ιστορια, γεωγραφια και στρατηγικη τησ ναυτικησ ισχυοσ 9 Πρόλογος Είναι φυσικό ένας θεράπων της Οικονομικής Γεωγραφίας και της Γεωπολιτικής, όπως ο γράφων, να αισθάνεται ιδιαίτερα ευτυχής όταν καλείται να προλογήσει ένα λαμπρό ιστορικό πόνημα, μεστά κριτικό, ουσιαστικά στοχαστικό και δομικά θεωρητικό όπως το ανά χείρας του εξαιρετικού συναδέλφου Δρος Ηλία Ηλιόπουλου. Ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους της Ναυτικής Ιστορίας, Στρατηγικής και Γεωπολιτικής, ο Υποναύαρχος Alfred Thayer Mahan (1840-1914), 1 έγραψε: «Κυριαρχία των Θαλασσών μέσω ναυτικού εμπορίου και ναυτικής ηγεμονίας σημαίνει ηγεμονική επιρροή στον κόσμο. Και είναι το κυριότερο μεταξύ των κυρίως υλικών στοιχείων της ισχύος και της ευημερίας των εθνών». Ο Μahan αντελαμβάνετο απολύτως το κλασσικό οικονομικο-γεωγραφικό κύκλωμα: i) Παραγωγή Εμπορεύματος - ii) Οδός και Μέσα Μεταφοράς Εμπορευμάτων προς τις Διεθνείς Αγορές - iii) Προστασία και Έλεγχος Εμπορευματικών Υποδομών, Τερματικών Σταθμών και Εμπορευματικών Ροών. Αντελαμβάνετο, συνεπώς, τη διττή φύση της μεταφοράς του Εμπορεύματος: την καθαρά χρηματο-οικονομική πλευρά της, δηλαδή την πλευρά των λεγομένων «φανταστικών ροών», και την άλλη, την 1. Σχετικά αναφέρει ο Ηλιόπουλος, όρα παραπομπή 10.
10 ηλιασ ηλιοπουλοσ εμπράγματη πλευρά της, αυτήν των «πραγματικών ροών». Η πλευρά των πραγματικών ροών, αυτή που αφορούσε δηλ. στο εμπράγματο τμήμα των εμπορευμάτων, είχε με τη σειρά της τρεις όψεις: i) την καθαρά Τεχνική όψη που ανεφέρετο στο είδος του Μέσου Μεταφοράς, στα Τεχνικά του χαρακτηριστικά και στις αντίστοιχες μεταφορικές του Επιδόσεις και Ιδιότητες, ii) το Περιβάλλον μεταφοράς (χερσαίο ή θαλάσσιο για την εποχή) και iii) την Ασφάλεια των Υποδομών και των Οδών Διελεύσεως των εμπορευματικών Ροών. Έχοντας επιλέξει ως αντικείμενό του το θαλάσσιο περιβάλλον, αφιερώθηκε στην ανάλυση των ζητημάτων της Ιστορίας, Στρατηγικής και Γεωπολιτικής της Ναυτικής Ισχύος. Βασισμένος πάντοτε στην ιστορική και γεωγραφική του παιδεία, ανέπτυξε θεωρητικά τις έννοιες της Κυριαρχίας των Θαλασσών, της Ναυτικής και Θαλάσσιας Ισχύος καθώς και της άρρηκτης σχέσεως που υφίσταται μεταξύ, αφ ενός, Ναυτικής Ισχύος και Ηγεμονίας στο διεθνές σύστημα, και αφ ετέρου του Διπόλου Εμποροναυτικής - Οικονομικής Ισχύος όπως και Πολιτικού Συστήματος - Πολιτικού Πολιτισμού μιας χώρας. Κατά τον ορισμό του, μάλιστα, υφίσταται μία λεπτή διάκριση μεταξύ «Ναυτικής Ισχύος» και «Θαλάσσιας Ισχύος», της πρώτης νοουμένης ως της στρατιωτικής δυνάμεως ενός κράτους κατά θάλασσαν (πολεμικός στόλος) και της δεύτερης αφορούσης στο άθροισμα του εθνικού πολεμικού και εμπορικού στόλου αλλά και, πέραν αυτού, στο σύνολο των μέσων και δυνατοτήτων μιας χώρας κατά θάλασσαν. 2 Το μέγα αυτό ζήτημα της σχέσεως μεταξύ Ναυτικής Ισχύος, αφ ενός, και πολιτικού συστήματος, κοινωνικής συγκροτήσεως, οικονομικού βίου και πολιτισμού ενός λαού, απασχόλησε επίσης σοβαρότατα και τον Γερμανό γεωγράφο Φρειδερίκο Ράτζελ, θεμελιωτή της Γερ- 2. Mahan, Alfred Thayer, Stratégie navale, Paris, 1923.
