ΘΕΜΑ Νο1: Η συνταγµατική κατοχύρωση της αξίας του ανθρώπου µέσα από το άρθρο 2 παρ1 Σ- νοµολογιακή εφαρµογή.

Μεταπτυχιακό Τµήµα ηµοσίου ικαίου Συνταγµατικό ίκαιο ιδάσκων: Καθηγητής Α. ηµητρόπουλος Επιµέλεια: Ειρήνη Μονιού ΘΕΜΑ Νο1: Η συνταγµατική κατοχύρωση της αξίας του ανθρώπου µέσα από το άρθρο 2 παρ1 Σ- νοµολογιακή εφαρµογή. 2003-2004 1

Σύντοµο σχεδιάγραµµα Α. Εισαγωγή- εφαρµοστέες διατάξεις Β. Έννοια και νοµική φύση Γ. Φορείς και αποδέκτες. Περιορισµοί Ε. Ενδεικτική περιπτωσιολογία µέσω µιας νοµολογιακής προσέγγισης της έννοιας: προσωποκράτηση για χρέη γενετήσια ελευθερία πληροφοριακή αυτοδιάθεση έλεγχος συνταγµατικότητας νοµοθετικών διατάξεων προς το 2 παρ.1 σχέση µε την προστασία της προσωπικότητας του άρθρου 57 ΑΚ ΣΤ. Συµπέρασµα Z. Παράρτηµα Η. Βιβλιογραφία 2

Αναφορά των συνταγµατικών και διεθνών διατάξεων, όπως αντιλαµβάνονται την έννοια της ανθρώπινης αξίας. Περιεχόµενο της αρχής. Αποτελεί θεµελιώδη συνταγµατική αρχή, ερµηνευτική βάση. Φορείς (Έλληνες, αλλοδαποί, κυοφορούµενο, έµβρυο) και αποδέκτες. Η προστασία της ανθρώπινης αξίας δεν υπόκειται σε κανένα περιορισµό και επιφύλαξη. Αποτελεί άκρο όριο οποιουδήποτε περιορισµού. Νοµολογιακή προσέγγιση της έννοιας: περιπτώσεις προσωποκράτησης για χρέη, γενετήσια ελευθερία, πληροφοριακή αυτοδιάθεση, σχέση µε την προστασία της προσωπικότητας του άρθρου 57 ΑΚ. ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Reference to the constitutional and international provisions as they take into account the concept of human value. Foundamental constitutional principle, interpretive basis. Vehicles (Greeks, foreigners, pregnant embryo) and recipients. The protection of human value does not experience any restriction and saving clause. It is the extreme limit of any constraint. Iurisprudential approach of the notion: cases of detension for debts, genetical freedom, informative self- determination, relation to the personality of the provision of the civil code) 3

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ- ΕΦΑΡΜΟΣΤΕΕΣ ΙΑΤΑΞΕΙΣ Το άρθρο 2 παρ1 Σ κατοχυρώνει την αξία του ανθρώπου σε εθνικό επίπεδο ορίζοντας «Ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας». Συναφείς είναι και οι διατάξεις των άρθρων 7 παρ2: «Τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωµατική κάκωση, βλάβη υγείας ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιµωρούνται, όπως νόµος ορίζει», όπως και η διάταξη του άρθρου 106 παρ2 που ορίζει τα εξής: «Η ιδιωτική οικονοµική πρωτοβουλία δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται σε βάρος της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ή προς βλάβη της εθνικής οικονοµίας». Επίσης ιδιαίτερα σηµαντική είναι η διεθνής συνταγµατική κατοχύρωση της διάταξης, όπως αυτή εντοπίζεται στο προοίµιο της Οικουµενικής ιακήρυξης ικαιωµάτων του Ανθρώπου: «Επειδή η αναγνώριση της αξιοπρέπειας που είναι σύµφυτη σε όλα τα µέλη της ανθρώπινης οικογένειας, καθώς και των ίσων και αναπαλλοτρίωτων δικαιωµάτων τους αποτελεί το θεµέλιο της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ειρήνης στον κόσµο» καθώς και στο προοίµιο του Χάρτη Θεµελιωδών ικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης: «Η Ένωση, έχοντας επίγνωση της πνευµατικής και ηθικής κληρονοµιάς της, εδράζεται στις αδιαίρετες και οικονοµικές αξίες της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, της ελευθερίας, της ισότητας και της αλληλεγγύης. Ερείδεται στις αρχές της δηµοκρατίας και του κράτους δικαίου». Παράλληλα στο άρθρο 1 του Πρώτου Κεφαλαίου αναφέρεται κατά τρόπο πιο συγκεκριµένο «Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι απαραβίαστη. Πρέπει να είναι σεβαστή και να προστατεύεται». Τέλος πανηγυρική αναγνώριση της προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας συναντάται και στο ιεθνές Σύµφωνο για τα Ατοµικά και Πολιτικά ικαιώµατα: «Τα Συµβαλλόµενα κράτη στο παρόν Σύµφωνο λαµβάνοντας υπόψη ότι, σύµφωνα µε τις αρχές του Χάρτη των Ηνωµένων Εθνών, η αναγνώριση της εγγενούς αξιοπρέπειας και των ίσων και 4

