ΕΝΕΡΓΕΙΑ Στρατηγική, Δίκαιο & Οικονομία ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Διδάσκοντες Αθανάσιος Δαγούμας Μιχαήλ Πολέμης Σκοπός του μαθήματος Σκοπός του μαθήματος είναι η κατανόηση βασικών εννοιών (ορισμοί, ενεργειακό ισοζύγιο, διάγραμμα ενεργειακών ροών, περιβαλλοντικό κόστος, προσφορά και ζήτηση ενέργειας) των ενεργειακών και περιβαλλοντικών συστημάτων καθώς και η ανάδειξη των αλληλεπιδράσεων μεταξύ τους. Η ανάλυση θεμάτων σχετιζόμενων με τη δομή της ενεργειακής αγοράς (μονοπωλιακή και ανταγωνιστική), της θεωρίας παιγνίων, του βραχυχρόνιου, μακροχρόνιου και οριακού κόστος της δραστηριότητας των ενεργειακών υποδομών, της διάκρισης μεταξύ υποδομών και δικτύων. Η ανάδειξη της δραστηριότητας των χρηματιστηρίων ενέργειας και των χρηματοκοοικονομικών εργαλείων για την αντιστάθμιση ρίσκου. Η ανάλυση της συμπεριφοράς και στρατηγικής των ενεργειακών εταιριών σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον. Η ανάδειξη των τρόπων ενσωμάτωσης του εξωτερικού κόστους (περιβαλλοντικού, κοινωνικού) στο μηχανισμό της αγοράς και στη λήψη των αποφάσεων, αναδεικνύοντας τα χαρακτηριστικά της κλασικής οικονομικής θεώρησης στην αποτίμηση της αξίας των ενεργειακών και φυσικών πόρων σε σχέση με εναλλακτικές οικονομικές σχολές σκέψης. Η ανάδειξη του προβλήματος της ρύπανσης σε τοπικό-περιφερειακό επίπεδο και της κλιματικής αλλαγής και η ανάδειξη της αναγκαιότητας του μακροχρόνιου ενεργειακού προγραμματισμού. Αξιολόγηση Η αξιολόγηση του μαθήματος γίνεται ως εξής: Γραπτή εξέταση, που φέρει το 70% του τελικού βαθμού του μαθήματος Ομαδική εργασία (υποχρεωτική), που φέρει το 30% του τελικού βαθμού του μαθήματος. Ατομική εργασία στο εργαστήριο Η/Υ, με ένα εκπαιδευτικής φύσεως Energy Game, που δίδει bonus 10% στον τελικό βαθμό. 1
Θεματικές Ενότητες: Διάλεξη πρώτη: Εισαγωγή στην Ενεργειακή Οικονομική Άξονες και Στόχοι ενεργειακής οικονομικής, Επισκόπηση μικροοικονομικής θεωρίας καταναλωτή, παραγωγού και σχηματισμός τιμών σε ανταγωνιστικές και μονοπωλιακές αγορές, Προσδιορισμός της τιμής των ενεργειακών αγαθών. Διάλεξη δεύτερη : Ενεργειακή ζήτηση και προσφορά Βραχυχρόνια και μακροχρόνια ζήτηση ενέργειας, Παράγοντες προσδιορισμού της ζήτησης και της προσφοράς ενέργειας, Υπολογισμός ελαστικοτήτων (σημειακές και τόξου) τιμής (ίδιας και σταυροειδούς) και εισοδήματος ανά κύρια ενεργειακή αγορά (πετρελαιοειδή, ηλεκτρική ενέργεια, φυσικό αέριο), διάκριση και ανάλυση υποδειγμάτων εκτίμησης ενεργειακής ζήτησης. προσφορά ενέργειας, Σταθερό και Μεταβλητό Κόστος Παραγωγής, Δομές ενεργειακών αγορών, Συγκέντρωση αγοράς και σημαντική οικονομική ισχύ, εμπόδια εισόδου, στρατηγικές αποτροπής εισόδου, Εμπορία Ενέργειας, Δραστηριοποίηση Προμηθευτών και Παραγωγών Ενέργειας σε ανταγωνιστικό και μονοπωλιακό περιβάλλον. Διάλεξη τρίτη: Ρύθμιση ενεργειακών αγορών Φυσικό μονοπώλιο, οικονομίες κλίμακας και φάσματος,εργαλεία ρυθμιστικής πολιτικής με έμφαση στις ενεργειακές αγορές, μέθοδοι ρύθμισης, πλεονεκτήματα, μειονεκτήματα Διάλεξη τέταρτη: Θεωρία Παιγνίων