ιστορια, γεωγραφια και στρατηγικη τησ ναυτικησ ισχυοσ 11 μανικής Σχολής της Γεωπολιτικής, ο οποίος έγραφε στο θεμελιώδες έργο του «Πολιτική Γεωγραφία» (1897): «Η εγκαθίδρυση και διατήρηση Ναυτικής Ισχύος απαιτεί πολύ περισσότερη πνευματική δύναμη από ό,τι η επικυριαρχία επί μεγάλων χερσαίων εκτάσεων... Κάτι τέτοιο δεν μπορεί να είναι έργο ενός ιδιώτη, ούτε ενός στρατού. Χρειάζεται την συμβολή μεγάλου αριθμού ανδρών με τόλμη, με επιχειρηματικό πνεύμα, με έφεση στα ταξίδια, με ευφυΐα. Αυτός είναι και ο λόγος, για τον οποίο η Κυριαρχία των Θαλασσών είναι το καλύτερο σχολείο για τους λαούς που κινητοποιούν μεγάλες και σημαντικές δυνάμεις. Μήπως, χάρις στις γεωγραφικές τους γνώσεις τόσο κατά ξηράν όσο και κατά θάλασσαν δεν οφείλουν την ανάπτυξή τους οι ιταλικές πόλεις την εποχή των Σταυροφοριών; Τότε είναι που το πνεύμα κινητοποιείται προς άλλα αντικείμενα. Έχει ειπωθεί ότι η ίδια τόλμη που οδήγησε τους Ελεάτες στην Δυτική Μεσόγειο, τους οδήγησε και στον ωκεανό της καθαρής σκέψεως. Βεβαίως, η άνθηση των Αθηνών στον τομέα της τέχνης, των επιστημών, του εμπορίου και της πολιτικής, δεν παρήχθη ποτέ πάλι έκτοτε, αλλά το πνευματικό επίπεδο της Βενετίας, των Κάτω Χωρών και της Αγγλίας ανεπτύχθη υπό ανάλογες συνθήκες. Η καλλιτεχνική εξέλιξη της Βενετίας, η θέση της στην Αναγέννηση των επιστημών, οι πολιτικοί της, οι συγγραφείς της, οι εκπρόσωποί της με την μεγάλη γνώση, πάντα ταύτα είναι ουσιαστικό μέρος της εικόνας μιας Ναυτικής και Εμπορικής Δυνάμεως στο ζενίθ της. Και κάθε φορά συναντά κανείς την αυτήν ιδιαιτερότητα: την ταχεία και μακρινή ακτινοβολία ιδεών και δημιουργημάτων επάνω σε ένα χώρο οριοθετημένο από την κυκλοφορία των πλοίων και των εμπορευμάτων». 3 3. Ratzel, Friedrich, La géographie politique, εις Chaliand, Gérard, Anthologie mondiale de la stratégie, Paris (Laffont), 1990, σελ. 952.