αναφαίρετων δικαιωµάτων όλων των µελών της ανθρώπινης κοινωνίας αποτελεί τη βάση της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ειρήνης στον κόσµο», ενώ στο άρθρο 10 του προκείµενου συµφώνου: «Κάθε πρόσωπο που στερείται της ελευθερίας του αντιµετωπίζεται µε ανθρωπισµό και σεβασµό της εγγενούς ανθρώπινης αξιοπρέπειας». Η πρώτη από τις προαναφερθείσες διατάξεις περιέχεται όπως εύκολα µπορεί να διαπιστώσει κανείς στο πρώτο τµήµα των διατάξεων του Συντάγµατος, εκείνο που αφορά τις βασικές οργανωτικές δοµές που ρυθµίζουν κατά κύριο λόγο τη µορφή του πολιτεύµατος. Το γεγονός αυτό είναι εξάλλου ενδεικτικό της θέλησης του νοµοθέτη να αναγάγει τη διάταξη αυτή σε θεµελιώδη, γι αυτό άλλωστε και την εξαιρεί µαζί µε αυτή του άρθρου 7παρ2 από τις υποκείµενες σε αναθεώρηση ή αναστολή διατάξεις. Β. ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΗ ΦΥΣΗ Από τη θέση της ως άνω διάταξης µέσα στο σύστηµα στο οποίο είναι οργανωµένο το Σύνταγµα, αλλά και από το περιεχόµενο της, όπως αυτό προκύπτει µέσα από µια εννοιολογική προσέγγιση συνάγεται ότι πρόκειται για µια θεµελιώδη συνταγµατική αρχή, η οποία αποτελεί τη βάση για να προχωρήσουµε στην ερµηνεία των άλλων συνταγµατικών διατάξεων ή των κοινών νόµων. Αντιστοίχως σε κάποιες πρόσφατες αποφάσεις 1 προσδίδεται αυτόνοµη αξία στην αρχή αυτή, έτσι ώστε να αποτελέσει το κριτήριο για την αξιολόγηση της συνταγµατικότητας µιας νοµοθετικής ρύθµισης ή κοινωνικής συµπεριφοράς. Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά εκεί «το άρθρο 2 παρ1σ δεν θεσπίζει δικαίωµα, αλλά κανόνα δικαίου συνταγµατικού επιπέδου». Το περιεχόµενο της αρχής έγκειται κυρίως στην απαίτηση να µην υποβιβάζεται ο άνθρωπος, ο κάθε συγκεκριµένος άνθρωπος σε αντικείµενο, σε 1 ΑΠ 40/1998 Ολ., το Σ 1999, σελ 103. 5