Έννοια παιγνίου, παίκτες, αμιγείς και μικτές στρατηγικές, μήτρα πληρωμών, στρατηγική αλληλεξάρτηση με έμφαση στις ενεργειακές αγορές, κυρίαρχες και κυριαρχούμενες στρατηγικές, ισορροπία κατά Nash, δίλημμα φυλακισμένου, στατικά και δυναμικά παίγνια, μέθοδος οπισθογενούς επαγωγής, δενδροδιαγράμματα, εστιακά σημεία (focalpoint), μελέτες περιπτώσεων από τον κλάδο των πετρελαιοειδών. Διάλεξη πέμπτη : Λειτουργία ενεργειακών αγορών Δομή αγοράς πετρελαιοειδών, ανταγωνισμός σε κάθε στάδιο (διύλιση, χονδρική εμπορία και λιανική διάθεση), θεσμικό πλαίσιο απελευθέρωσης, μηχανισμοί τιμολόγησης, δομή αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου. Διάλεξη έκτη: Αγορά Ηλεκτρισμού Οργάνωση& απελευθέρωση αγοράς ηλεκτρισμού, Συμμετέχοντες στην αγορά ηλεκτρισμού, Ημερήσιος Ενεργειακός Προγραμματισμός, Αγορά Ισχύος, Επικουρικές Υπηρεσίες, Ενδο-ημερήσια αγορά και Αγορά Εξισορρόπησης, Σύζευξη αγορών, Υιοθέτηση του Μοντέλου στόχου προς την ολοκλήρωση της Ευρωπαϊκής αγοράς ηλεκτρισμού 2
Διάλεξη έβδομη: Προσαρμογή της Εγχώριας Αγοράς Ηλεκτρισμού στις Απαιτήσεις του Ευρωπαϊκού Μοντέλου Στόχου (EU Target Model) Η μετάβαση του Εγχώριας Αγοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας στις απαιτήσεις του Ευρωπαϊκού Μοντέλου Στόχου, απαιτεί δομικές αλλαγές στο ρυθμιστικό πλαίσιο, συμπεριλαμβάνοντας τη δημιουργία προθεσμιακής αγοράς για συμβόλαια με υποχρεωτική φυσική παράδοση καθώς και τη δυνατότητα σύναψης επιμέρους διμερών συμβολαίων. Θέτει επίσης κρίσιμα θέματα όπως η διατήρηση κεντρικού προγραμματισμού και κατανομής από τον Διαχειριστή του Συστήματος ή τη στροφή σε αποκεντρωμένο προγραμματισμό και κατανομή των μονάδων παραγωγής από τον παραγωγό. Διάλεξη όγδοη: Ημερήσια και Ενδο-ημερήσια Αγορά Ηλεκτρικής Ενέργειας Η μετάβαση στο μοντέλο στόχο απαιτεί την αλλαγή κανόνων της ημερήσιας αγοράς, όπως άρση τεχνικών περιορισμών του συστήματος μεταφοράς και των μονάδων παραγωγής, του τρόπου υποβολής προσφορών από τους Συμμετέχοντες. Η δημιουργία ενδο ημερήσιας αγοράς επιτρέπει στους Συμμετέχοντες να διορθώνουν τις καθαρές θέσεις τους, προκειμένου να ελαχιστοποιήσουν την απόκλιση της θέσης τους από τις πωλούμενες/αγορασθείσες ποσότητες σε πραγματικό χρόνο. Διάλεξη ένατη: Αγορά Εξισορρόπησης Ενέργειας&Αγορά Εφεδρειών Η συν-βελτιστοποίηση ενέργειας και επικουρικών υπηρεσιών στην υφιστάμενη εγχώρια αγορά ηλεκτρισμού προβλέπεται να αντικατασταθεί από μια αγορά εφεδρειών (Balancing Reserve market), η οποία θα εξασφαλίζει τις αναγκαίες εφεδρείες και την ασφαλή λειτουργία του συστήματος σε πραγματικό χρόνο. Οι αναγκαίες εφεδρείες συμπεριλαμβάνουν πρωτεούουσα, δευτερεύουσα και τριτεύουσα εφεδρεία, ενώ παράλληλα περιγράφεται η αγορά ισχύος και η αγορά διασυνοριακών δικαιωμάτων. Η αγορά εξισορρόπησης ενέργειας περιλαμβάνει προσφορές για αύξηση ή μείωση ισχύος από τις μονάδες παραγωγής, καθώς και δηλώσεις φορτίου για αύξηση ή μείωση του φορτίου στο πλαίσιο της Διαχείρισης Ζήτησης, προκειμένου να επιτυγχάνεται εξισορρόπηση του συστήματος σε