12 ηλιασ ηλιοπουλοσ Η ανά χείρας επιστημονική ιστορική μονογραφία έχει βασισθεί σε αυτές τις στέρεες επιστημονικές βάσεις, κινείται δε επιστημολογικά και θεωρητικά στο θετικιστικό και νεοθετικιστικό πλαίσιο, καλύπτοντας με σοβαρότητα ένα υπαρκτό κενό στην σύγχρονη ελληνική βιβλιογραφία. Εισάγει τον αναγνώστη σε βασικές έννοιες της Ιστορίας, της Στρατηγικής και της Γεωγραφίας της Ναυτικής Ισχύος. Έχοντας υπερβεί την γνωστή συγγραφική παγίδα, η οποία συνίσταται στον εγκλωβισμό στους ορισμούς, αλλά και χωρίς να περιφρονήσει αυτό το επιστημονικά υποδομικό υλικό, ο συγγραφέας παραμένει εξαιρετικά διαυγής στις προσεγγίσεις του. Επεξεργάζεται κριτικά και συγκριτικά βασικές έννοιες και όρους όπως: Θαλάσσια / Ναυτική Ισχύς, Εμποροναυτική Ισχύς, Ναυτικές Δυνάμεις, Ανταγωνισμός Ισχύος Ναυτικών Δυνάμεων Ηπειρωτικών Δυνάμεων, Ηπειρωτικές Δυνάμεις που επιδιώκουν να καταστούν Ναυτικές Δυνάμεις, Ναυτική Στρατηγική, Ναυτική Γεωγραφία, Κυριαρχία των Θαλασσών, Έλεγχος της Θαλάσσης, Άρνηση Θαλάσσης, Ναυτικός Αποκλεισμός, Αποκλεισμός Στόλου, Αποφασιστική Ναυμαχία, Αμυντική Στρατηγική Κυριαρχίας των Θαλασσών, Ναυτική Παρουσία, Ναυτικός Καταναγκασμός, Ναυτική Συνεργασία / Συμμαχία. Επίσης, παραθέτει σημαντικές αποφάνσεις και θεωρήσεις επιφανών θεραπόντων της Ναυτικής Ιστορίας όπως των Mahan, Corbett, Laughton, Colomb, Mackinder, Spykman, Lambert, Harding, Till κ.λ.π. Πρόκειται, συνεπώς, για πλήρες και άρτιο ιστορικό πόνημα, στο πλαίσιο του οποίου επιχειρεί, με συνεκτική και ουσιαστική γραφή, την Νοηματοδότηση της γνωστικής περιοχής της Ναυτικής Ιστορίας και Γεωπολιτικής. Μας βοηθά, κοντολογίς, να αντιληφθούμε ότι η Ιστορία της Θαλάσσιας Ισχύος δεν εξαντλείται στην συμβαντολογι-
ιστορια, γεωγραφια και στρατηγικη τησ ναυτικησ ισχυοσ 13 κή, ούτως ειπείν, καταγραφή των ιστορικών επεισοδίων, αλλά οφείλει να εμβαθύνει: i) στην ουσία του φαινομένου της Ναυτικής Ισχύος, στην διαχρονική και ποικιλόμορφη εκδήλωσή του διά μέσου των εποχών, ii) στην σημασία της Ναυτικής Ισχύος για την θέση και τον ρόλο μιας χώρας στο διακρατικό σύστημα, iii) στην σχέση Ναυτικής Ισχύος Χερσαίας Ισχύος, iv) στην σχέση Ναυτικής Ισχύος και Πολιτικοκοινωνικού Συστήματος και Πολιτισμού μιας χώρας, v) στις αιτίες που πειστικά εξηγούν το φαινόμενο της πρωτοκαθεδρίας των Ναυτικών Δυνάμεων στο διακρατικό σύστημα (όρα μεταξύ άλλων: Αθήνα - Βενετία - Αγγλία/Μ. Βρετανία - ΗΠΑ). Στα βασικά πλεονεκτήματα της μονογραφίας περιλαμβάνεται η αιτιώδης σύνδεση μεταξύ τεσσάρων διαφορετικών οπτικών της ευρύτερης γνωστικής περιοχής: Ναυτική Ισχύς, Ναυτική Στρατηγική, Ναυτική Γεωγραφία, Κυριαρχία των Θαλασσών. Πρόκειται για μια σύνδεση που επιχειρείται για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιογραφία. Το Υλικό αυτό, όπως έχει δομηθεί από τον Ηλιόπουλο, με μιαν επιτυχώς τηλεσκοπική διάταξη, δηλαδή από το θεμελιώδες προς το ευρύτερο και γενικότερο, αποτελεί ένα εξαιρετικό βοήθημα για όλους εκείνους τους τεχνοκράτες της Ναυτικής και της Θαλάσσιας Ισχύος, όπως οι Αξιωματικοί του Πολεμικού και του Εμπορικού Ναυτικού και οι επιτελικοί σχεδιαστές, είτε αυτοί ανήκουν στον αμυντικό είτε στον οικονομικό χώρο. Θεωρώ ότι η σημασία του ανά χείρας πονήματος έχει όχι μόνον την αναμενόμενη από μια μελέτη του είδους αυστηρά παιδαγω-
