσω δικτύου, τις περιοχές μέχρι το Καραμπουρνάκι. Με την έλευση των προσφύγων στην Καλαμαριά το έτος 1922 το δίκτυο αδυνατούσε να ανταποκριθεί στις αυξανόμενες απαιτήσεις για νερό, οπότε και εφαρμόστηκε το σύστημα της υδροδότησης εκ περιτροπής (η παροχή νερού διαρκούσε λίγες ώρες) με δημόσιες κοινόχρηστες βρύσες. Το σύστημα αυτό διατηρήθηκε μέχρι τη δεκαετία του 1950. Το έτος 1939 κατασκευάστηκε αντλιοστάσιο στο Κατιρλί το οποίο τροφοδοτούσε με νερό το κέντρο της Καλαμαριάς καθώς και τους γύρω συνοικισμούς, ενώ νωρίτερα είχε κατασκευαστεί αντλιοστάσιο στη Νέα Κρήνη για την υδροδότηση των συνοικισμών Αρετσούς και Νέας Κρήνης. Οι πηγές του Χορτιάτη καθώς και το υδραγωγείο του συνοικισμού Χαριλάου υδροδοτούσαν την τότε Καλαμαριά. Επίσης την ίδια εποχή πραγματοποιούνταν και γεωτρήσεις στην Αρετσού, στην Μίκρα και στο συνοικισμό Κτηνοτροφικών δίπλα στο ίδρυμα Αριστοτέλης.[10] Προς το τέλος της δεκαετίας του 1950 άρχισε η σταδιακή κατάργηση των κοινόχρηστων βρυσών και η σύνδεση του κάθε νοικοκυριού με εσωτερική υδραυλική εγκατάσταση. Η μετάβαση από το παλαιό στο καινούριο σύστημα υδροδότησης γινόταν με αργούς ρυθμούς, γιατί κάθε νοικοκυριό πλήρωνε ξεχωριστά ότι του αναλογούσε για την ιδιωτική του παροχή. Το 1969 ο νεοσύστατος Οργανισμός Ύδρευσης Θεσσαλονίκης κατασκευάζει, την μεγάλης χωρητικότητας, δεξαμενή στην Καλαμαριά (Κοιμητήρια) με αποτέλεσμα η Καλαμαριά πλέον να υδροδοτείται από το Καλοχώρι διαμέσου του αντλιοστασίου της οδού Κασσάνδρου [10]. 9