απλό µέσο για την εξυπηρέτηση οποιωνδήποτε σκοπών, σε αντικαταστατό τελικά µέγεθος» 2 Αναφερόµενος στη διαφορά της διατυπώσεως ο κ. Εισηγητής της πλειοψηφίας είπε στη Βουλή: «Η διατύπωσις του Σχεδίου είναι νοµίζω περιεκτικωτέρα αναφερόµενη εις την καθόλου αξίαν του ανθρώπου». εν είναι ωστόσο η «καθόλου», δηλαδή η οποιαδήποτε αξία του ανθρώπου εκείνο το οποίο ενδιαφέρει και εννοείται πράγµατι εδώ, αλλά η ποιοτικώς διαφέρουσα, εκείνη που µόνο σε αυτόν υπάρχει και που τον διαφοροποιεί από οποιαδήποτε άλλη ύπαρξη ξεπηδώντας από την ίδια την ουσία του. Αυτό ακριβώς, όµως, αποδίδεται µε τον προσφυέστερο όρο «αξιοπρέπεια»- κάτι που φέρεται αποκλειστικά από τον ίδιο τον άνθρωπο. «Αξιοπρέπεια» του ανθρώπου σηµαίνει: Πρέπει αξία στον άνθρωπο, γιατί µόνον αυτός είναι πραγµατικός ή δυνητικός φορέας συνειδήσεως έχοντας σαν τέτοιος την αξίωση και την ευθύνη να αποφασίζει συνειδητά για τη στάση του στον κόσµο, για τις πράξεις του και τις αντιδράσεις του. Πρόσφατη απόφαση του ΑΠ, η 40/1998, έκρινε ότι «στην αξία του ανθρώπου περιλαµβάνεται πρωτίστως η ανθρώπινη προσωπικότητα ως εσωτερικό συναίσθηµα τιµής και κοινωνική αναγνώριση υπόληψης, ενώ ένας έµµεσος προσδιορισµός της έννοιας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας δίνεται µεταξύ άλλων στην 283/2000 ΕΣ, Τµήµα ΙΙ όπου «Πέραν τούτου, η ίδια η κύρωση ως δυσµενές µε τη µορφή της απώλειας του συνταξιοδοτικού δικαιώµατος σε περίπτωση απόλυσης υπαλλήλου λόγω πειθαρχικού παραπτώµατος εµφανίζει τέτοια ένταση και διάρκεια, δεδοµένου ότι ακολουθεί τον απολυθέντα υπάλληλο µέχρι το πέρας του βίου του, που θέτει σε κίνδυνο την ίδια τη διαβίωση του µε τη στέρηση των στοιχειωδών µέσων για τη κάλυψη των βιοτικών του αναγκών και µάλιστα σε µια ηλικία που η δυνατότητα αναπλήρωσης της ως άνω παροχής καθίσταται αν όχι αδύνατη, εξόχως δυσχερής, µε άµεσο αποτέλεσµα ακόµα και την προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας». 2 Πρβλ. Ι.ΜΑΝΩΛΕ ΑΚΗ, «Ανθρώπινη αξιοπρέπεια» σε Μανωλεδάκη/pritt.witz (επιµ) «Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας», 1997, σελ.14επ. 6

Γ. ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟ ΕΚΤΕΣ Το Σύνταγµα θεσπίζει µια σειρά από δικαιώµατα του ανθρώπου, δηλαδή από δικαιώµατα, που δεν απολαµβάνει µόνο ο Έλληνας αλλά και ο αλλοδαπός ή και εκείνος που δεν έχει καµιά ιθαγένεια. Για τον αλλοδαπό ωστόσο η νοµολογία έχει διατυπώσει ξεκάθαρα ότι το άρθρο 2 παρ1 δεν συνεπάγεται δικαίωµα του να πολιτογραφηθεί Έλληνας, ούτε καν να πληροφορηθεί τους λόγους της απόρριψης του αιτήµατος του, που δεν ελέγχεται ακυρωτικά. εν αφορά καταρχήν τα νοµικά πρόσωπα ως τέτοια, τα οποία όµως αποτελούν αποδέκτες και µάλιστα συχνών προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπεια. Χαρακτηριστική είναι η υπ αριθµ. 708/1998 ΑΠ, Β Τµ. «Από τις διατάξεις αυτές προκύπτει ότι το ν.π.δ.δ.- στο οποίο επανήλθε ο απολυθείς ή εξαναγκασθείς σε παραίτηση υπάλληλος- υποχρεούται να τον επαναφέρει στη θέση του µε τις ίδιες συνθήκες υπό τις οποίες τελούσε πριν από την απόλυση ή την παραίτηση του. Εφόσον δεν προκύπτει για προστατευόµενο ανάπηρο πρόσωπο οφείλει να του εξασφαλίσει και τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες και προηγουµένως προσέφερε την εργασία του ή τις υπηρεσίες του, έτσι ώστε να καθίσταται εφικτή η από µέρους του παροχή της εργασίας του, σύµφωνα µε το πνεύµα των διατάξεων των άρθρων 2παρ1, 5παρ1, 21παρ3 και 22παρ1εδα Σ» Αναγκαίο επίσης είναι να εξετάσουµε τις ακόλουθες περιπτώσεις: α)κυοφορούµενο: Το κυοφορούµενο δεν είναι κατά κυριολεξία το ίδιο φορέας των σχετικών δικαιωµάτων. Το Σ όµως µε τις σχετικές διατάξεις (2παρ1, 5παρ2Σ) υποχρεώνει την πολιτεία να προστατεύσει τη δηµιουργούµενη ζωή. β)έµβρυο. Ζήτηµα τίθεται όσον αφορά τη διεξαγωγή επιστηµονικής έρευνας µε χρήση ανθρώπινων εµβρύων καθώς και της εφαρµογής διαγνωστικών µεθόδων πριν από την εµφύτευση. Σύµφωνα µε τον Christian 7

