Μινωική Οικιστική και Ταφική Αρχιτεκτονική της Νεοανακτορικής και Μετανακτορικής Περιόδου. Δομή κεφαλαίων

Μινωική Οικιστική και Ταφική Αρχιτεκτονική της Νεοανακτορικής και Μετανακτορικής Περιόδου. Σύνθεση δεδομένων βασισμένη στο κείμενο του καθ. J. Rutter http://www.dartmouth.edu/~prehistory/aegean/?page_id=708 Σοφία Καραφόλα Δομή κεφαλαίων 1. Οικιστική αρχιτεκτονική 2. Επιλογή σημαντικών μη ανακτορικών κτηρίων 3. Ιδιόρρυθμα είδη κτισμάτων της Μετανατορικής περιόδου 1. Οικιστική αρχιτεκτονική Οι ακόλουθες κατηγορίες οικισμών έχουν αναγνωριστεί από τον Cadogan κατά τη διάρκεια της Νεοανακτορικής περιόδου στην Κρήτη: Ι. Μικρές πόλεις με οικιστικά τετράγωνα οριοθετημένα από λιθοστρωμένους δρόμους: Παλαίκαστρο, Ψείρα. Σημειώστε ότι οικοδομικά τετράγωνα (αλλιώς «νησίδες» / «insulae») τέτοιου τύπου είναι χαρακτηριστικά των οικισμών στις Κυκλάδες, όπως το Ακρωτήρι (Θήρα), η Φυλακωπή (Μήλος), και η Αγία Ειρήνη (Κέα). ΙΙ. Εγκαταστάσεις με ένα κεντρικό κτήριο (μερικές φορές με τη μορφή ανακτόρου) και μία περιβάλλουσα πόλη αποτελούμενη από μικρά κτίσματα: Φαιστός, Γουρνιά, Μύρτος Πύργος (αντίστοιχα, με ένα κανονικό ανάκτορο, ένα μικρής κλίμακας ανάκτορο, και μία έπαυλη / «βίλλα» για κεντρικά κτήρια) ΙΙΙ. Πόλεις με ένα κεντρικό ανάκτορο περιστοιχισμένο από μεγάλα σπίτια και επαύλεις: Κνωσός, Μάλια, Ζάκρο. Στην Κνωσό, οι περιβάλλουσες οικίες και επαύλεις περιλαμβάνουν το «Μικρό Ανάκτορο», τη «Βασιλική Έπαυλη», τη «Νότια Οικία», την «Οικία του Ιερού Βήματος», την «Ανεξερεύνητη Οικία», την «Οικία των Τοιχογραφιών», τη «Νοτιοανατολική Οικία», την «Οικία των Θυσιασμένων Βοών», κλπ. IV. Πόλεις (η χωριά;) αποτελούμενα από μεγάλα και ξεχωριστά σπίτια (π.χ. στον Μόχλο, τα σπίτια είναι διαχωρισμένα κατά μήκος της προκυμαίας) ή από μεγάλα σπίτια όλα σχετικά συγκεντρωμένα σε μικρή περιοχή [π.χ. Τύλισσος, Αγία Τριάδα(;)]. Μπορούν να θεωρηθούν κατά κάποιο τρόπο «θέρετρα» (Μόχλος) ή απόμερα πλούσια «προάστια» άλλων σημαντικών κέντρων (Τύλισσος, Αγία Τριάδα); V. Απομονωμένες εξοχικές αγρεπαύλεις / βίλλες: Βαθύπετρο, Σκλαβόκαμπος. Πιθανόν αυτά να είναι απλώς κέντρα για τη συγκέντρωση του αγροτικού πλεονάσματος σε αραιοκατοικημένες περιοχές. Ένα από τα πολλά ξεχωριστά χαρακτηριστικά της

Νεοανακτορικής περιόδου είναι, για πρώτη φορά, η ύπαρξη μεγάλων και πολυτελώς εξοπλισμένων οικημάτων τα οποία δεν είναι ούτε ανάκτορα ούτε κανονικές οικιστικές μονάδες. Αυτά τα κτήρια, που συχνά αποκαλούνται «επαύλεις» / «βίλλες», ίσως προέκυψαν μόνα τους και απομονωμένα (κατηγορία V), ως κέντρα χωριών ή κωμοπόλεων (κατηγορία II), σε ομάδες / συστάδες (κατηγορία IV), ή συσπειρώθηκαν γύρω από τα μεγαλύτερα ανάκτορα (κατηγορία III). Μία παρεμφερής κατηγορία κατασκευών δεν είναι εύκολα ανιχνεύσιμη στην Πρωτοανακτορική / Παλιοανακτορική περίοδο (2000-1700 π.χ.). Είτε αυτές οι «βίλλες» αντιπροσωπεύουν μία ιδιαίτερη κοινωνική τάξη στην Μινωική κοινωνία, η κάποιου είδους «αριστοκρατία» που φανταζόταν ο Έβανς, απομένει να εξακριβωθεί. 2. Επιλογή Σημαντικών Μη Ανακτορικών Κτηρίων Αγία Τριάδα (Graham, The Palaces of Crete Fig. 10) αυτή η θέση, που καταστράφηκε όπως όλα τα ανακτορικά κέντρα εκτός της Κνωσού στην ΥΜ ΙΒ, κατοικήθηκε ξανά κατά την ΥΜ ΙΙΑ κι εξελίχθηκε σε σημαντικό κένρο της Μετανακτορικής περιόδου. Στην Νεοανακτορική περίοδο ήταν ένα ευρύχωρο και πλούσια διακοσμημένο συγκρότημα σε σχήμα «L» στη δυτική άκρη της ίδιας υψομετρικής καμπύλης, στης οποίας την ανατολική άκρη βρίσκεται το ανάκτορο της Φαιστού. Συχνά ερμηνευμένο ως θερινό ανάκτορο για τον «τοπικό