Κεφάλαιο 3: Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς Σύμφωνα με στοιχεία από καταγραφές και μαρτυρίες προσφύγων, κατοίκων της Καλαμαριάς προκύπτουν συμπεράσματα ως προς τον τρόπο κάλυψης των αναγκών σε νερό από βρύσες, γεωτρήσεις και πηγάδια. Επίσης στο παράρτημα στο τέλος του παρόντος τεύχους παρατίθενται αποσπάσματα από εφημερίδες της εποχής από το 1925 και μετά. Παρακάτω αναλύονται οι τρεις αυτοί τρόποι υδροδότησης της περιοχής και καταγράφονται οι περιοχές στις οποίες βρίσκονταν. 3.2.1 Βρύσες Από το 1927 το κράτος φρόντιζε να δημιουργήσει σε κάθε γειτονιά μία δημόσια βρύση. Υπήρχαν στην αρχή κοινόχρηστες βρύσες λιγοστές και αυτές με αποστάσεις 200-300 μέτρων μεταξύ τους. Η ροή του νερού δεν ήταν συνεχόμενη όλη τη μέρα στις βρύσες αυτές. Συνηθισμένο ήταν το φαινόμενο να σταματά η ροή του νερού το μεσημέρι με αποτέλεσμα τις καθημερινές αψιμαχίες μεταξύ των γυναικών. Tα νοικοκυριά ήταν υποχρεωμένα να παίρνουν νερό σε προκαθορισμένες ώρες. Για να προλάβουν οι κάτοικοι να προμηθευτούν νερό κρατούσαν μία σειρά. Σύμφωνα με προσωπική μαρτυρία του συγγραφέα Γ. Ανδρεάδη [7], πολύ συχνά οι βρύσες δεν έτρεχαν, και τότε άρχιζε η αγωνία. «Στο τάδε μέρος η βρύση τρέχει», έλεγαν και έτρεχαν όλες οι γυναίκες προς τα εκεί, αλλά προτεραιότητα είχαν τα νοικοκυριά εκείνης της γειτονιάς. Τότε άρχιζαν και καυγάδες ανάμεσα στις πιο ζωηρές γυναίκες. Η τελευταία λύση ήταν να πάνε στο Πατ Πατ. Εκεί υπήρχε μια μηχανή (πιθανόν πρόκειται για αντλία σε υποτυπώδη γεώτρηση) που τραβούσε νερό και πάντα έτρεχε. Αυτό το Πατ Πατ βρισκόταν περίπου στην περιοχή που σήμερα βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, στο συνοικισμό Κατιρλί. Στα χρόνια που ακολούθησαν την εγκατάσταση των προσφύγων, στη δεκαετία του 1930, το νερό εξακολουθούσε να είναι δυσεύρετο και σπάνιο. Κοντά στο Ορφανοτροφείο «Αριστοτέλης» κατασκευάστηκε η λεγόμενη «Χαβούζα» όπου αποθηκευόταν νερό για τις ανάγκες του παρακείμενου συνοικισμού. Καθημερινά η παροχή το νερού γινόταν με περισσή οικονομία. Το καλοκαίρι πολύ συχνά κοβόταν η παροχή του νερού για μία ή ακόμη και για πολλές ημέρες, χωρίς καμία προειδοποίηση. Το νερό στις κρήνες αυτές προερχόταν από τον Χορτιάτη [7]. Υπάρχει απόφαση του κοινοτικού συμβουλίου του Νέου Ρυσίου (Αρετσούς) που αφορά την κατασκευή δεξαμενής για την ύδρευση των συνοικισμών Δέρκων, Κουρί και Αρετσούς με ημερομηνία 15 Ιουλίου του 1935 [5]. Όπως προαναφέρθηκε, οι βρύσες στην Καλαμαριά της προσφυγιάς ήταν λιγοστές. Κατόπιν έρευνας και αναζήτησης σε αρχεία της εποχής και από προσωπικές μαρτυρίες βρέθηκαν ότι υπήρχαν κρήνες στους διάφορους συνοικισμούς, όπως φαίνεται στην φωτογραφία που ακολουθεί (εικόνα 3.1). 10

Κεφάλαιο 3: Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς Εικόνα 3.1: Γυναίκα φωτογραφίζεται σε μία από τις κοινόχρηστες βρύσες της Καλαμαριάς. [11] 11

Κεφάλαιο 3: Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς 3.2.2 Καταγραφή Βρυσών Καλαμαριάς Κατόπιν έρευνας και αξιολόγησης συλλεγμένων δεδομένων, πραγματοποιήθηκε καταγραφή και χωροθέτηση των βρυσών που υπήρχαν στην Καλαμαριά. Δυστυχώς, όλες αυτές οι βρύσες έχουν πλέον καταστραφεί και δεν υπάρχει καμία που να θυμίζει την εποχή εκείνη [12]. 3.2.2.1 Κέντρο Καλαμαριάς Στο σημερινό κέντρο της Καλαμαριάς, επί της οδού Κομνηνών υπήρχε μία βρύση. Η βρύση αυτή δεν ήταν ένας απλός σωλήνας παροχής που προεξείχε, αλλά ήταν κτισμένη. Μία άλλη βρύση βρισκόταν στο ύψος του σημερινού γηπέδου του Απόλλωνα Καλαμαριάς περίπου στα μέσα της οδού Χηλής. Εικάζεται ότι η βρύση αυτή έφερνε νερό από τον ίδιο αγωγό που τροφοδοτούσε νερό το στρατόπεδο. Στην οδό Καλλίδου, υπήρχε δημόσια βρύση, μπροστά από το σπίτι του Σταμάτη Παραρά. Επί της οδού Κοτυώρων είχε κατασκευαστεί άλλη μία κοινόχρηστη βρύση για την υδροδότηση της περιοχής. Εικόνα 3.2: Καλαμαριά, 1960. Νεαρές κοπέλες φωτογραφίζονται σε κοινόχρηστη βρύση της Καλαμαριάς.[11] 12

Κεφάλαιο 3: Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς Στις εικόνες 3.2 και 3.3 φαίνονται βρύσες που υπήρχαν στο κέντρο της Καλαμαριάς. Εικόνα 3.3: Γυναίκες σε δημόσια βρύση του κέντρου της Καλαμαριάς. [11] 13