Starck η δηµιουργία εµβρύων µε αποκλειστικό σκοπό τη χρήση τους για τη διεξαγωγή επιστηµονικής έρευνας κρίνεται απαγορευτέα ως άµεση συνέπεια της προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ενόψει και του καντιανής προέλευσης «τύπου του αντικειµένου». Από την άλλη πλευρά και συνεκτιµώντας τις αυστηρές ρυθµίσεις του γερµανικού νόµου για την προστασία των εµβρύων, η χρήση για ερευνητικούς σκοπούς εµβρύων που δηµιουργήθηκαν εξωσωµατικά µε σκοπό καταρχήν την κυοφορία τους και για τα οποία δεν υφίσταται πλέον καµιά δυνατότητα εµφύτευσης, µπορεί να κριθεί επιτρεπτή, σταθµίζοντας τους στόχους και τη σοβαρότητα της έρευνας για την οποία γίνεται λόγος. Στην περίπτωση αυτή εφαρµόζεται τα ίδια κριτήρια που αφορούν τη διεξαγωγή επιστηµονικής έρευνας σε νεκρούς ή τη χρήση οργάνων νεκρών προσώπων για µεταµόσχευση. γ)νεκρός. Και ο νεκρός µπορεί να θεωρηθεί υπό ορισµένες περιπτώσεις φορέας θεµελιωδών δικαιωµάτων. Έτσι η υποχρέωση της πολιτείας να προστατεύσει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν λήγει µε το θάνατο του προσώπου 3.. ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ Πηγή της διατάξεως της προκείµενης αρχής είναι το ίδιο το άρθρο 1 παρ1 του υτικογερµανικού Συντάγµατος της Βόννης του έτους 1949, που λέει: «Η αξιοπρέπεια του ανθρώπου είναι απαραβίαστη. Ο σεβασµός και η προστασία της αποτελούν υποχρέωση κάθε κρατικής εξουσίας». Προσβολή δε της ανθρώπινης αξιοπρέπειας υπάρχει κάθε φορά που ο άνθρωπος χρησιµοποιείται σαν απλό µέσο για την επίτευξη οποιουδήποτε σκοπού, υποβιβαζόµενος έτσι στο επίπεδο «αντικειµένου του εµπράγµατου δικαίου». Χαρακτηριστικό της προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας είναι ότι, ακόµα κι αν επέρχεται στο πρόσωπο ενός γίνεται οδυνηρά αισθητή σαν τέτοια από 3 πρβλ.αρ.365πκ, που τιµωρεί την προσβολή της τιµής τεθνεώτος. 8

όλους, ότι δηλαδή ο ένας δεν πλήττεται σαν ο συγκεκριµένος Α ή Β που είναι, αλλά σαν εκπρόσωπος του ανθρώπινου γένους. Η προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας δεν είναι δυνατό να υπόκειται σε κανένα περιορισµό και σε καµία επιφύλαξη, ούτε επιτρέπει εξαιρέσεις στα πλαίσια ειδικών εξουσιαστικών σχέσεων. Αντίθετα αποτελεί άκρο όριο οποιουδήποτε περιορισµού που επιτρέπει εκάστοτε το Σύνταγµα, είτε αυτός αναφέρεται ρητά στο περιεχόµενο, είτε στους φορείς του δικαιώµατος. Χαρακτηριστική είναι η συνταγµατική διατύπωση, στην οποία αποφεύγεται η ρητή διακήρυξη του απαραβίαστου της ανθρ. αξιοπρέπειας δίνοντας µεγαλύτερη βαρύτητα στην αναφορά της «έννοµης συνέπειας», δηλ. την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας να σέβεται και να προστατεύει την αξία του ανθρώπου. εν θέτει απλά όρια, αλλά επιτάσσει στο κράτος να λάβει τα αναγκαία νοµοθετικά και κανονιστικά µέτρα που σέβονται και προστατεύουν την αξία του ανθρώπου. Επί αυτού η απόφαση 5715/1999 Εφ. Αθηνών αναφέρει «Επειδή το άρθρο 2 παρ1 του Σ απαγορεύει την αξία του ανθρώπου, στην οποία περιλαµβάνεται πρωτίστως η ανθρώπινη προσωπικότητα, ως εσωτερικό συναίσθηµα τιµής και ως κοινωνική αναγνώριση υπόληψης, σε θεµελιακή αξία του πολιτεύµατος και επιτάσσει όλα τα πολιτειακά όργανα όχι µόνο να «σέβονται», αλλά και να «προστατεύουν» την αξία αυτή από προσβολές προερχόµενες από τρίτους». 9