άρχοντα» της Φαιστού, το συγκρότημα της Αγίας Τριάδας πιθανώς δεν είναι μία ανεξάρτητη μονάδα αλλά μάλλον ένα ζευγάρι από μεγάλες επαύλεις ή βίλλες σαν αυτές στην Τύλισσο, μία περιοχή που ίσως υπήρξε «προάστιο» της Κνωσού, με τον ίδιο τρόπο που η Αγία Τριάδα ήταν της Φαιστού. Νότιο μέρος της δυτικής «πτέρυγας» ή «βίλλας» - μία σειρά δωματίων που εξυπηρετούνται από ένα μοναδικό μακρύ διάδρομο συχνά θεωρείται ως κατάλυμα των υπηρετών, αλλά είναι πιο πιθανό να είναι το τμήμα των εργαστηρίων και των αποθηκών (9) Βορειοδυτική γωνία της δυτικής «πτέρυγας» ή «βίλλας» - μία καλά διατηρημένη σειρά από «αστικές συνοικίες» προσεγγίσιμη από την πλακόστρωτη αυλή στα νοτιοανατολικά, από κλίμακα που οδηγεί προς τα κάτω και φωτίζεται από ένα παράθυρο ανοιχτό προς ένα φωταγωγό στα βόρεια. Από τη σκάλα, ο επισκέπτης μπαίνει στην «Αίθουσα των Ανδρών» (Men s Hall) (3+12), η οποία ανοίγει προς τα νοτιοδυτικά πάνω σε μία στοά σχήματος «L» (11), πέρα από την οποία υπάρχει σειρά από κήπους. Στα ανατολικά, η «Αίθουσα των Ανδρών» είναι ανοιχτή σε φωταγωγό (στον ίδιο που παρείχε φως στο κλιμακοστάσιο), από την άλλη πλευρά της οποίας υπάρχει ένα δωμάτιο στρωμένο με πλάκες γύψου, με τοίχους υπενδεδυμένους επίσης με γυψόλιθο, κι θρανίο κατά μήκος του τοίχου, σε τρεις πλευρές (4). Έξω από το δωμάτιο, στη γωνία υπάρχει η είσοδος ενός δωματίου, το οποίο διαθέτει υπερυψωμένη εξέδρα στη βορειοανατολική γωνία (κρεβάτι;). Βόρεια της «Αίθουσας των Ανδρών» είναι η λεγόμενη «Αίθουσα των Γυναικών» (13) χωρισμένη με πολύθυρα σε τρεις πλευρές, πλην την νότιας, από την οποία μία κλίμακα οδηγεί κάτω μέσω μίας θύρας προς μία

άλλη αίθουσα. Το κλιμακοστάσιο φωτίζεται από τετράγωνο φωταγωγό περιστοιχισμένο από κίονες στις δύο πλευρές. Κεντρικό τμήμα της βόρειας «πτέρυγας» ή «βίλλας» - αρκετά δωμάτια γεμάτα με μεγάλα πιθάρια (5-6) προσδιορίζουν άλλο ένα αποθηκευτικό τμήμα, το οποίο αντιστοιχεί σε μία «βόρεια βίλλα», ενώ τα δωμάτια με παρόμοια λειτουργία στα νοτιοδυτικά, που προαναφέρθηκαν, πρέπει να συνδέονται με μία δεύτερη «δυτική βίλλα». Ανατολικό Άκρο της Βόρειας «Πτέρυγας» ή «Βίλλας» - μία σειρά από σημαντικά διαμερίσματα χωρισμένα με πολύθυρα είναι ανοιχτά σε φωταγωγούς στα ανατολικά, μέσω στοών και παραθύρων (1-2). Στη νοτιοανατολική γωνία, μία τεράστια κλίμακα οδηγεί πάνω σε μία σειρά από εξίσου σημαντικά- διαμερίσματα σε ένα δεύτερο όροφο. Το Μικρό Ανάκτορο, στην Κνωσό (Graham, The Palaces of Crete Fig. 13) βρίσκεται περίπου 230 μ. βορειοδυτικά του ανακτόρου και εκτείνεται σε επιφάνεια 800 τ.μ. Αυτή η μεγάλη κι εντυπωσιακή έπαυλη συνδέεται στα ανατολικά με το ανάκτορο με μία μεγάλη δίοδο που ονομάζεται «Βασιλικός Δρόμος» (Royal Road) και συνδέεται από τα δυτικά με μία γέφυρα στο επίπεδο του δεύτερου ορόφου με την αποκαλούμενη «Ανεξερεύνητη Έπαυλη» (Unexplored Mansion). Ανασκάφτηκε από τους Βρετανούς στα μέσα του 1970 και δημοσιεύτηκε στα μέσα του 1980. Τα μεγαλύτερα δωμάτια στο Μικρό Ανάκτορο βρίσκονται στην ανατολική του πλευρά και μόνο μερικώς διατηρημένα. Βόρεια υπάρχει μία μεγάλη «Αίθουσα των Ανδρών» χωρισμένη στα δύο με το συνηθισμένο διαχωρισμό με πολύθυρα και ανοίγει καθ όλο το μήκος προς τα ανατολικά μέσω ενός ακόμα πολυθύρου σε μία κιονωτή βεράντα (εξώστη) με καταπληκτική θέα προς το ανάκτορο και την κοιλάδα του ποταμού Καιράτου. Νότια της «Αίθουσας των Ανδρών» υπάρχει ένα περιστύλιο (η μόνη αυλή με κιονοστοιχία με την οποία μπορεί να συγκριθεί βρίσκεται στο ανάκτορο της Φαιστού), το οποίο είναι με τη σειρά του προσεγγίσιμο στα νότια από μία φαρδιά κλίμακα με τρία σκαλιά. Στο νότιο άκρο του κτίσματος, στο υπόγειο επίπεδο βρίσονται τρεις υπόστηλες κρύπτες. Στο βορειοδυτικό άκρο υπάρχει τουαλέτα. Ακριβώς νότια της τουαλέτας υπάρχει «Δεξαμενή Καθαρμών» ( Lustral Basin ), η οποία μετατράπηκε στη Μετανακτορική φάση επανεγκατάστασης στο αποκαλούμενο Fetish Shrine / «Ιερό των Φετίχ». Ακόμα πιο νότια βρίσκεται μια μεγάλη κλίμακα που οδηγεί στον δεύτερο όροφο. Βασιλική Έπαυλη Κνωσού (Graham, The Palaces of Crete Fig. 14) τοποθετείται περίπου 150μ. βορειοανατολικά του ανακτόρου, αυτό το σημαντικό κτήριο έχει διαστάσεις περ. 18 x 10μ. και ήταν τουλάχιστον τρεις ορόφους ψηλό. Η είσοδος της βίλλας, όπως αποκαταστάθηκε στα ανατολικά, ανοίγει κατευθείαν σ ένα φωτεινό φωταγωγό στο ανατολικό άκρο της «Αίθουσας των Ανδρών», η οποία καταλάμβανε το κεντρικό τμήμα του ισογείου. Το δάπεδο του μείζονος μισού τη «Αίθουσας των Ανδρών» είναι στρωμένο με πλάκες γυψολίθου, ενώ οι τοίχοι αυτού του δωματίου είναι καλυμμένοι με μία επένδυση από το ίδιο υλικό. Στη δυτική άκρη του δωματίου, ένα λίθινο κιγκλίδωμα 0,81μ. ψηλό και

διάτρητο στο κέντρο από μια κλίμακα με τρεις βαθμίδες, διαχωρίζει την αίθουσα από ένα στενό χώρο ο οποίος αποκαταστάθηκε ως ανοιχτός στο επίπεδο του δωματίου πάνω από το δεύτερο όροφο (δηλ. αυτός ο χώρος είναι δύο ορόφους ψηλός). Σε μια εσοχή του δυτικού τοίχου αυτού του ψηλοτάβανου χώρου βρέθηκαν ερείπια ενός λίθινου καθίσματος ή θρόνου. Κίονες στις άκρες των κιγκλιδωμάτων σε κάθε πλευρά της σκάλας που οδηγεί πάνω, προς την εσοχή, στήριζαν την οροφή του πρώτου ορόφου πάνω από την «Αίθουσα των Ανδρών», και ένας επιδαπέδιος λίθινος λύχνος βρέθηκε στην ίδια κλίμακα. Βόρεια της «Αίθουσας των Ανδρών» υπάρχει υπόστηλη κρύπτη, το καλύτερα διατηρημένο παράδειγμα στη Μινωική αρχιτεκτονική. Οι τοίχοι της κρύπτης είναι κατασκευασμένοι από πλάκες γύψου, ενώ η οροφή από μεγάλους κορμούς δέντρου, οι οποίοι στηρίζονταν σε εγκοπές στην κορυφή του τοίχου και στις ανώτερες επιφάνειες μεγάλης δοκού, η οποία διασχίζει το δωμάτιο από τα βόρεια προς τα νότια, στηριζόμενη σε κεντρικό πεσσό της «κρύπτης». Μία αύλακα και δύο λάκκοι («cists» στην κάτοψη) έχουν σκαφτεί στο δάπεδο γύρω από τον πεσσό και ίσων έχουν σχεδιαστεί να συλλέγουν υγρές προσφορές που ιερών τελετών σε αυτή την αίθουσα. Κλίμακες οδηγούν στο δεύτερο όροφο, η μία στα βορειοδυτικά από την υπόστηλη κρύπτη και η άλλη στα νοτιοδυτικά της έπαυλης. Η δεύτερη εμφανίζεται στα ανατολικά και στα δυτικά του πρώτου ορόφου, πάνω από το επίπεδο του πλατύσκαλου, ένα είδος κλίμακας μοναδικό στην μινωική αρχιτεκτονική. Λόγω της ασυνήθιστης διάταξης των κλιμάκων και του ιδιαίτερα στεγασμένου χώρου δυτικά της «Αίθουσας των Ανδρών», αρκετοί μελετητές έχουν υπαινιχθεί ότι κάποιο είδος θρησκευτικού εντυπωσιασμού θα ελάμβανε χώρα σ αυτό το κτήριο. Στο νοτιοανατολικό τμήμα της έπαυλης υπάρχει μια συνέχεια χώρων αποτελούμενη από μία μικρή αίθουσα (Ε), έναν κλειστό χώρο («τουαλέτα»;) (F) και ίσως λουτρό (G). Αυτή η συνέχεια χώρων, μαζί με στενή αίθουσα φωτισμένη από φωταγωγό στα νότια (Η), εμφανίζει γενική ομοιότητα με τον συνδυασμό της «Αίθουσας των Γυναικών», της δεξαμενή καθαρμών και του λουτρού, που επαναλαμβάνεται στα ανάκτορα των Μαλίων, της Φαιστού και της Κνωσού. Όπως και σε εκείνα, συνδέεται με μια λεγόμενη «Αίθουσα Ανδρών» μέσω ενός ευρυγώνιου διαδρόμου (Α) στα διαμερίσματα που σήμερα είναι γνωστά με τον όρο «Οικιστικά Διαμερίσματα» ( Residential Quarters ). Νίρου Χάνι (Graham, The Palaces of Crete Fig. 31) Η θέση τοποθετείται στη βόρεια ακτή της Κρήτης, περίπου 13 χιλιόμετρα ανατολικά του Ηρακλείου. Μία τυπική «Αίθουσα Ανδρών» διαιρεμένη μέσω πολυθύρων (2+2a) είναι διαχωρίζεται από μία ευμεγέθη, πλακόστρωτη ανατολική αυλή με δύο κίονες. Αυτή η διάταξη είναι λίγο ασυνήθιστη λόγω του ότι ο διάδρομος ανοίγει κατευθείαν σε μία αυλή αντί στον, πιο συνηθισμένο, φωταγωγό. Δάπεδο πλακόστρωτο είναι χαρακτηριστικό πολλών δωματίων (π.