Κεφάλαιο 3: Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς 3.2.2.2 Αρετσού Στην Αρετσού (παραλιακός συνοικισμός Καλαμαριάς) κατασκευάστηκαν 4 κύριες βρύσες στην αρχή: Στη σημερινή πλατεία Σκρά, επί της οδού Αδαμαντίου Κοραή, δέσποζε η μεγαλύτερη σε μέγεθος και πιο εντυπωσιακή κρήνη. Είχε σχήμα πετάλου με 3 κρουνούς, γούρνα και 2 αυλακιές για την απομάκρυνση των νερών (εικόνα 3.4) Εικόνα 3.4: Μαθήτριες από την Β τάξεως Γυμνασίου Καλαμαριάς. Η βρύση βρισκόταν στην πλατεία Σκρά και στο βάθος ήταν το κτίριο του Δημοτικού Σχολείου Αρετσούς. Η φωτογραφία τραβήχτηκε το 1936 [13]. 14

Κεφάλαιο 3: Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς Στη συμβολή των οδών Αγίου Νικολάου και Ν. Πλαστήρα, υπήρχε βρύση χυτή, πάλι σε σχήμα πετάλου αλλά μικρότερη της πλατείας Σκρά (εικόνα 3.5). Εικόνα 3.5: Η βρύση κατασκευάστηκε από το Δήμο Καλαμαριάς το 1947. Βρισκόταν επί των οδών Νικολάου Πλαστήρα και Αγίου Νικολάου.[13] 15

Κεφάλαιο 3: Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς Η τρίτη κρήνη βρισκόταν ανάμεσα σε δύο κέντρα διασκέδασης της εποχής εκείνης, τον ''Παράδεισο'' και το ''Χρυσό πέταλο''. Είχε και αυτή σχήμα πετάλου αλλά ήταν χυτή σε καλούπι και μονοκόμματη. Δεν ήταν χτιστή. Η τέταρτη βρύση στον συνοικισμό της Αρετσούς, είχε κατασκευαστεί στην οδό Ιωακείμ Γ. 3.2.2.3 Νέα Κρήνη Σ' έναν άλλο συνοικισμό, αυτόν της Νέας Κρήνης βρισκόταν 3 βρύσες δημόσιες: Στην πλατεία Ύδρας στη βόρεια πλευρά της υπήρχε δημόσια βρύση μπροστά στο σπίτι του Κασκαβάλα. (παραπομπή) Μια δεύτερη κρήνη είχε χτιστεί στη συμβολή των οδών Ερυθραίου και Έλλης. 3.2.2.4 Δέρκων Στο συνοικισμό Δέρκων είχαν φτιάξει βρύση στις οδούς Αγ. Νικολάου με Ηράκλειας γωνία μπροστά στο σπίτι του Σκαρλάτου, ενώ μια δεύτερη βρύση ήταν τοποθετημένη στην οδό Αγ. Ευγενίου πίσω από την Πόντου. 3.2.2.5 Καραμπουρνάκι Παρόμοια βρυσούλα υπήρχε στην αμμουδιά μετά το τέλος και την κατάληξη της οδού Τραπεζούντος, στο Καραμπουρνάκι. Αυτή η βρύση φημίζονταν για το καλό νερό που είχε και έκανε «καλό στο στομάχι» όπως έλεγαν οι Καλαμαριώτες. 3.2.2.6 Κουρί Στο συνοικισμό Κουρί οι βρύσες ήταν οι εξής: Στην οδό Θεραπειών γωνία με την οδό Κονίτσης η οποία διέθετε μία τεράστια στέρνα (γούρνα). Στην συμβολή των οδών Μικρούλεα με Ταξιαρχών. 16

