ΤΟ ΡΙΓΟΣ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ
ISBN 978-960-518-432-2 2015, Π ΡΩΤΟΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΘΕΡΜΟΣ 2015, «INΔ IKTOΣ» ANΩ NYMOΣ EK Δ O TIKH ETAIPEIA Καλλιδρομίου 64, 114 73 AΘHNA, THΛ.: 210.88.38.007, e-mail: indiktos@indiktos.gr, www.indiktos.gr
π. Βασιλειοσ Θερμοσ ΤΟ ΡΙΓΟΣ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ INΔIKTOΣ AΘHNA 2015
Κύριε, ἡ ἁμαρτία μου στάθηκε ὅτι θέλησα νὰ ἐξιχνιάσω τὸ αἴνιγμά σου, νὰ εἰσδύσω στὸ μυστήριό σου κι ἔτσι παραπλανήθηκα ὁ τρελός ἀφοῦ ἐγὼ εἶμαι τὸ μεγάλο μυστικό σου. Κύριε, εἶσαι κρυμμένος πίσω ἀπὸ τόσα αἰνίγματα, ἴσκιους, σκοτεινὲς παραβολές πῶς νὰ σὲ βρῶ; Ὅμως εἶναι στιγμὲς ποὺ σ ἀναγνωρίζω: μιὰ ξαφνικὴ ἀφθονία στὴν καρδιά μου σὲ προδίνει. Τασου Λειβαδιτη, Ὁ τυφλὸς μὲ τὸν λύχνο, ἐκδ. Κέδρος, σσ. 50, 56.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Οἱ ποιητὲς ἔχουν τὸν τρόπο τους νὰ μᾶς πληροφοροῦν γιὰ τὸ ρίγος τῆς ὕπαρξης καλύτερα ἀπὸ ὅλους. Λειτουργοῦν ὡς ἀφύπνιση ἀπὸ τὴν ὑπαρξιακὴ ὑπνηλία θυμίζοντάς μας πὼς ὁ καθένας ἀπὸ ἐμᾶς ἀποτελεῖ αἴνιγμα καὶ μυστήριο, ὂν ἀφάνταστα πολύπλοκο καὶ ἀχανές, ἄξιο κάθε σεβασμοῦ καὶ θαυμασμοῦ. Ἀλλὰ ὅταν χρειαστεῖ νὰ σπουδάσουμε λεπτομερέστερα τὴν ἀνθρώπινη ὕπαρξη ἡ ὁποία μᾶς προκαλεῖ αὐτὸ τὸ ρίγος, καταφεύγουμε καὶ στὶς ἐπιστῆμες. Παρὰ τὸν πεζό τους εἶναι ἀλήθεια τρόπο, βαθαίνουν τὴ γνώση μας, ὁπότε φωτίζουν τὸν δρόμο τῆς διαπροσωπικῆς συμπαράστασης καὶ χτίζουν τὶς προϋποθέσεις μιᾶς ζωῆς συνεργατικῆς καὶ δημιουργικῆς. Ἀκόμη περισσότερο καὶ σοβαρότερο, γι αὐτὸν ποὺ θέλει, στηρίζουν τὰ βήματα τῆς πορείας του πρὸς τὴν ἐρχόμενη Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Ἂν ἐπιτύχουμε νὰ πλατύνουμε ἐπιστημονικὰ τὸ νοῦ μας χωρὶς νὰ χάσουμε ἐκείνη τὴ μοναδικὴ αἴσθηση τοῦ δέους γύρω ἀπὸ τὸ ἀνθρώπινο μυστήριο, μποροῦμε νὰ ἰσχυριστοῦμε πὼς πετύχαμε στὴν ἀνθρωπογνωστικὴ ἀποστολή μας. Τὰ κείμενα ποὺ συγκεντρώθηκαν σὲ αὐτὸν τὸν τόμο ἀποπειράθηκαν νὰ διακονήσουν τὸ ρίγος τῆς ὕπαρξης σὲ διάφορα βήματα συλλογικοῦ προβληματισμοῦ, κυρίως