χ. 5, 8, 9, 12), ενώ αρκετά δωμάτια έχουν επενδυμένο το χαμηλότερο τμήμα των τοίχων με γυψόπλακες (π.χ. 2a). Αποθήκες υπάρχουν στην ίδια τη «βίλλα» (15-18), αλλά και σε δευτερεύοντα περιφραγμένο χώρο στα βόρεια, εξωτερικά (24, 25, 31) ο οποίος περιλαμβάνει, επίσης, σειρά μεγάλων σιρών (αποθηκών δημητριακών) (26-30). Το περιεχόμενο κάποιων αποθηκών είναι ιδιαίτερο: σαράντα με πενήντα πήλινοι «βωμοί» / «τράπεζες προσφορών» στοιβαγμένοι στο δωμάτιο 18, τέσσερεις μεγάλοι λίθινοι λύχνοι στο δωμάτιο 14, τέσσερεις πολύ μεγάλοι λεπτοί χάλκινοι διπλοί πελέκεις στο δωμάτιο 7. Αυτοί οι πελέκεις είναι τόσο εύθραυστοι, ώστε να είναι μάλλον συμβολικοί

παρά λειτουργικοί (πρβ. τους διπλούς πελέκεις σε πασσάλους που απεικονίζονται στη μία πλευρά της σαρκοφάγου της Αγίας Τριάδας). Τμήματα από μεγάλο ζευγάρι λίθινων «Κεράτων Καθοσιώσεως» ( Horns of Consecration ) βρέθηκαν στην ανατολική αυλή, βόρεια ακριβώς μιας εσοχής του νότιου τοίχου της αυλής. Οι Έβανς και Ξανθουδίδης με βάση αυτά τα ευρήματα ερμήνευσαν το μέγαρο στο Νίρου ως (βίλλα) «αρχιερέα» («High Priest»), αλλά ο Graham παρατηρεί ότι η αρχιτεκτονική του κτηρίου είναι αρκετά συμβατική και ότι το κτήριο δεν ξεχωρίζει από πολλές άλλες αγρεπαύλεις («βίλλες») της Νεοανακτορικής περιόδου. Γουρνιά (Graham, The Palaces of Crete Figs. 8-9) Η εξαιρετικά διατηρημένη αυτή πόλη της ανατολικής Κρήτης ανασκάφηκε μεταξύ 1901-1904 από το Πανεπιστήμιο της Pennsylvania υπό την διεύθυνση της H. Boyd Hawes. Πρόκειται για την εκτενέστερα ανεσκαμμένη και πληρέστερα κατανοητή πόλη της Νεοανακτορικής περιόδου σε όλη την Κρήτη. Στη νότια πλευρά της κορυφής του χαμηλού λόφου, όπου η πόλη αναπτύσσεται, βρίσκεται μια τεράστια ανοιχτή αυλή όμοια με τις κεντρικές αυλές των μεγάλων ανακτόρων. Βόρεια αυτής της αυλής, ένα αρκετά κατεστραμμένο κτήριο έχει κάποια χαρακτηριστικά τυπικά ενός ανακτόρου. Για παράδειγμα, η κύρια δυτική πρόσοψή του, που βλέπει σε μικρή πλακόστρωτη αυλή, είναι κατασκευασμένη από λιθοπλίνθους πωρόλιθου που πατούν σε χαμηλά προεξέχοντα πλίνθο, και χαρακτηρίζεται από πολλαπλές οδοντώσεις, πίσω από τις οποίες υπάρχουν εγκαταστάσεις αποθηκών. Τουλάχιστον ένα από τα αποθηκευτικά συγκροτήματα, αυτό που βρίσκεται νότια της δυτικής εισόδου, έχει μια ρηχή εσοχή στο κέντρο του δυτικού μετώπου του. Στο βόρειο άκρο της μεγάλης αυλής, μία βαθμιδωτή «θεατρική κατασκευή» σε σχήμα «L», αποτελεί μέρος της νότιας πρόσοψης του κτηρίου. Εντός του κτηρίου, βόρεια και ελαφρώς δυτικά της «θεατρικής περιοχής», βρίσκεται μία κιονοστοιχία εναλλασσόμενων πεσσών και κιόνων, σε διάταξη βόρεια - νότια. Η αρχική διαρρύθμιση του κτηρίου είναι ασαφής λόγω κακής διατήρησης του μνημείου, πιθανόν όμως πρόκειται για μικρής κλίμακας ανάκτορο, που βρισκόταν κοντά στο κέντρο αυτής της μικρής παράκτιας πόλης. Βόρεια του ανακτόρου, κοντά στην κορυφή του λόφου, βρίσκεται ένα μικρό, ορθογώνιο μονόχωρο ιερό, προσεγγίσιμο από τα δυτικά από ένα λιθόστρωτο δρόμο που οδηγεί από τον περιφερειακό κεντρικό δρόμο, ο οποίος περιτριγυρίζει τον λόφο. 4. Ιδιόρρυθμα είδη κτηρίων των μετανατορικής Κρήτης Δυτικά του Στρωματογραφικού Μουσείου, στην Κνωσό, ο Warren ανακάλυψε το σύνολο δύο κυλινδρικών κατασκευών και μέρος μίας τρίτης, που χρονολογούνται μετξύ του τέλους της ΥΜ II και της αρχής της ΥΜ IIIA2 περ. 1425-1375/1350 π.