Κεφάλαιο 3: Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς Στις οδούς Ταξιαρχών με Προύσης, υπήρχε άλλη μια δημόσια βρύση. Τέλος μια ακόμη δημόσια βρύση υπήρχε στην συμβολή των οδών Κίου με Θεραπειών. 3.2.2.7 Κατιρλί Στον συνοικισμό Κατιρλί μια βρύση με τεράστια γούρνα, βρισκόταν στη θέση πίσω από το Τολ. Το Τολ βρίσκεται στη σημερινή οδό Ιωάννη Πασσαλίδη, από τις κεντρικότερες οδούς του Δήμου Καλαμαριάς, ενώ μια δεύτερη κρήνη υπήρχε στην οδό Αγίου Ιωάννη. 3.2.2.8 Βότση Στην οδό Λασάνη του συνοικισμού Βότση είχε κατασκευαστεί βρύση η οποία υδροδοτούσε την περιοχή. 3.2.3 Πηγάδια- πηγές Τα πρώτα χρόνια τα πηγάδια που κατασκευάστηκαν, βρίσκονταν σε δημόσιους χώρους όπως για παράδειγμα σε αύλειους χώρους εκκλησιών. Αργότερα, κατασκευάστηκαν πηγάδια και σε ιδιόκτητους χώρους, κυρίως σε αυλές σπιτιών. Στις εικόνες 3.6 και 3.7 παρατηρούνται πηγάδια σε αυλές ιδιόκτητων κατοικιών. Τα πηγάδια αυτά διέφεραν ως προς τον τρόπο κατασκευής και εμφάνισης, που αντικατόπτριζαν την οικονομική κατάσταση κάθε νοικοκυριού. Το πηγάδι της εικόνας 3.7 είναι υπέργειο, κατασκευασμένο από απλά υλικά όπως το τούβλο, ενώ το πηγάδι της εικόνας 3.6 δεν είναι χτιστό και το επάνω μέρος του είναι μερικά εκατοστά πάνω από την επιφάνεια του εδάφους. Μέχρι να οργανωθεί η παροχή ύδρευσης στην Καλαμαριά (δεκαετία 60), σε κάθε συνοικισμό της Καλαμαριάς υπήρχαν πηγάδια τόσο ιδιωτικής όσο και δημόσιας χρήσης. Στο φωτογραφικό υλικό που παρατίθεται φαίνεται έντονα η διαφορά των δύο τύπων πηγαδιών [12]. 17

Κεφάλαιο 3: Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς Εικόνα 3.6: Πηγάδι ιδιωτικής χρήσης σε αυλή κατοικίας.καλαμαριά, 1946. [11] Εικόνα 3.7: : Πηγάδι ιδιωτικής χρήσης σε αυλή κατοικίας. Καλαμαριά, 1951. [11] 18

Κεφάλαιο 3: Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς Νέα Κρήνη Στην κάτω πλευρά (νοτιότερη) της πλατείας Ύδρας λειτουργούσε τουλούμπα. Αρετσού Στο προαύλιο της εκκλησίας του Αγ. Νικολάου στην Αρετσού από το 1925 υπήρχε πηγάδι (εικόνα 3.8), που διέθετε άφθονο νερό και τροφοδοτούσε όχι μόνο τη γειτονιά αλλά όλη την περιοχή. Το πηγάδι αυτό στέρεψε τη δεκαετία του 1950. Εικόνα 3.8: Κλειστό πηγάδι στον προαύλιο χώρο της Εκκλησίας του Αγίου Νικολάου στην Αρετσού. Καλαμαριά, 2013. 19

Κεφάλαιο 3: Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς Καραμπουρνάκι Στην περιοχή του συνοικισμού Καραμπουρνάκι, σύμφωνα με μαρτυρίες, φαίνεται να υπήρχε μία γεώτρηση. Η εκμετάλλευσή της γινόταν με τουλούμπα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά και στην εικόνα 3.9 που ακολουθεί... Εικόνα 3.9: Καλαμαριά, 1952. Στο Καραμπουρνάκι, στην περιοχή του εργοστασίου παστών ψαριών. Ο Λαζαρος Ερμείδης και ο Χρήστος Μακαρονόπουλος, στην τουλούμπα (βρύση με χειροκίνητη αντλία) του Βερβελίδη [11] 20