ἐπιστημονικὲς ἐκδηλώσεις. Οἱ χῶροι αὐτοὶ εἶναι ἀπαιτητικοὶ ἀλλὰ γόνιμοι. Πολλὲς φορὲς δὲν συμμερίζονται ὅλοι οἱ παρευρισκόμενοι τὶς ἴδιες ἀφετηριακὲς προϋποθέσεις, ἀλλὰ ὁ διάλογος μὲ τὸ διαφορετικὸ μπορεῖ νὰ ἀποβεῖ εὐεργετικὸς καὶ γιὰ τὴ διάνοια καὶ γιὰ τὴν καρδιά. Ὀφείλω νὰ ἀναγνωρίσω ὅτι τόσο ἡ ἐπιστημονικὴ ὅσο καὶ ἡ προσωπική μου ὑπόσταση συγκροτήθηκαν σὲ μεγάλο βαθμὸ ἀπὸ τὸν διάλογο. Ἐκτέθηκα σὲ διαφορετικὲς πλευρὲς τῆς ἀνθρώπινης σκέψης ἀπὸ τὰ φοιτητικά μου ἀκόμη χρόνια, ἐνῶ μέχρι καὶ σήμερα συνεχίζω νὰ συναντῶ τὸ διαφορετικὸ καὶ νὰ διαλέγομαι μαζί του. Ἀνατρέχοντας πίσω, διαπιστώνω καὶ ὁμολογῶ ὅτι στὰ ἐργαστήρια τοῦ διαλόγου σμιλεύθηκαν καὶ οἱ ἀπόψεις μου καὶ ἡ ὅλη στάση μου ἀπέναντι στὴν ποικιλομορφία τῶν ἀνθρώπινων ἰδεῶν. 9
το ριγοσ τησ υπαρξησ Τὸ ρίγος τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης πηγάζει ἀπὸ τὸ θεῖο μυστήριο στὸ ὁποῖο μετέχουμε ὅλα τὰ ἀνθρώπινα ὄντα. Ἔτσι προσπάθησα στὴ ζωή μου, ἀπὸ τὴ μιὰ νὰ διατηρήσω τὸ μυστήριο ἀμείωτο μπροστά μου ὅταν καταγινόμουν μὲ ἐπιστημονικὲς ἐνασχολήσεις, καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη νὰ βάλω τὴν ἐπιστήμη νὰ ὑπηρετήσει αὐτὸ τὸ μυστήριο καὶ τὶς πνευματικές του ρίζες. Τὸ ἀποτέλεσμα θὰ τὸ κρίνουν ἄλλοι, φυσικά. Εὐχαριστῶ ὅσους ἔγιναν αἰτία νὰ προκύψουν κάποια ἀπὸ τὰ κείμενα ποὺ φιλοξενοῦνται ἐδῶ, καθὼς καὶ τὸν Μανώλη Βελιτζανίδη γιὰ τὴν πρόθυμη «δεξίωσή» τους. π. Β.Θ. 10
Α. ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΑ
ΘΕΟΛΟΓΙΑ, ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΨΥΧΙΣΜΟΥ Θὰ προσπαθήσουμε νὰ προσεγγίσουμε μέσα σὲ λίγες σελίδες ἕνα τεράστιο ζήτημα, διότι οἱ ἐπιστῆμες τοῦ ψυχισμοῦ ἀποτελοῦν ἕναν ἰδιαίτερο καρπὸ τῆς νεωτερικότητας, ὁ ὁποῖος μάλιστα εἶναι ἰδιαίτερα δημοφιλής, ἴσως περισσότερο ἀπὸ ὅλους τοὺς ἄλλους κλάδους τῆς ἐπιστήμης. Ἐπειδὴ ὑπάρχει αὐτὸ τὸ ἄμεσο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς ἐπιστῆμες τοῦ ψυχισμοῦ, ἔχει φθάσει ἡ γλώσσα τῶν ἐπιστημῶν αὐτῶν νὰ γίνει κοινὴ γλώσσα σήμερα. Οἱ ἄνθρωποι ἐκφράζονται ψυχολογικά, καὶ εἰδικὰ ἡ ψυχαναλυτικὴ γλώσσα ἔχει πάρα πολλὲς ἐκφράσεις ποὺ ἔχουν πολιτογραφηθεῖ στὴν καθημερινή μας ζωή. Ἀκόμη καὶ ἀπὸ ἁπλοὺς ἀνθρώπους ἢ ἀπὸ μικρὰ παιδιά, θὰ ἀκούσουμε ἐκφράσεις τοῦ τύπου: «τὸ θέμα αὐτὸ μὲ στενοχωροῦσε, γι αὐτὸ τὸ εἶχα ἀπωθήσει», ἢ «δὲν ἔχει μηχανισμοὺς ἄμυνας νὰ ἀντεπεξέλθει», ἢ «περνάει τὸ οἰδιπόδειό του τώρα» καὶ διάφορα τέτοια. Καὶ μόνο γιὰ αὐτὸν τὸ λόγο θὰ ἄξιζε ἡ Ὀρθόδοξη Θεολογία νὰ ἀσχοληθεῖ σοβαρὰ μ αὐτὲς τὶς ἐπιστῆμες, δεδομένου ὅτι ἀποτελοῦν τὴν γλωσσικὴ σάρκα τοῦ συγκεκριμένου, ἱστορικοῦ ἀνθρώπου σήμερα. Σὲ μιὰ προσπάθεια νὰ τὶς γνωρίσουμε, θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε ὅτι ἡ μὲν ψυχολογία ἦταν μιὰ ἐπιστήμη ποὺ ξεκίνησε τὸν 19 ο αἰ., κυρίως ὡς πειραματικὴ ψυχολογία, καὶ ἡ ὁποία ἔχει γιγαντωθεῖ σήμερα καὶ ἔχει δώσει πολλοὺς ἐπιμέρους κλάδους, θεωρητικοὺς καὶ ἐφαρμοσμένους, ἡ δὲ ψυχανάλυση, στὴν ὁποία θὰ ἐπιμείνουμε ἰδιαίτερα, ξεκίνησε καὶ αὐτὴ στὰ τέλη τοῦ 19 ου αἰ. καὶ διέτρεξε μιὰ πορεία σχετικὰ ξεχωριστὴ ἀπ ὅ,τι οἱ ὑπόλοιποι ψυχολογικοὶ κλάδοι. Τὸ ἰδεολογικὸ κλίμα μέσα στὸ ὁποῖο ξεκινοῦν οἱ ἐπιστῆμες τοῦ ψυχισμοῦ εἶναι γνωστό. Τὸν 19 ο αἰ. ἔχουμε τὸ ἀπόγειο τοῦ ἐπιστημονικοῦ ὑλισμοῦ. Ἔχει προηγηθεῖ ὁ Δαρβίνος λίγο πρίν, καὶ γενικὰ ἡ ἀποκα θήλωση τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὴν θέση τὴν ὁποία κατεῖχε ἐπὶ αἰῶνες ὡς κέντρου τοῦ σύμπαντος καὶ ὡς κάποιου ἐντελῶς ξεχωριστοῦ ἀπὸ τὰ ζῶα. Ὁπότε σ αὐτὸ τὸ κλίμα ἔρχονται οἱ ἐπιστῆμες τοῦ ψυχισμοῦ μὲ τὴ φιλοδοξία νὰ γνωρίσουν καλύτερα τὸν ἄνθρωπο καί, σύμφωνα μὲ τὰ δεδο μένα τῆς 13
το ριγοσ τησ υπαρξησ ἐποχῆς, «ἀντικειμενικότερα». Ὁ 19 ος αἰ. καὶ ἡ ἀρχὴ τοῦ 20 οῦ εἶναι μιὰ ἐποχὴ ὅπου οἱ ἄνθρωποι ἀπολαμβάνουν τὴν εἰκονοκλα στικὴ ἀποκαθήλωση τοῦ μέχρι τότε ἀνθρωποειδώλου. Καὶ βεβαίως, ἡ τεχνο λογία τῆς ἐποχῆς τοὺς δίνει τὴ δυνατότητα αὐτή. Ἀρχίζουν τὰ πρῶτα πειράματα ψυχοφυσιολογίας, τῶν ψυχοσωματικῶν λειτουργιῶν δηλαδὴ τοῦ ἀνθρώπου. Ὡς πρὸς δὲ τὴν ψυχανάλυση ἔρχεται ἡ προσωπικότητα τοῦ Freud, ἡ ὁποία φαίνεται νὰ ὑπῆρξε κάτι τὸ ξεχωριστὸ καὶ ἔκτακτο, χωρὶς