χ), σε σημείο όπου η εν λόγω περιοχή, πυκνοκατοικημένη πριν και μετά, δεν έχει να επιδείξει κανένα άλλο κτήριο. Όλες έχουν συμπαγείς πυρήνες τοίχων από χαλίκι και χώμα, με το εξωτερικό επενδεδυμένο με λαξευτή τοιχοποιία. Οι δύο από τις κατασκευές είναι μικρές (με διάμετρο 3.0 και 3.22 μ.), η τρίτη, αρκετά μεγάλη (με μέγιστη διάμετρο 8.38 μ.). Οι δύο μικρότεροι κύκλοι έχουν απλούς κατακόρυφους τοίχους, δεν διατηρούν το αρχικό τους ύψος, αλλά και στις δύο περιπτώσεις πιθανόν αυτό να μην ήταν μεγαλύτερο από 1μ. ύψος, ενώ τίποτα που να μοιάζει με κλίμακα δεν μαρτυρά πρόσβαση σε ανώτερα επίπεδα (ορόφους). Ο μεγαλύτερος κύκλος έχει στην τομή του το σχήμα δύο επάλληλων

δίσκους, ο μικρότερος (με διάμετρο 7.64μ. και δύο δόμους ύψος) να πατά πάνω στον μεγαλύτερο (με διάμετρο 8.38μ. και ένα δόμο ψηλό). Διατηρεί επίσης ίχνη δύο ορόφων (ενός με πατημένο χώμα κάτω από ενός διαπέδου από ακανόνιστες πλάκες), και μιας απλής κλίμακας στη δυτική του πλευρά. Στον μεγαλύτερο κύκλο, δώδεκα από τις σαράντα οκτώ σωζόμενες λιθοπλίνθους φέρουν «τεκτονικό σημείο» («mason s mark ), όλα με τη μορφή ενός αντεστραμμένου Ζ με τρεις κεραίες. Αντίθετα, μόνο δύο λιθόπλινθοι σε έναν από τους μικρότερους κύκλους φέρουν αντίστοιχο σημείο, και αυτά είναι διαφορετικά. Αυτοί οι προσεκτικά κατασκευασμένοι κύλινδροι δεν μπορούν να είναι θεμέλια οικιών ή πύργων, ούτε κατασκευές για υγρό ή ξηρό περιεχόμεν (π.χ. δεξαμενές, λουτρά, σιταποθήκες). Επιπλέον, οι μικρότερες είναι αρκετά μικρές για να λειτουργούσαν ως αλώνια. Ο Warren αναγνωρίζει τον μεγαλύτερο κύκλο ως χοροστάσιο (πρβ. τα πήλινα ειδώλια από τον θολωτό στο Καμηλάρι και το Παλαίκαστρο, όπως επίσης την αναφορά στην Οδύσσεια, στην οποία αναφέρεται ότι ο Δαίδαλος έχει χτίσει για την Αριάδνη χοροστάσιο στην Κνωσό). Οι μικρότεροι κύκλοι, εάν δεν προορίζονται για μικρότερες ομάδες χορευτών, ερμηνεύονται ως χώροι για τους μουσικούς ή ως εξέδρες για τους εξάρχοντες θρησκευτικούς αξιωματούχους. Χρονολογημένα αποκλειστικά στην ΥΜ ΙΙΙ «περίοδο επανεγκατάστασης» («reoccupation») στις περιοχές που έχουν καταστραφεί στη ΥΜ ΙΒ περίοδο, υπάρχουν συμπλέγματα «μεγάρων», όπως η οικία Η-e στα Γουρνιά (με ακριβώς πανομοιότυπο το ΥΕ ΙΙΙΑ1 μέγαρο στη Φυλακωπή Μήλου) ή το μεγάλο κτήριο, από το οποίο μόνο τα θεμέλια έχουν διατηρηθεί επάνω από τη βόρεια ΥΜ ΙΒ «βίλλα» της Αγίας Τριάδας. Οι περισσότεροι μελετητές θεωρούν ότι είναι απίθανο πρώιμες αρχιτεκτονικές μορφές με πρόπυλο και αίθουσα (porch and hall) της Μινωικής αρχιτεκτονικής, όπως η ΥΜ ΙΙ «Αίθουσα του Θρόνου» στην Κνωσό ή η ΥΜ ΙΒ «Αίθουσα των Ανδρών» στο Νίρου Χάνι, (βλ. παπαρπάνω), να ερμηνευτούν ως εκ-μινωισμένες μορφές του μεγάρου, που συνιστά τον πλέον χαρακτηριστικό τύπο στην αρχιτεκτονική της ηπειρωτικής Ελλάδας από την ΥΕ ΙΙΙ περίοδο (1400 π.χ.) και ύστερα. Τάφοι της Νεοανακτορικής και Μετανακτορικής περιόδου Η πληθώρα ταφικών τύπων στην Κρήτη είναι εντυπωσιακή στη ΥΜ περίοδο συγκρινόμενη με τους τύπους της ΠΜ περιόδου: Ταφές σε Λάκκους (Pits) και σε Σπηλιές - αν και σπάνιες, οι δύο τύποι ταφών συνεχίζουν από τις πρωιμότερες περιόδους. Θαλαμωτοί (ή θαλαμοειδείς) τάφοι - ο πλέον διαδεδομένος τύπος ΥΜ τάφου, που εισάγεται στην Κρήτη κατά την ΜΜ ΙΙ-ΙΙΙ. Τέτοιοι τάφοι αποτελούνται τυπικά από δρόμο (κατωφερική δίοδος λαξευμένη στο έδαφος ή τον βράχο), στόμιο (είσοδος που οδηγεί στον θαλαμωτό τάφο), και θάλαμο (ο ίδιος ο θαλαμωτός τάφος) (π.χ. Pini 1968: Fig 37). Οι ταφές μπορεί απλά να αποτίθενται στον πάτωμα του θαλάμου ή να τοποθετούνταν σε λάρνακες ή πίθους, τοποθετημένες στο δάπεδο του θαλάμου. Συχνά εμφανίζονται λάκκοι ή κιβωτιόσχημα ορύγματα (cist / shafts) λαξευμένα στο δάπεδο του θαλάμου, όπου ενταφιάζονταν οι σωροί απευθείας, ή τοποθετημένες σε λάρνακες. Οι περισσότεροι ΥΜ θαλαμωτοί τάφοι χρονολογούνται στη Μετανακτορική (ΥΜ ΙΙΙ)