Κεφάλαιο 3: Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς Κουρί Στο Κουρί, δίπλα στην πέτρινη σκάλα που οδηγούσε στη παραλία, στο σημερινό Ρεμέτζο, υπήρχε μία βρυσούλα η οποία δεν είχε μουσλούκι και η ροή του νερού ήταν συνεχής. Πιθανολογείται πως πρόκειται για πηγή. 3.2.4 Συλλογή βρόχινου νερού από πρόσφυγες Λόγω του περιορισμένου αποθέματος νερού και της έλλειψης δικτύου ύδρευσης οι πρόσφυγες της Καλαμαριάς κατέφυγαν στη συλλογή βρόχινου νερού που συγκεντρωνόταν από τις στέγες των σπιτιών. Η αποθήκευσή του γινόταν σε βαρέλια, τα οποία καθαρίζονταν σε τακτά χρονικά διαστήματα. Με αυτόν τον τρόπο χρησιμοποιούσαν το νερό της βροχής για την ικανοποίηση δευτερευουσών αναγκών τους, όπως ατομική καθαριότητα, καθαριότητα σπιτιών, πλύσιμο ρούχων, πότισμα κήπων και φυτών κ.λ.π. [12]. Στη σύγχρονη εποχή, όπου υπάρχει μεγάλη αστικοποίηση και οι εδαφικές επιφάνειες των αστικών περιοχών καλύπτονται από δρόμους, κτιριακές εγκαταστάσεις και χώρους στάθμευσης αυτοκινήτων, τα νερά των βροχών συγκεντρώνονται και απομακρύνονται με μεγάλη ταχύτητα μέσω των δικτύων των όμβριων υδάτων. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα ελάχιστες ποσότητες του βρόχινου νερού να διηθούνται στο υπέδαφος, με συνέπειες την εξάντληση των διαθέσιμων υδατικών πόρων, καθώς και τη γενικότερη υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Η εξοικονόμηση του πόσιμου νερού είναι δυνατόν να αντιμετωπιστεί με υποκατάσταση μέρους της κατανάλωσης από βρόχινο νερό, το οποίο είναι κατάλληλο για δευτερεύουσες χρήσεις, προσφέροντας σημαντική αυτονομία, όταν η εφαρμογή διαφορετικών λύσεων κρίνεται ανέφικτη ή μη οικονομική. Η συλλογή και η χρησιμοποίηση των νερών της βροχής, μία τόσο παλιά μέθοδος, σήμερα αποτελεί μία από τις προτεινόμενες οικολογικές λύσεις για τη μείωση της κατανάλωσης υδατικών πόρων και την προστασία του περιβάλλοντος.[14] 21

Κεφάλαιο 3: Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς Εικόνα 3.10: Καλαμαριά, περίπου 1955. Γυναίκα της εποχής καθισμένη στα σκαλιά της πίσω πλευράς του σπιτιού της. Αριστερά διακρίνεται το μεταλλικό ποτιστήρι και δεξιά το βαρέλι συλλογής βρόχινου νερού.[11] 22