Ε. ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΙΟΛΟΓΙΑ ΜΕΣΩ ΜΙΑΣ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ i) Προσωποκράτηση για χρέη Η θεωρία έχει δεχτεί ότι συνιστά παραβίαση του άρθρου 2 παρ1, διότι υποβιβάζει τον οφειλέτη σε µέσο για την είσπραξη των χρεών αυτών, δηλ. σε αντικείµενο. ιαφορετική όµως φαίνεται να είναι η άποψη της νοµολογίας, όπως φαίνεται από τις κάτωθι αποφάσεις: ιοικ. Πρωτοδ. Βόλου 27/1994 «Εξάλλου µε το άρθρο 5Σ κατοχυρώνεται το απαραβίαστο της προσωπικής ελευθερίας, της οποίας η στέρηση ή ο περιορισµός δεν επιτρέπεται, παρά µόνο όταν και όπως ο νόµος ορίζει. Κατά την έννοια της συνταγµατικής αυτής διάταξης, ενόψει και της κατά το 2 παρ1σ υποχρέωσης της Πολιτείας να προστατεύει την αξία του ανθρώπου, η στέρηση της προσωπικής ελευθερίας µε το µέτρο της προσωπικής κράτησης του οφειλέτη για χρέη του προς το ηµόσιο, είναι επιτρεπτή, εφόσον ανταποκρίνεται προς την αρχή της αναλογικότητας, που είναι αυτοτελής συνταγµατικού επιπέδου γενική αρχή του δικαίου και απορρέει από την έννοια του κράτους δικαίου» ΑΠ Α Τµήµα 253-4/2000 «Το άρθρο 11 του Συµφώνου αυτού, το οποίο µετά την κύρωση του έχει την ισχύ που ορίζει το άρθρο 28Σ, ορίζει ότι «κανένας δεν φυλακίζεται αποκλειστικά λόγω της αδυναµίας του να εκπληρώσει συµβατική υποχρέωση». Η διάταξη αυτή, για την ορθή εφαρµογή της οποίας απαιτείται ο συνδυασµός της µε τις διατάξεις των άρθρων 2 παρ1 και 25 παρ3σ, και η συναγόµενη από αυτές και τη διάταξη του άρθρου 951 παρ2 ΚΠολ αρχή της αναλογικότητας κατά την παροχή έννοµης προστασίας µε την µορφή της αναγκαστικής εκτέλεσης, δεν επέφερε την κατάργηση της προσωπικής κρατήσεως, αλλά προϋποθέτοντας την ισχύ της ως µέσου αναγκαστικής εκτελέσεως για την 10

ικανοποίηση χρηµατικών απαιτήσεων, περιέστειλε µόνο το πεδίο εφαρµογής της» ενώ ειδικά για τους εµπόρους, ΕφΑθ 7394/1999 «Κατά την αληθινή έννοια της διάταξης αυτής, η οποία ως υπέρτερης νοµικής βαθµίδος νοµικός κανόνας (28 παρ1σ), υπερισχύει, τροποποιεί και συµπληρώνει τη διάταξη του 1047 παρ1 ΚΠολ συνδυαζόµενη και µε τις διατάξεις των άρθρων 2 παρ1, 5 παρ1, 25 παρ3 Σ, του άρθρου 116 ΚΠολ και την αρχή της αναλογικότητας, προσωπική κράτηση κατά το πιο πάνω άρθρο 1047 παρ1 ΚΠολ, ως µέσο αναγκαστικής εκτέλεσης κατά εµπόρου και για εµπορική απαίτηση, µπορεί να διαταχτεί µόνο κατά εκείνου που έχει την οικονοµική δυνατότητα να εκπληρώσει τη συµβατική του υποχρέωση, πλην όµως αποφεύγει τούτο δολίως π.χ µε την απόκρυψη περιουσιακών του στοιχείων ή άλλων ενεργειών που καθιστούν αδύνατη ή εκτάκτως δυσχερή την αναγκαστική εκτέλεση µε τα άλλα µέσα που προβλέπει ο ΚΠολ». 4 ii) Γενετήσια ελευθερία ΑΠ Ε Τµ 502/1998 «Ο νοµοθέτης λαµβάνοντας υπόψη τις µεταβαλλόµενες κοινωνικές συνθήκες και τις επιτακτικές προσβλητικές ενέργειες εις βάρος συγκεκριµένων προσώπων, ενοποίησε τα δυο αδικήµατα του βιασµού και του εξαναγκασµού σε ασέλγεια, χάριν της µεγαλύτερης προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η οποία µε την εξηναγκασµένη επιβολή θίγεται ανεπανόρθωτα» Το έννοµο αγαθό των δυο εγκληµάτων που ενοποίησε ο νοµοθέτης µε το ν.1419/84 είναι η γενετήσια ελευθερία του ατόµου, η οποία βέβαια σαφώς δεν αναγνωρίζεται στον νεώτερο των 15 ετών ανήλικο, ώστε αυτός να εξελιχθεί ψυχοσωµατικά οµαλά µέχρι την ηλικία των 15, προστατευόµενης 4 οµοίως Πρωτοδ.Ναυπλίου 115/2000, ΣτΕ τµ.στ 1623/2002 11