14 ηλιασ ηλιοπουλοσ γική διάσταση. Έχει, κατά την άποψη του γράφοντος, και εθνική διάσταση. Αυτήν που προτρέπει τους ηγέτες ενός έθνους, πολιτικούς και πνευματικούς, να κατανοήσουν την τεράστια σημασία της Ναυτικής Ελλάδος το τεράστιο κεφάλαιο που αυτή η όμορφη και ταλαιπωρημένη πατρίδα διαθέτει, και αμελεί. Και αυτό είναι μέγα λάθος. Ας θυμούνται πάντα την ρήση του Ιωσήφ Φουσέ, της 21ης Μαρτίου του 1804, επάνω από τον νέκυ του μόλις εκτελεσθέντος Louis Antoine Henri de Bourbon, Δουκός του Enghien, ότι στην πολιτική «το λάθος είναι χειρότερο από έγκλημα»... Ιωάννης Θ. Μάζης Καθηγητής Οικονομικής Γεωγραφίας / Γεωπολιτικής Ιονίου Πανεπιστημίου
ιστορια, γεωγραφια και στρατηγικη τησ ναυτικησ ισχυοσ 15 Α Ναυτική Ισχύς
16 ηλιασ ηλιοπουλοσ
ιστορια, γεωγραφια και στρατηγικη τησ ναυτικησ ισχυοσ 17 1 Εισαγωγή στην έννοια της Ναυτικής Ισχύος Ο Sir Walter Raleigh (1552-1618) ένας από τους στενούς συνεργάτες της Βασίλισσας Ελισάβετ Αʹ της Δυναστείας Τυδώρ (1558-1603), το όνομα του οποίου συνδέθηκε με την ανάδειξη της Αγγλίας σε Ναυτική Δύναμη, και μάλιστα παγκοσμίου βεληνεκούς, αφού αυτός υπήρξε ο ιδρυτής της πρώτης υπερπόντιας αποικίας του Στέμματος επί αμερικανικού εδάφους, της Virginia (1584) πίστευε ότι «εκείνος που εξουσιάζει την θάλασσα, εξουσιάζει το εμπόριο, και εκείνος που είναι άρχων του εμπορίου του κόσμου, είναι άρχων του πλούτου του κόσμου». 4 Πράγματι, από πολύ νωρίς, η ισχύς κατά θάλασσαν θεωρήθηκε μία ενδεδειγμένη και ασφαλής οδός προς την απόκτηση εθνικής ισχύος, την ενίσχυση του ρόλου μιας χώρας στον κόσμο ή ακόμα και την απόκτηση μιας ηγεμονικής θέσεως στον ευρύτερο διεθνή/διακρατικό συσχετισμό ισχύος. Προδήλως, δεν είναι τυχαίο ότι η άφιξη της 4. Όρα Padfield, Peter, Maritime Supremacy and the Opening of the Western Mind, Woodstock and New York (Overlook Press), 1999, σελίδες 1-2. Για τον Raleigh όρα Kinder, Hermann / Hilgemann, Werner, dtv-atlas zur Weltgeschichte, (Deutscher Taschenbuch Verlag), 25. Ausgabe, 1991, Band (τόμος) I, σελ. 277.
18 ηλιασ ηλιοπουλοσ Εποχής των Νέων Χρόνων συμπίπτει χρονικώς, εν πολλοίς, με την συνομολόγηση της περίφημης Συνθήκης της Τορδεσίλλης του 1494, βάσει της οποίας οι ωκεανοί της υφηλίου διαιρέθηκαν στα δύο κατά μήκος μιας διαχωριστικής γραμμής περίπου 370 ναυτικά μίλλια δυτικώς των Νήσων Αζορών μεταξύ των Ναυτικών Δυνάμεων παγκόσμιας εμβέλειας της εποχής, της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, υπό την ευλογία, βεβαίως, ου μην αλλά και την εγγύηση του Βατικανού (Πάπας Αλέξανδρος Στʹ), σύμφωνα με την περίφημη αρχή «οι ψυχές υπέρ του Θεού, η γη υπέρ του Βασιλέως». 5 Ακολούθησε, μετά από έναν και πλέον αιώνα, στα 1635, η ενδιαφέρουσα όσο και επιτυχής προσπάθεια νομικής/διεθνοδικαιϊκής νομιμοποιήσεως της κυριαρχίας των κρατών στην θάλασσα, μέσω του Mare Clausum (1635) του John Selden (1584-1654). 6 Την περίοδο εκείνη παρατηρείται και η μετάβαση στην «Εποχή του Ιστιοφόρου Πολεμικού Στόλου», η έναρξη της οποίας τοποθετείται κατά κανόνα περί το 1680, οι απαρχές της όμως ανάγονται σε μία περίπου εικοσαετία νωρίτερα. 7 Η Εποχή του Ιστιοφόρου Πολεμικού Στόλου θα διαρκέσει έως το 1850 περίπου, οπότε και τα ιστιοφόρα θα αντικατασταθούν από τα ατμοκίνητα πλοία. Είναι αυτή η περίοδος, κατά την διάρκεια της οποίας «η Ναυτική Ισχύς αναδύθηκε ως αποφασιστική δύναμη στον παγκόσμιο στίβο», 8 κατά την παρατήρηση του κορυφαίου συγχρόνου θεράποντος της Ναυτικής Ιστορίας Richard Harding. Διότι, όπως εξηγεί: 5. Kinder / Hilgemann, όρα ανωτέρω, σελ. 225. 6. Christianson, Paul, Selden, John, 1584-1654, εις Oxford Dictionary of National Biography (Oxford University Press), 2004. 7. Harding, Richard (edit.), Naval History 1680-1850, Aldershot / Hampshire (Ashgate), 2006, σελ. xi. 8. Όρ. ανωτ., σελ. xii.