Κεφάλαιο 3: Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς 3.3 Αποχέτευση Η Καλαμαριά, όπως προαναφέρθηκε, είναι ένας σχετικά νέος συνοικισμός της Θεσσαλονίκης που δημιουργήθηκε από τους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής το 1922. Πριν από το 1920 η Καλαμαριά ήταν ακατοίκητη και στην περιοχή υπήρχαν χωράφια των κατοίκων της Πυλαίας, που εξυπηρέτησαν για πολλά χρόνια τις ανάγκες «αποχέτευσης» των κατοίκων. Από τη δεκαετία 1930-40 άρχισαν να χρησιμοποιούνται βόθροι και κοινόχρηστα αποχωρητήρια, τα οποία συντηρούσε ο δήμος με την Υπηρεσία Υπονόμων του. Τα πρώτα χρόνια δεν υπήρχε ολοκληρωμένο σύστημα αποχέτευσης, αλλά υπήρχαν κοινόχρηστοι βόθροι. Σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων σε κάθε τετράγωνο είχε κατασκευαστεί, από τις εταιρείες που ανοικοδόμησαν τους οικισμούς στην Καλαμαριά και ένας στεγανός βόθρος. Όταν αυτός γέμιζε, κατέφθανε το αυτοκίνητο του δήμου και τον εκκένωνε, μεταφέροντας τα λύματα μακριά, πιθανόν σε κάποιο ρέμα κοντά στο Ν. Ρύσιο [15]. Πολλά όμως σπίτια και παράγκες διέθεταν ατομικούς βόθρους. Σύμφωνα με προσωπικές μαρτυρίες κατοίκων, όταν γέμιζε ένας ατομικός βόθρος, κατέφθανε ο ειδικός εργάτης, ο οποίος άνοιγε στον χώρο της αυλής έναν δεύτερο λάκκο και στη συνέχεια με τη βοήθεια ενός ντενεκέ μετέφερε τον όγκο των ακαθαρσιών από τον ήδη υπάρχοντα βόθρο στον καινούριο χώρο που είχε διανοίξει. Τη δεκαετία του 1960 στους συνοικισμούς Καλαμαριάς, Αρετσούς, Νέας Κρήνης και Φοίνικα, υπήρχε παντορροϊκό δίκτυο, μέσω του οποίου τα λύματα οδηγούνταν με συλλεκτήριους αγωγούς σε διάφορα σημεία της θάλασσας, εκτός από τις περιπτώσεις που δεν υπήρχαν υπόνομοι και για αυτό οι κάτοικοι αποχέτευαν σε ιδιωτικούς απορροφητικούς βόθρους, ενώ τα όμβρια ύδατα ακολουθώντας τους δρόμους κατέληγαν στη θάλασσα ελεύθερα. Από το 1976 και μετά ο Ο.Α.Θ. άρχισε να κατασκευάζει κεντρικούς αγωγούς αποχέτευσης, όπως διακρίνεται στην εικόνα 3.11. Ένας εξ αυτών μετέφερε τα λύματα από την Αρετσού και μέσω της Καλαμαριάς, στην οδό Θεμιστοκλή Σοφούλη, από όπου έπεφταν στη θάλασσα ακατέργαστα. Ακόμη, στη Θεμιστοκλή Σοφούλη υπήρχε ένας μεγάλος αγωγός που συγκέντρωνε τα λύματα από όλους τους κάθετους δρόμους της Καλαμαριάς και τα οδηγούσε κοντά στο Καραμπουρνάκι. Την εποχή αυτή η Καλαμαριά δεν είναι πυκνοκατοικημένη. Η ποσότητα των λυμάτων δεν ήταν μεγάλη, αφού δεν υπήρχαν ακόμη πολυκατοικίες. Όλες οι κατοικίες ήταν μονώροφες και κάποιες από αυτές, όπως αναφέρθηκε, αποχέτευαν σε βόθρους. 23

Κεφάλαιο 3: Ιστορία υδροδότησης και αποχέτευσης Καλαμαριάς Στη δεκαετία του 1960 κατασκευάστηκαν και λειτούργησαν οι δύο μικροί βιολογικοί καθαρισμοί στις περιοχές του Φοίνικα και της Νέας Κρήνης εξ αιτίας της κατασκευής των εργατικών πολυκατοικιών στις δύο αυτές περιοχές(από το1970 και μετά, οι βιολογικοί, πέρασαν στη δικαιοδοσία του Ο.Α.Θ.). Η ανάγκη εξυπηρέτησης των δύο αυτών οικισμών οδήγησε στην εξεύρεση αυτής της λύσης, η οποία υπήρξε πρωτοποριακή για την εποχή της. Αρχικά οι βιολογικοί αυτοί καθαρισμοί ανήκαν στο Δήμο Καλαμαριάς, ενώ κατόπιν περιήλθαν στη δικαιοδοσία του Οργανισμού Ύδρευσης Θεσσαλονίκης. Στην ύπαρξη και στη λειτουργία τους φαίνεται η πολύ μοντέρνα για την εποχή άποψη ότι σκοπός μιας υπηρεσίας αποχέτευσης είναι η συλλογή των υγρών αποβλήτων, η επεξεργασία τους και η επαναδιάθεση των προϊόντων της επεξεργασίας, χωρίς να δημιουργείται πρόβλημα στον κύκλο της φύσης. Πρόκειται δηλαδή για μια πρώιμη ιδέα της αειφόρου ανάπτυξης [15]. Εικόνα 3.11: Στο βάθος διακρίνονται οι αγωγοί που επρόκειτο να χρησιμοποιηθούν από τον ΟΑΘ για την κατασκευή του δικτύου αποχέτευσης.[11] 24