περίοδο. Θαλαμωτοί τάφοι της ΥΜ Ι περιόδου εμφανίζονται πολύ σπάνια, ως σήμερα, ίσως επειδή πολλοί απ αυτούς χρησιμοποιήθηκαν ξανά στη ΥΜ ΙΙΙ περίοδο, οπότε και τα περιεχόμενα της ΥΜ Ι είχασν αφαιρεθεί. ΥΜ ΙΙ παραδείγματα είναι, επίσης, σχετικά λίγα σε αριθμό. Μετά από κάθε ταφή, ο τάφος σφραγιζόταν με ένα ξηρολιθικό τοίχο, που έκλεινε το στόμιον και ο δρόμος γεμιζόταν με χώμα. Η θέση ενός θαλαμωτού τάφου πιθανόν να σημαινόταν από κάποιου είδους «σήμα» στο γέμισμα του δρόμου, επειδή όμως δεν έχει επιβιώσει κανένα τέτοιο σημάδι, ίσως αυτά εάν όντως υπήρξαν να ήταν από ξύλο. Σήματα τάφων σε μορφή κυβόλιθου, κατασκευαμένα από λίθο, αναφέρονται στο εκτεταμένο νεκροταφείο θαλαμωτών τάφων στους Αρμένους Ρεθύμνου. (Βασιλικός) Τάφος- Ιερό στην Κνωσό (Pini 1968: Fig.36) Κατασκευάστηκε για πρώτη φορά κατά την ΜΜ ΙΙΙΒ και ανοικοδομήθηκε ύστερα από μερική κατάρρευση στην ΥΜ ΙΑ περίοδο. Αυτός ο μνημειακός τάφος αποτελείται από δύο ορόφους. Ο κάτω (όροφος) έχει ορθογώνιο, λαξευμένο στον βράχο, θάλαμο, στο δυτικό άκρο του οποίου η στέγη υποστηρίζεται από ένα μοναδικό πεσσό. Οι τοίχοι του θαλάμου φέρουν επίχρισμα γύψου και το δάπεδο είναι επενδυμένο με πλάκες από ίδιο υλικό. Το κεντρικό τετράγωνο γύρω από το πεσσό βρίσκεται σε κάπως χαμηλότερο επίπεδο από ό,τι το δάπεδο δίπλα στους τοίχους (πρβ. την «υπόστηλη κρύπτη» / «pillar crypt» στη Βασιλική Έπαυλη της Κνωσού, που αναλύθηκε πάνω). Ο θάλαμος έχει πρόσβαση από προθάλαμο, του οποίου τη στέγη στηρίζουν δύο πεσσοί. Πάνω από τον προθάλαμο βρισκόταν ένα λατρευτικό δωμάτιο, στον δεύτερο όροφο. Ο προθάλαμος αναδιαμορφώθηκε μετά την ΥΜ ΙΑ κατάρρευση, με υποδιαιρέσεις στα δυτικά και βόρεια τμήματα μέσω λεπτών διαχωριστικών τοίχων, που δημιούργησαν έναν αριθμό μικρών διαμερισμάτων, όπου βρέθηκαν πολυάριθμες ταφές όταν ανασκάφηκε ο τάφος. Ο προθάλαμος έχει πρόσβαση μέσω ενός διαδρόμου που συνορεύει βόρεια και νότια με θαλάμους σαν προμαχώνες, στον νότιο του οποίου χτίστηκε μία σκάλα που οδηγεί στον δεύτερο όροφο. Στον διάδρομο υπήρχε πρόσβαση από φωταγωγό, ο οποίος έχει στοά με δύο κίονες στις απέναντι πλευρές του. Η είσοδος στον φωταγωγό, κι επομένως στον υπόλοιπο τάφο, γινόταν μέσω ενός περάσματος που έρχεται από την κατεύθυνση του ανακτόρου, στα βόρεια. Σε αντίθεση με τους απλούστερους θαλαμωτούς τάφους, ο (βασιλικός) Τάφος-Ιερό περιλαμβάνει σημαντικό αριθμό κτιστών χαρακτηριστικών (σε αντίθεση με τα λαξευμένα στον βράχο στοιχεία των θαλαμωτών). Επίσης έχει ξεκάθαρα σχεδιαστεί για να παραμείνει τουλάχιστον κατά ένα μέρος ορατός αφότου είχε γίνει η ταφή. Ο Persson είδε σε αυτόν τον τάφο έντονα στοιχεία Αιγυπτιακής επιρροής της εποχής του Μέσου Βασιλείου, αλλά οι Graham και Pini υποστήριξαν πειστικά ότι όλα τα στοιχεία του μνημείου βρίσκουν παράλληλα στην μινωική ανακτορική αρχιτεκτονική. Τάφος των Διπλών Πελέκεων ή Τάφος των Ισοπάτων αρ. 2 (Pini 1968: Figs.16-17) Σε αυτούς τους θαλαμωτούς τάφους, ένας λαξευτός πεσσός προεξέχει από τον πίσω τοίχο του θαλάμου, με την απόληξη του πεσσού να έχει σκαλιστεί στη μορφή του ημικίονα. Λίθινα θρανία, όπως αυτό που λαξεύτηκε κατά μήκος ενός τοίχου του θαλάμου, είναι αρκετά συνηθισμένα στους ΥΜ θαλαμωτούς τάφους, όχι όμως ο λαξευτός λάκκος-τάφος, του οποίου το ασυνήθιστο σχέδιο δίνει στον τάφο το όνομα