μιὰ προεισαγωγικὴ φάση κατὰ τὴν εἴσοδο τοῦ Freud στὴν ἱστορία. Εἶναι φορὲς ποὺ μιὰ ἐπιστημονικὴ ἀνακάλυψη προετοιμάζεται ἀρκετὸ καιρό. Εἶναι ὅμως ἄλλες περιπτώσεις ποὺ ἔρχεται μιὰ χαρισματικὴ προσωπικότητα νὰ διαγράψει πολὺ ἀπότομα καινούργιες προοπτικές, καὶ μὲ τὸν Freud φαίνεται ὅτι αὐτὸ συνέβη. Γιὰ ἄλλο ξεκίνησε, ἀλλοῦ κατέληξε, πάντως ἐκεῖνο τὸ ὁποῖο παρέμεινε στόχος του ἦταν νὰ δώσει ἕναν ἐπιστημονικὸ λόγο γιὰ τὸν ψυχισμὸ τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ λέξη «ἐπιστήμη» διέθετε μιὰ τεράστια γοητεία τότε. Καὶ σὲ μιὰ ὁμιλία ποὺ ἔκανε ὁ Freud σὲ γιατροὺς τῆς Βιέννης τοὺς εἶπε, ἐξηγώντας τὴ θεωρία του, τὴν ψυχανάλυση: «Μέχρι τώρα ὁ ψυχικὸς κόσμος ἦταν μόνο γιὰ τοὺς ποιητὲς καὶ γιὰ τοὺς μυστικούς ἐμεῖς θέλουμε νὰ ἀρθρώσουμε ἐπιστημονικὸ λόγο γιὰ τὸν ψυχικὸ κόσμο». Καὶ αὐτὸ προσωπικὰ τὸ θεωρῶ ἕνα βῆμα ἱστορικὸ τῆς ἀνθρωπότητας, ὑπὸ τὴν προϋπόθεση βέβαια ὅτι δὲν θὰ ἀφαιρεθεῖ ὁ λόγος ἀπὸ τοὺς ποιητὲς καὶ τοὺς μυστικοὺς γιὰ τὸν ψυχικὸ κόσμο. Ἀλλὰ χρειαζόταν καὶ ἕνας ἐπιστημονικὸς λόγος. Βέβαια οἱ προοπτικὲς τοῦ Freud ἦταν καθαρὰ ὑλιστικές. Μάλιστα τὸ 1895 ἔγραψε ἕνα βιβλίο, τὸ Σχεδίασμα γιὰ μιὰ ἐπιστημονικὴ ψυχο λογία, τὸ ὁποῖο οὐδέποτε ἐξέδωσε, γιατὶ ἐν τῷ μεταξὺ ἀπασχο λήθηκε μὲ ἄλλες ἀνακαλύψεις, καὶ ἐκδόθηκε μετὰ τὸ θάνατό του. Στὸ βιβλίο αὐτὸ προσπαθεῖ κάτι ποὺ τώρα, μετὰ ἀπὸ 100 χρόνια, φαίνεται πολὺ μοντέρνο. Προσπαθεῖ, μὲ ὅσες γνώσεις νευρολογίας διέθεταν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη, νὰ συνδέσει τὶς ψυχικὲς λειτουργίες μὲ τὶς λειτουργίες τοῦ ἐγκεφάλου, ἀλλὰ φυσικὰ δὲν ὑπῆρχε ἡ ὑποδομὴ γιὰ νὰ μπορέσει νὰ σταθεῖ αὐτό. Σήμερα, ἀπὸ τὸ 1990 καὶ μετὰ ποὺ λαμβάνει χώρα μιὰ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τῆς σπουδῆς τοῦ ἐγκεφάλου, τὰ πράγματα εἶναι πολὺ πιὸ ξεκάθαρα καὶ προχωρημένα. 14