Κεφάλαιο 4: Μέθοδοι οικολογικής διαχείρισης όμβριων υδάτων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Μέθοδοι οικολογικής διαχείρισης όμβριων υδάτων 4.1 Διαχείριση των όμβριων υδάτων σε αστικό περιβάλλον. Στη σύγχρονη εποχή, οι μεγάλοι αστικοί ιστοί αντιμετωπίζουν οξύτατο πρόβλημα από τα συσσωρευμένα όμβρια ύδατα. Η μη γρήγορη και αποτελεσματική απομάκρυνσή τους αποτελεί εστία ρύπανσης στο ήδη επιβαρυμένο από τα καυσαέρια αστικό περιβάλλον. Κρίνεται συνεπώς απαραίτητη η σωστή διαχείριση των υδάτων αυτών, ώστε να αποφευχθούν τυχόν αρνητικές συνέπειες στον ανθρώπινο περιβάλλον και την υγεία. 4.1.1 Η αστικοποίηση και οι επιπτώσεις της στα νερά της βροχής. Η αστικοποίηση των περιοχών δημιουργεί πληθώρα περιβαλλοντικών προβλημάτων. Αναφορικά με τους υδατικούς πόρους το κύριο πρόβλημα είναι ότι με το οδικό δίκτυο καθώς και με τους οικοδομημένους χώρους παρουσιάζεται μία αισθητή «αδιαβροχοποίηση» σε μεγάλο ποσοστό του εδάφους της πόλης. Σημαντικό επίσης πρόβλημα αποτελεί ο περιορισμός του φυσικού δικτύου επιφανειακής απορροής των νερών της βροχής λόγω των καταπατήσεων πολλών ρεμάτων της περιοχής.[16] Επίσης, κατά την ανάπτυξη μιας σύγχρονης πόλης προκύπτουν συνεχώς πηγές ρύπανσης που πιθανόν να είναι άμεσες ή έμμεσες. Όπως συμπεραίνει κάποιος από τα παραπάνω όλες αυτές οι επιπτώσεις στους υδατικούς πόρους έχουν σαν αποτέλεσμα : Τη μη επαρκή τροφοδότηση των υπόγειων υδροφορέων της ευρύτερης αστικής περιοχής, συνεπώς τον περιορισμό της χρησιμότητάς τους ως υδατικών πόρων. Την αύξηση του κινδύνου πλημμυρικών φαινομένων, κυρίως σε περιοχές χαμηλότερες καθώς και σε υπόγεια των κτιριακών κατασκευών, εξαιτίας της μεγάλης 25

Κεφάλαιο 4: Μέθοδοι οικολογικής διαχείρισης όμβριων υδάτων αύξησης της επιφανειακής απορροής των υδάτων και της περιορισμένης ικανότητας απορρόφησης αυτών. Τη ρύπανση του βρόχινου νερού, που επιφέρει την ποιοτική υποβάθμιση των αποδεκτών της επιφανειακής απορροής. 4.1.2 Μέθοδοι διαχείρισης των όμβριων υδάτων. Η αντιμετώπιση του προβλήματος των όμβριων υδάτων απαιτεί την κατασκευή ικανού δικτύου αποχέτευσης της πόλης με σκοπό την γρήγορη και άμεση απομάκρυνση των υδάτων αυτών από την αστική περιοχή και τη μεταφορά τους σε εργοστάσιο επεξεργασίας υγρών αποβλήτων. Σε περίπτωση όμως που η ένταση και η διάρκεια μιας βροχόπτωσης ξεπερνά το επιτρεπτό όριο τότε υπάρχει η περίπτωση τα όμβρια ύδατα να λιμνάζουν στα οδοστρώματα, να απορρέουν επιφανειακά στον αστικό ιστό, να καλύπτουν τα πεζοδρόμια και να πλημμυρίζουν αστικά ακίνητα όπως τόπους κατοικίας και εργασιακούς χώρους. Επιπλέον, ακόμη και αν συλλέγονται από το αποχετευτικό δίκτυο, μπορεί να καταλήγουν σε σε φυσικούς αποδέκτες χωρίς βιολογική επεξεργασία. Στην περίπτωση της Καλαμαριάς φυσικός αποδέκτης είναι η θαλάσσια περιοχή του Θερμαϊκού Κόλπου. Η σωστή και ολοκληρωμένη διαχείριση των βρόχινων υδάτων η οποία βασίζεται στις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης προστατεύοντας ταυτόχρονα το περιβάλλον, συνδυάζει την κλασική αντιμετώπιση με ήπιες τεχνικές που αποσκοπούν : Στην ποιοτική αναβάθμιση της αστικής περιοχής, καθώς και στην βελτίωση της καθημερινότητας των κατοίκων της. Στον εμπλουτισμό των υπογείων υδροφορέων και τη διατήρηση της παροχής υδατορρευμάτων που τροφοδοτούνται από αυτούς, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της ξηρής περιόδου. Στην ελάττωση του ολικού όγκου του νερού της βροχής που απορρέει επιφανειακά. Στη μείωση της αιχμής της απορροής. Στη χρησιμοποίηση του νερού της βροχής σε δευτερεύουσες χρήσεις, όπως για παράδειγμα για υδροδότηση πάρκων, νησίδων, κήπων σπιτιών, για καθαριότητα κοινόχρηστων χώρων ή και ακόμη για πλύσιμο αυτοκινήτων. Στον περιορισμό οχλήσεων και ζημιών λόγω ανεπάρκειας των δικτύων αποχέτευσης όμβριων υδάτων. 26