του. Ωστόσο, λάκκοι μπορεί υπάρχουν στον θάλαμο ή τον δρόμο των θαλαμωτών τάφων. «Λακκοειδείς» Τάφοι (shaft graves) - τάφοι τέτοιου τύπου είναι σχετικά σπάνιοι εξίσου στην Κρήτη και στην ηπειρωτική χώρα. Τα μινωικά παραδείγματα μάλλον είναι εμπνευσμένα από τα πρότυπα της ηπειρωτικής χώρας, αν και στην Κρήτη οι λάκκοι συνηθίζονται για απλούς ενταφιασμούς νεκρών ή ταφές σε λάρνακες. Τα περισσότερα μινωικά παραδείγματα έχουν βρεθεί στην περιοχή της Κνωσού. Το ανώτερο όριο του λακκοειδούς τάφου σχηματίζει προεξοχή, στην οποία στηρίζονται οι πλάκες της οροφής. Στην περιοχή της Κνωσού, συγκεκριμένα στο νεκροταφείο της Ζαφέρ Παπούρα, οι «λακκοειδείς» τάφοι είναι μεγάλοι ορθογώνιοι λάκκοι έως και 2 μ. βάθοθυς, στο δάπεδο των οποίων υπάρχουν λαξευμένοι μικρότεροι λάκκοι για την ίδια την ταφή. Οι μικρότεροι λάκκοι που αποτελούν τον ίδιο τον τάφο θα πρέπει να στεγάζονταν με λίθινες πλάκες. Μια παραλλαγή στη Ζαφέρ Παπούρα αποτελείται από διπλό λάκκο, χωρισμένο στα δύο με κτιστό τοίχο: ο νεκρός έχει τοποθετηθεί στο ένα διαμέρισμα και στο άλλο τα κτερίσματα, σε σημαντικά χαμηλότερο επίπεδο (Pini 1968: Figs. 82-83). Λακκοειδείς Τάφοι με Κόγχες ( Shaft-Niche Graves)- Αυτοί οι τάφοι συνιστούν μια μικρή ομάδα τάφων της ΥΜ ΙΙ-ΙΙΙΑ και βρέθηκαν μόνο στην περιοχή της Κνωσού, συγκεκριμένα στη Ζαφέρ Παπούρα (Pini 1968: Figs. 84-86). Πρόκειται για λακκοειδείς τάφους μέχρι και 4,35 μ. βαθείς, με μία κόγχη λαξευμένη στη βάση ενός από τους μεγαλύτερους πλαϊνούς τοίχους, συνήθως με 1 μ. περίπου ύψος και 2 μ. μήκος. Αυτές οι κόγχες περιέχουν μία ταφή εκτάδην, και την κόγχη χωρίζει από τον λάκκο με διπλή σειρά λίθων. Οι ταφές σε τέτοιους τάφους είναι πάντα απλές, ποτέ σε λάρνακες ή φέρετρα. Οι τάφοι αυτοί είναι σπάνιοι στην ηπειρωτική χώρα, και όπου υπάρχουν χρονολογούνται στην ΥΕ ΙΙΙ περίοδο. Η προέλευση αυτού του τύπου είναι προς το παρόν ασαφής. Οι ιδιαιτερότητές του μπορεί να προκύπτουν από την επιθυμία να αποτρέψουν τυχόν τυμβωρύχους. Κτιστοί Θαλαμωτοί Τάφοι με Θολωτές Οροφές- οι θολωτοί τάφοι Μυκηναϊκού τύπου της Ύστερο-ινωικής εποχής στην Κρήτης, επιχωριάζουν στη ανατολική πλευρά του νησιού, και μόνο μεμονωμένα παραδείγματα βρίσκονται σε άλλες περιοχές. Στην Κρήτη, οι θολωτοί τάφοι της Ύστερης Εποχής του Χαλκού είχαν ορθογώνια αλλά και κυκλική κάτοψη. Σύμφωνα με τον Pini, μόνο o ΥΜ ΙΙΙ θόλος στο Μαλέμε είχε σίγουρα τετράρριχτη (σχήματος πυραμίδας) αντί για ημισφαιρική ή δίρριχτη οροφή. Ένας κυκλικός ή ορθογώνιος λάκκος σκαβόταν για τον τάφο, τοίχοι από λίθους ή λαξευτοί επενδύουν αυτόν το λάκκο (και σε μερικές περιπτώσεις και τις πλευρές του δρόμου), και, όταν ο θόλος του τάφου προεξέχει από το επίπεδο του εδάφους, ένας σωρός χώματος στοιβαζόταν από πάνω του. Μόνο στη περίπτωση του τάφου στο Μαλέμε υπάρχουν ενδείξεις ξύλινης πόρτας που δίνει πρόσβαση στο θάλαμο του τάφου. Σε άλλες περιπτώσεις, η πόρτα του θαλάμου ή το στόμιο φραζόταν με τοίχο λίθους, όπως στους κοινούς θαλαμωτούς τάφους. Σε αντίθεση με την κατάσταση στη Μυκηναϊκή ηπειρωτική χώρα, υπόγειοι θόλοι της Ύστερης Εποχής του Χαλκού είναι σχετικά σπάνιοι στην Κρήτη. Μία παραλλαγμένη μορφή με δίρριχτο, αντί για τον κανονικό ημισφαιρικό θόλο, απαντά σε τρεις τάφους με ορθογώνιες, αντί για κυκλικής κάτοψης θαλάμους: τον Βασιλικό Τάφο (Pini 1968: Figs.