έτσι (έµµεσα και για το µέλλον) της µετέπειτα γενετήσιας ελευθερίας του, ως εκδηλώσεως της ανθρώπινης αξίας και αξιοπρέπειας. Συµβ.Εφ.Αθ. 430/1996 «Ο βιασµός αποτελεί βαρύτατη προσβολή κατά της ανθρώπινης προσωπικότητας και ως εκ τούτου προστατεύεται η προσωπική ελευθερία του ατόµου µε την ειδικωτέρα µορφή αυτής περί τη γενετήσια δραστηριότητα, και το δικαίωµα να εκλέξει τον ή την µε τον οποίο ήρθε σε σαρκική οµιλίαεπικοινωνία. Και εποµένως το εκκαλούµενο βούλευµα, το οποίο στηρίχθηκε στην πρόταση του Εισαγ.Πληµ. έσφαλε, όταν συµπεριέλαβε τις αξιόποινες πράξεις αυτού, στις διατάξεις των άρθρων 42,83 και 336 παρ1 ΠΚ. Ενώ αυτές εµπίπτουν απόλυτα στη διάταξη του άρθρου 337 παρ1πκ, η οποία τιµωρεί τον δράστη, όταν προσβάλλει µε ασελγείς προτάσεις και χειρονοµίες την αξιοπρέπεια άλλου, στο πεδίο της γενετήσιας ζωής του». Εφ.Αθ 7151/1996 «Ειδικότερα η σεξουαλική παρενόχληση, που συνίσταται στην ανεπιθύµητη συµπεριφορά σεξουαλικής φύσεως που θίγει την αξιοπρέπεια του µισθωτού κατά την εργασία αποτελεί προσβολή της προσωπικότητας του παρενοχλούµενου και η καταγγελία της εργασιακής συµβάσεως εκ µέρους του εργοδότη λόγω της αντίδρασης του µισθωτού στην εν λόγω προσβολή της προσωπικότητας του είναι καταχρηστική». 5 iii) Πληροφοριακή αυτοδιάθεση 5 οµοίως Μ.Ο.ΕφΑθ 382/87, Συµβ.Πληµ.Ρεθ.9/2000, ΒουλΣυµβΠληµΠρεβ 58/2000 12

Από το άρθρο 2 παρ1 σε συνδυασµό µε το άρθρο 7 παρ.2 µπορεί να συναχθεί µια καταρχήν απαγόρευση διείσδυσης στο forum internum, ιδίως µε χρήση µεθόδων όπως ο ορός της αλήθειας, ο ανιχνευτής ψεύδους, έτσι ώστε να καθίσταται αδύνατη η υποβολή του ατόµου σε καθεστώς πειθαρχηµένης διαβίωσης µε συνεχή βοµβαρδισµό σε σηµείο να υφίσταται «πλύση εγκεφάλου». Αυτή η εσωτερική ελευθερία της συνείδησης είναι άρρηκτα συνυφασµένη µε την ιδιότητα του ατόµου ως έλλογου όντος, το σεβασµό της ιδιαιτερότητας του και το µη υποβιβασµό του σε αντικείµενο. 6 παρ1σ iv)έλεγχος συνταγµατικότητας νοµοθετικών διατάξεων προς το 2 ΑΠ Τµ.Α 899/2001 «Ο καθορισµός από το νόµο ελαχίστου ποσού χρηµατικής ικανοποίησης σκοπό έχει να διασφαλίσει µια ελάχιστη προστασία των πολιτών από ιδιαιτέρως έντονες, λόγω της µεγάλης δηµοσιότητας, προσβολές της τιµής της υπολήψεως τους και είναι σύµφωνος προς την επιταγή του άρθρου 2 παρ1 Σ, που ορίζει ότι ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας» v)σχέση µε την προστασία της προσωπικότητας του άρθρου 57 ΑΚ ΜονΠρ.Θεσ/νικης 18134/1998 Εδώ σηµειώνεται ότι η κατά το άρθρο 57 ΑΚ προστασία της προσωπικότητας εντοπίζεται ως εξειδίκευση της συνταγµατικής επιταγής. Κατά την απόφαση αυτή είναι σαφές ότι η προσωπικότητα αποτελεί συνταγµατικό αγαθό που προστατεύεται τόσο από την κρατική όσο και από την ιδιωτική προσβολή. Το ικαστήριο µάλιστα επικαλείται παρατακτικά τα 6 Κ.Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, Αθήνα, Εκδ.Σάκκουλα 2002,σελ.115. 13