ιστορια, γεωγραφια και στρατηγικη τησ ναυτικησ ισχυοσ 19 «Προ του 1680 τα κράτη μπορούσαν να προβάλλουν Ναυτική Ισχύ σε κάποιαν απόσταση εντός του Δυτικού Ημισφαιρίου, αλλ η επίδρασή της στην ευρύτερη διπλωματική ισορροπία του κόσμου ήταν περιορισμένη. Ενώ, ως το έτος 1763, η Βρεταννική Ναυτική Ισχύς είχε αποφασιστική επίδραση στην έκβαση του Επταετούς Πολέμου, καταστρέφοντας την Γαλλική και την Ισπανική Αποικιακή Ισχύ. Η αποτυχία να διατηρηθεί αυτή η Ναυτική Ηγεμονία αποτέλεσε κρίσιμο παράγοντα στην απώλεια των βρεταννικών αποικιών της Βορείου Αμερικής, είκοσι χρόνια αργότερα. Περαιτέρω, μετά πάροδο τριάντα ετών και έως το 1815, η Βρεταννική Ναυτική Ισχύς είχε επιδείξει και πάλι την σημασία της. Περιορίζοντας τον Ναπολέοντα στην ηπειρωτική Ευρώπη, η Ναυτική Ισχύς προστάτευσε την Βρεταννία από εισβολή και την βοήθησε να μονοπωλήσει το παγκόσμιο υπερπόντιο εμπόριο, το οποίο της παρέσχε πηγές και υποστήριξη για τους συνασπισμούς εναντίον του Γάλλου Αυτοκράτορα. Επίσης, αδυνάτησε τους παλαιούς δεσμούς μεταξύ Ισπανίας και Πορτογαλίας (αφ ενός) και των Αυτοκρατοριών τους στην Αμερική (αφ ετέρου), οδηγώντας (τις τελευταίες), υπό συνθήκες, στην ανεξαρτησία, ενώ υπήρξε, επίσης, παράγων στερεώσεως μιας νέας Βρεταννικής Αυτοκρατορίας στην Ινδία». 9 Συναφώς, ο κορυφαίος εκπρόσωπος της Ναυτικής Ιστορίας, Στρατηγικής και Γεωπολιτικής, Ναύαρχος Alfred Thayer Mahan (1840-1914), 10 δικαίως συμπεραίνει: «Κυριαρχία των Θαλασσών μέσω ναυ- 9. Όρ. ανωτ, σελ. xii. 10. Στην βιβλιογραφία ο A. T. Mahan αναφέρεται σχεδόν πάντοτε ως «Πλοίαρχος» (Captain), δοθέντος ότι αποστρατεύθηκε με τον βαθμό του Πλοιάρχου (1896), αυτόν δε τον βαθμό έφερε όταν συνέγραψε τα σπουδαιότερα έργα του που τον κατέστησαν παγκοσμίως γνωστό. Ωστόσο, μία δεκαετία μετά την αποστρατεία του, το 1906, η Αμερικανική Κυβέρνηση αποφάσισε να αποτίσει φόρο τιμής προς όλους τους αποστράτους Πλοιάρχους του Αμερικανικού Πολεμικού Ναυτικού που είχαν υπηρετήσει κατά τον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο (1861-1865), απο-