96-97) και τον Τάφο 1 των Ισοπάτων (Pini 1968: Fig.98) στην Κνωσό, και τον τάφο στα Δαμάνια (Pini 1968: Fig. 95). Στους δίρριχτους θολωτούς τάφους, οι μικρές πλευρές του ταφικού θαλάμου έχουν συνεχόμενους κάθετους τοίχους, και μόνο οι μεγάλες πλευρές σχηματίζουν εκφορική μείωση από από ένα σημείο και επάνω, για να σχηματίσουν το θόλο. Τέσσερις θολωτοί τάφοι στις θέσεις Αποδούλου, Δαμάνια, Στύλος και Μαλέμε έχουν ανακουφιστικά τρίγωνα στα υπέρθυρα των στομίων τους, σαφές παράδειγμα επιρροής από τη Μυκηναϊκή αρχιτεκτονική. Πριν τις εισόδους στον Βασιλικό Τάφο και τον Τάφο 1 στα Ισόπατα Κνωσού υπάρχουν κτιστοί προθάλαμοι με θολωτές οροφές. Στον Βασιλικό Τάφο υπάρχει, επιπλέον, ζεύγος εσοχών στις πλευρές του δρόμου, επίσης με θολωτές οροφές. Το χαμηλότερο κομμάτι του δρόμου στον θολωτό τάφο της Κεφάλας Κνωσού (Pini 1968: Fig. 90) είναι επίσης στεγασμένο, αν και με απλές επίπεδες πλάκες. Στον ίδιο δρόμο, όπως και σε αυτόν του Βασιλικού Τάφου, υπάρχουν εσοχές εκατέρωθεν. Ο Βασιλικός Τάφος της Κνωσού χρονολογείται στην ΥΜ ΙΒ-ΙΙ, με επαναχρησιμοποίηση κατά την ΥΜ ΙΙΙΒ. Ο θολωτός τάφος της Κεφάλας Κνωσού συχνά χρονολογείται στη ΜΜ ΙΙΙΒ περίοδο, αλλά πιθανόν αυτός να μην είχε χρησιμοποιηθεί πριν την ΥΜ ΙΒ. Ο Θόλος Α στις Αρχάνες, της ΥΜ ΙΙΙΑ περιόδου, έχει πλευρικό θάλαμο λαξευμένο στον βράχο, αριστερά του εισερχόμενου στον κύριο θάλαμο. Αυτός ο τάφος ίσως είχε αποτελέσει το πρότυπο για τους υστερότερους (ΥΕ ΙΙΙΒ) θολωτούς τάφους «Θησαυρό του Ατρέα» στις Μυκήνες και «Θησαυρό του Μινύα» στον Ορχομενό, Μυκηναϊκοί Θόλοι χρονολογικά ύστεροι (ΥΕ ΙΙΙΒ), οι οποίοι έχουν παρόμοιο πλευρικό θάλαμο στα δεξιά του επισκέπτη. Ιδιαίτερες Μορφές Κτιστού Τάφου- ο «θαλαμωτός τάφος» στην Αγία Τριάδα που περιείχε την περίφημη γραπτή σαρκοφάγο, είναι ορθογώνιο δωμάτιο με διαστάσεις μόλις 2,40 x 1,95 μ. και με τοίχους πάχους 0,90 μ. διατηρημένους στο μέγιστο ύψος του 1,20 μ. (Pini 1968: Fig. 112). Η θύρα της βρίσκεται εκτός του άξονα, στον ανατολικό τοίχο. Η γνωστή σαρκοφάγος βρισκόταν στο δάπεδο του θαλάμου, ενώ μία αδιακόσμητη λάρνακα βρέθηκε σε «λακκοειδή» τάφο σκαμμένο στο έδαφος δίπλα της. Η στέγη του τάφου, κτισμένη εξ ολοκλήρου πάνω από το έδαφος, είναι προβληματική αλλά είναι απίθανο να ήταν θολωτή. Κιβωτιόσχημοι Τάφοι- με εξαίρεση τους λάκκους στο δάπεδο κτιστών θαλαμωτών τάφων, όπως ο Βασιλικός Τάφος και ο Τάφος 1 των Ισοπάτων, τα μόνα ΥΜ παραδείγματα τέτοιου είδους τάφου περιείχαν κάποιες παιδικές ταφές στα Μάλια, και μάλλον χρονολογούνται στην ΥΜ ΙΙΙ. Ταφικά Σκεύη- αυτά ανήκουν σε τέσσερις τύπους: 1. Ξύλινα φέρετρα, σπάνια διατηρημένα και διακριτά μόνο από τη μορφή αποχρωματισμού του εδάφους 2. Λάρνακες ελλειψοειδείς του τύπου της «ασαμίνου» / «λουτήρος», που ακολουθούν το πρότυπο σύγχρονου λουτήρος που βρέθηκε στη «Δεξαμενή Καθαρμών» στην «οικιστικών διαμερισμάτων» της Κνωσού

3. Λάρνακες ορθογώνιες, στον τύπο του κιβωτίου, με τέσσερα, μερικές φορές έξι πόδια, συνιαστούν φθηνότερη αντιγραφή σε πηλό του ξύλινου προτύπου, τα πλευρικά χωρίσματα του οποίου περνούν στον πηλό. 4. Πίθοι, πολύ δημοφιλείς στην ΜΜ περίοδο σαν ταφικά σκεύη, που όμως σε μεγάλο βαθμό, αν και όχι πλήρως, υποκαταστάθηκαν από τις λάρνακες κατά τη ΥΜ περίοδο.