Κεφάλαιο 4: Μέθοδοι οικολογικής διαχείρισης όμβριων υδάτων Στον καθαρισμό και κατά συνέπεια τη βελτίωση της ποιότητας των απορρεόντων υδάτων. Συμπερασματικά οι ήπιες τεχνικές δεν υποκαθιστούν τα δίκτυα αποχέτευσης, αλλά λειτουργούν συμπληρωματικά με αυτά.[16] 4.1.2.1 Υπολογισμός της επιφανειακής απορροής Για τον σχεδιασμό, υπολογισμό και διαστασιολόγηση έργων αποχετεύσεως ή, γενικότερα, συστημάτων διαχείρισης ομβρίων, είναι απαραίτητες οι χαρακτηριστικές παροχές την παροχέτευση των οποίων θα πρέπει να εξασφαλίζουν τα εν λόγω έργα. Για τα αστικά έργα, ο υπολογισμός των παροχών βασίζεται σε εκτιμήσεις για το γενεσιουργό αίτιο, που είναι η βροχή. Αρχικά επιβάλλεται να καθορίζεται η επιφάνεια (λεκάνη απορροής) από την οποία συλλέγεται νερό και διοχετεύεται προς το εξεταζόμενο έργο. Στη συνέχεια λαμβάνεται η απόφαση ποιος συνδυασμός έντασης-διάρκειας βροχόπτωσης θα χρησιμοποιηθεί στους υπολογισμούς. Αν ο συνδυασμός έντασης-διάρκειας βροχόπτωσης ξεπεράσει κάποιο όριο, τότε το έργο δεν θα είναι ικανό να ανταποκριθεί πλήρως. Ο συνδυασμός αυτός καθορίζεται με βάση τη σπουδαιότητα των συνεπειών αστοχίας. Όσο πιο σοβαρές είναι, τόσο πιο σπάνια θέλουμε να εμφανίζονται, άρα τόσο μεγαλύτερη θέλουμε να είναι η περίοδος επαναφοράς (που είναι το αντίστροφο της συχνότητας εμφάνισης του φαινομένου). Επομένως είναι απαραίτητος ο προσδιορισμός των "όμβριων καμπυλών", δηλαδή των καμπυλών που δίνουν για ορισμένη διάρκεια και διάφορες περιόδους επαναφοράς τις αντίστοιχες εντάσεις βροχόπτωσης. Για τα δίκτυα αποχέτευσης η χρονική διάρκεια για την οποία απαιτείται ο προσδιορισμός της μέγιστης εντάσεως της βροχής εξαρτάται από τον χρόνο συγκεντρώσεως του νερού από όλη τη λεκάνη απορροής στο εξεταζόμενο τμήμα του δικτύου. Ο υπολογισμός των όμβριων καμπυλών στην ιδανική περίπτωση γίνεται με εκτεταμένη στατιστική ανάλυση συνεχών καταγραφών του ύψους βροχής (υετογραμμάτων) με ανάλυση 1' της ώρας ως προς το χρόνο, και 0.1 mm ως προς το ύψος της βροχής. Όταν οι καταγραφές είναι ανεπαρκείς ή αναξιόπιστες σε μία συγκεκριμένη περιοχή, αναγκαστικά καταφεύγουμε στα δεδομένα από κοντινές περιοχές με παρόμοια, προς την περιοχή ενδιαφέροντος, υδρολογικά χαρακτηριστικά, ή σε γενικές εκφράσεις που προέκυψαν από εκτεταμένες αναλύσεις σε άλλες περιοχές ή ακόμη, σαν έσχατη λύση, σε εμπειρικούς τύπους και μεθόδους. 27