α.2 παρ1, 5 παρ1, 7 παρ2, 9,19,23 παρ1 και 2, 8 και 10 ΕΣ Α καθώς και ένα πλήθος διατάξεων της κοινής νοµοθεσίας. Η νοµολογία επικαλείται συχνά συνδυαστικά τα άρθρα που προαναφέρθηκαν για την προστασία του µισθωτού σε περίπτωση άρνησης του εργοδότη να τον απασχολεί πραγµατικά ή στη θέση στην οποία είχε προσληφθεί ή όταν µαταιώνεται η αξιοποίηση της ειδικότητας που είχε αποκτήσει ο µισθωτός ή παρεµποδίζεται η απόκτηση αυτής της ειδικότητας ή προκαλείται ηθική µείωση του εξαιτίας του ότι δεν απασχολείται ή εκτίθεται στους συναδέλφους του ή στο κοινωνικό περιβάλλον. ΣΤ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Κλείνοντας την ανάλυση του άρθρου που περιγράφει την αξία του ανθρώπου θα ήθελα να παραθέσω δυο αποφάσεις των δικαστηρίων µας, οι οποίες είναι ενδεικτικές µιας πολύ σηµαντικής µεταστροφής που σηµειώθηκε στην ελληνική νοµολογία και επηρέασε κατά τρόπο ουσιώδη τη θεώρηση της αρχής της ανθρώπινης αξίας, όχι πλέον ως κατευθυντήριας ή προγραµµατικής διάταξης αλλά ως αυτούσιο κανόνα δικαίου, ικανού να παράγει και να ικανοποιήσει αµέσως αγώγιµες αξιώσεις των πολιτών. Τριµ. ιοικ.πρωτ.αθηνών 4143/1995 «Η δε διάταξη της παρ1 του άρθρου2 Σ δεν προστατεύει κανένα άτοµο ή κοινωνικό δικαίωµα, αλλά απλώς µε αυτή καθιερώνεται η υποχρέωση γενικώς σεβασµού και προστασίας της αξιοπρέπειας του ανθρώπου από τα κρατικά όργανα, δεδοµένου µάλιστα ότι οι δυο αυτές διατάξεις είναι κατευθυντήριες και δεν είναι δυνατόν να θεµελιωθούν σε αυτές αγώγιµες αξιώσεις των πολιτών» 14

Κατά την ως άνω άποψη, την οποία συµµεριζόταν µια µεγάλη µερίδα της θεωρίας η συγκεκριµένη διάταξη είναι απλώς κατευθυντήρια δεν «ιδρύει όµως ένα επιπλέον, αυτοτελές και ειδικότερο ατοµικό δικαίωµα, δεν θεµελιώνει αξίωση κατά του Κράτους για συγκεκριµένες ενέργειες, ούτε αποτελεί ένα αυτοτελώς προστατεύσιµο έννοµο αγαθό». 7 Ως κύριο επιχείρηµα προβάλλουν το γεγονός ότι η τοποθέτηση της διάταξης στο πρώτο µέρος του Σ την αναβιβάζει σε θεµελιώδη αρχή, το πεδίο εφαρµογής της οποίας εκτείνεται και πέρα των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων, την αποµακρύνει συνεπώς από τη φύση και λειτουργία ενός ατοµικού δικαιώµατος και της προσδίδει χαρακτήρα κανόνα του αντικειµενικού δικαίου. ΑΠ 40/1998 (µεταστροφή της νοµολογίας) «κι αν ακόµα θεωρηθεί ότι το άρθρο 2 παρ1 Σ ιδρύει ατοµικό δικαίωµα, δεδοµένου ότι στο ατοµικό αυτό δικαίωµα περιλαµβάνεται όχι µόνο η άµυνα κατά επεµβάσεων της πολιτειακής εξουσίας, αλλά και η αξίωση κατά της πολιτείας για θετική ενέργεια προς αποτροπή προσβολών της αξίας του ανθρώπου από τρίτους, εις τρόπον ώστε το περιεχόµενο του συγκεκριµένου δικαιώµατος εµποδίζει το νοµοθέτη να υποβιβάσει σε συγκεκριµένη περίπτωση το υφιστάµενο επίπεδο προστασίας» Η απόφαση αυτή είναι ιδιαιτέρως σηµαντική γιατί αποτελεί µια από τις σπάνιες περιπτώσεις που η διάταξη του 2 παρ1σ αποκτά µια αυτόνοµη κανονιστική λειτουργία αφού η επίκληση της στη µείζονα πρόταση γίνεται αυτοτελώς 8 και όχι σε συνδυασµό µε κάποια άλλη ειδικότερη συνταγµατική διάταξη, ούτε καν αυτή του αρ.5 παρ1σ που αναφέρεται ειδικότερα στην προστασία της προσωπικότητας. Έτσι µετά τα ανωτέρω µένει µόνο να δούµε κατά πόσο η ως άνω τακτική θα µπορεί να εφαρµοστεί και σε άλλες περιπτώσεις, όπως αυτή της 7 Α.Μάνεσης, Συνταγµατικά ικαιώµατα α, Ατοµικές ελευθερίες, Εκδ.Σάκκουλα 1981, σελ111. 8 Αντιστοίχως έκριναν και τα δικαστήρια που κλήθηκαν να αξιολογήσουν αποδεικτικά µέσα που είχαν αποκτηθεί ή χρησιµοποιηθεί παράνοµα, καθώς και στην περίπτωση της κρίσης για τη συνταγµατικότητα της προσωπικής κράτησης για χρέη προς το ηµόσιο. 15