πραγματικό χρόνο. Διάλεξη δέκατη: Αγορά Φυσικού Αερίου& Αγορά Πετρελαϊκών Προϊόντων Οργάνωση και οδικός χάρτης για την απελευθέρωση αγοράς φυσικού αερίου, Συμμετέχοντες στην αγορά φυσικού αερίου, Επιλέγοντες πελάτες, Δημοπρασίες προμήθειας, Μακροχρόνια συμβόλαια & Κόμβοι φυσικού αερίου, Υιοθέτηση του Μοντέλου στόχου προς την ολοκλήρωση της Ευρωπαϊκής αγοράς φυσικού αερίου Οργάνωση & απελευθέρωση αγοράς πετρελαϊκών προϊόντων, Εκχώρηση δικαιωμάτων έρευνας & εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων στην Ελλάδα, Πετρελαϊκά αποθέματα, Ενεργειακή ασφάλεια, Γεωπολιτική των αγωγών, Διαχείριση κρίσεων ενεργειακού εφοδιασμού 3
Διάλεξη ενδέκατη: Τιμολόγηση Ενέργειας & Διαχείριση Ρίσκου Ενεργειακό κόστος, Ανταγωνιστικές & ρυθμιζόμενες χρεώσεις, Φορολόγηση ενεργειακών προϊόντων, Τιμολόγια ενεργειακών προϊόντων, Κόστος δικαιωμάτων εκπομπών, Χρηματιστήρια ενέργειας, Συστήματα εκκαθάρισης και διακανονισμού, Παράγωγα ενεργειακών προϊόντων, Διαχείριση ρίσκου, Οικονομικά εργαλεία εξοικονόμησης ενέργειας, Διαχείριση Ζήτησης, Έξυπνοι μετρητές, Συστήματα ελέγχου ζήτησης, Συμψηφισμός παραγωγής-κατανάλωσης (Netmetering), Χρηματοδότηση προγραμμάτων, Δραστηριοποίηση Εταιριών Ενεργειακών Υπηρεσιών (ESCOs) Προτεινόμενο σύγγραμμα «Αειφόρος Ανάπτυξη, Περιβάλλον και Ενέργεια» Σ. Καρκαλάκος και Μ. Πολέμης (2015). Αυτοέκδοση. Επιπρόσθετη Βιβλιογραφία 1. Ενέργεια: Δίκαιο, Οικονομία & Πολιτική, Επιμέλεια Νικόλαος Φαραντούρης. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2012. 2. Ενέργεια, Δίκτυα και Υποδομές, Επιμέλεια Νικόλαος Φαραντούρης. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2014. 3. Οικονομική περιβάλλοντος και φυσικών πόρων, Tom Tietenberg, Εκδόσεις: Gutenberg, 2010. 4. Μικροοικονομική θεωρία Τόμος Α: Θεωρία Ζήτησης, Παραγωγής, Κόστους,Παλαιολόγος Ιωάννης και Πολέμης Μιχάλης, Εκδόσεις: Αθ. Σταμούλη, 2015. 5. Energy, Economics and the Environment, Fred Bosselman, Joel B. Eisen, Jim Possi, David B. Spence, Jacqueline Weaver, Foundation Press, 2005. 6. Energy Economics: A Modern Introduction, Ferdinand E. Banks, Springer Science and Business Media, LLC, 2000. 7. Energy Security: Economics, Politics, Strategies, and Implications, Pascual, Carlos, and Jonathan Elkind, eds., Washington, Brookings Institution Press, 2009. 8. The rough guide to the energy crisis, Buchan, D., Rough Guides, London: The Penguin Group, 2010. 9. Fixing fuel poverty: Challenges and solutions, Boardman, B., London & Sterling, VA: Earthscan, 2010. 4
10. Evolution of Global Electricity Markets: New Paradigms, New Challenges, New Approaches,Fereidoon P. Sioshansi (eds.), Elsevier Inc., 2013 11. Energy Economics and Financial Markets, André Dorsman, John L. Simpson and Wim Westerman (eds.), Springer Science and Business Media, 2013 12. Handbook of Natural Gas Transmission and Processing, Saeid Mokhatab and William A. Poe (eds.), Elsevier Inc., 2012 13. Energy Pricing Economics and Principles, Roger L. Conkling, Springer Science and Business Media, 2011 5