ευθείας αναγνώρισης συνταγµατικής προστασίας στα ενοχικά δικαιώµατα, µέσω της διεύρυνσης του περιεχοµένου της ιδιοκτησίας κατά το αρ.17σ, όταν µάλιστα η νοµολογία του Ευρ Α ελαχιστοποίησε τα περιθώρια ελιγµών προς αυτήν την κατεύθυνση 9. Εντούτοις, οφείλουµε να σηµειώσουµε ότι η διάταξη 2 παρ1σ δύσκολα µπορεί να αποτελέσει τη νοµική βάση για την προστασία του συνόλου των ενοχικών δικαιωµάτων, αφού δεν µπορεί να υποστηριχθεί ότι η κατάργηση κάθε είδους ενοχικών αξιώσεων προσβάλλει την αρχή της αξιοπρέπειας του ανθρώπου. 9 Πρβλ υποθ.ηαuer στην οποία το ΕΚ θεώρησε ότι η προστασία που παρέχεται στο δικ,της ιδιοκτησίας κατά το αρ1 του Πρώτου Προσθ.Πρωτοκ.ΕΣ Α αποτελεί το ελάχιστο κοινό επίπεδο προστασίας στην Ε.Ε, 16

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ιοικ.πρωτ.βόλου 27/1994, ΝοΒ 43 (1995) Τριµ. ιοικ.πρ.αθηνών 4143/1995, 10 (1998) Συµβ.Εφ.Αθ.430/1996, Υπεράσπιση 1997 Εφ.Αθ. 7151/1996. Ελ νη 39 (1998) ΑΠ 40/1998 Α τακτ.ολ, Ελ νη 40 (1999) ΑΠ 708/1998 Β Τµήµα, Ελ νη 40 (1999) ΑΠ Ε Τµ.502/1998, Ελ νη 39 (1998) Μον.ΠρΘεσ.18134/1998, Αρµενόπουλος 11(1998)/,29 ΕφΑθ. 7394/1999, Ελ νη 41 (2000) ΕΣ 283/2000, τµιι, το Σ 1/2001 ΑΠ 253-4/2000 Α Τµ., Ελ νη 41 (2000) ΑΠ 253-4/2000 Α Τµ., Ελ νη 41 (2000) 17

Ενδεικτική βιβλιογραφία o Κ.Γεωργόπουλος, Επιτ.Συνταγµ. ικαίου, Αθήνα, Σάκκουλας, 1991, σελ 456 επ o Π.. αγτόγλου, Ατοµ. ικαιώµατα Β, Αθήνα-Κοµοτηνή, Σάκκουλας, 1991 o Αρ.Μάνεσης, Ατοµ.Ελευθερίες, Αθήνα, 1982, σελ.108 επ o Α.Μανιτάκης, Κράτος δικαίου κ δικαστικός έλεγχος συνταγµατικότητας, 1994, σελ410 επ o Ι.Μανωλεδάκης, Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια, 1995, σελ 14 επ o Κ.Χρυσόγονος, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, Αθήνα, Σάκκουλας 2002 18