ΘΕΟΛΟΓΙΑ, ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΨΥΧΙΣΜΟΥ Ἡ ψυχολογία ἐξ ἄλλου θὰ λέγαμε πὼς εἶχε μιὰν ἀνάπτυξη ποὺ θὰ μπορούσαμε νὰ τὴν ὀνομάσουμε «big bang». Μοιράστηκε σὲ πολλοὺς κλάδους ἐξ ἀρχῆς. Χαρακτηριστικὸ τῆς ψυχολογίας ὅπως ἐξελίχθηκε στὸν 20 ὸ αἰ., καθὼς βελτιώνονταν καὶ τὰ ἐργαστηριακὰ μέσα ἀλλὰ καὶ οἱ στατιστικὲς μέθοδοι ἐπεξεργασίας, ἦταν ὅτι γινόταν ὅλο καὶ περισσότερο ποσοτική. Ἐὰν αὐτὴ τὴ στιγμὴ κυκλοφορήσετε μέσα στὸ κτήριο τῆς σχολῆς ψυχολογίας ἑνὸς μεγάλου δυτικοῦ πανεπιστημίου, θὰ ἀπορήσετε μὲ τὶς ἐπιγραφὲς ποὺ θὰ βλέπετε στὶς πόρτες καὶ θ ἀναρωτηθεῖτε ἂν ἔχουν καμιὰ σχέση μ αὐτὸ ποὺ φαντάζεστε ὡς ψυχολογία. Ὁ κόσμος δηλαδὴ ἔχει μιὰ εἰκόνα περὶ ψυχολογίας ἀρκετὰ διαφορετική, καὶ μάλιστα πολλὰ νέα παιδιὰ ποὺ ἐπιλέγουν νὰ σπουδάσουν ψυχολογία φαντάζονται ὅτι ἀποτελεῖ τὴν ἐπιστήμη μὲ τὴν ὁποία θὰ γνωρίσουν τὸν ἑαυτό τους. Στὴν πραγματικότητα ἔρχονται σὲ ἐπαφὴ μὲ ἕνα πολὺ θετικιστικὸ καὶ τεχνοκρατικὸ πρόσωπο τῆς ψυχολογίας, τὸ ὁποῖο ἀσχολεῖται πάρα πολὺ μὲ πειράματα, ἀσχολεῖται μὲ τὶς γνωστικὲς λειτουργίες, τὴν ἀντίληψη, τὴν προσοχή, τὴ μνήμη, ἀσχολεῖται μὲ μετρήσεις, ἔρευνες καὶ στατιστικές. Ἀκόμη καὶ ἡ ψυχολογία τῆς προσωπικότητας ἔχει ποσοτικοποιηθεῖ, διότι ἐρευνοῦνται ἄξονες τῆς προσωπικότητας καὶ οἱ ποσοτικὲς συσχετίσεις μεταξύ τους. Ἡ κοινωνικὴ ψυχολογία ἐπίσης διαθέτει ἔρευνα καὶ στατιστικὴ καί, ἐν πάσῃ περιπτώσει, μὲ τὴν πρόοδο στὴν ἔρευνα τοῦ ἐγκεφάλου ἡ ψυχολογία παγιώνεται ὅλο καὶ περισσότερο σ αὐτὸ τὸ τεχνοκρατικὸ μοντέλο, ἐφόσον τώρα πιὰ τὴν ἐνδιαφέρει καὶ ἡ νευροψυχολογία. Ἑπομένως ἔχουμε φθάσει στὸ ἑξῆς παράξενο σημεῖο. (Τὰ παιχνίδια ποὺ παίζει ἡ ἱστορία πραγματικὰ εἶναι πολὺ ἐνδιαφέροντα.) Ὁ Freud ξεκίνησε μὲ τὴν προοπτικὴ τοῦ ἐπιστημονικοῦ ὑλισμοῦ, καὶ ὅταν ἔφθασε ἡ ψυχανάλυση στὴν Ἑλλάδα ἀλλὰ καὶ στὶς ἄλλες χῶρες οἱ χριστιανοὶ τὴν ὑποδέχθηκαν ἐχθρικά, ἀλλὰ κυρίως πολέμησαν τὴν τεχνοκρατία της καὶ τὴν ἀπομυθοποίηση τοῦ ἀνθρώπου. Ὅμως αὐτὴ τὴ στιγμὴ ἡ ψυχανάλυση θεωρεῖται ὅτι εἶναι ὁ μόνος κλάδος τῶν ἐπιστημῶν τοῦ ψυχισμοῦ ποὺ μπορεῖ νὰ διασώσει στὸν ἄνθρωπο κάτι παραπάνω ἀπὸ τὴν τεχνοκρατική του ἐκδοχή. Ἡ ψυχανάλυση δηλαδὴ γιὰ πολλοὺς ἀπὸ τὸν ψυχολογικὸ χῶρο θε- 15
το ριγοσ τησ υπαρξησ ωρεῖται ὅτι εἶναι ἡ μόνη ποὺ διασώζει αὐτὸ ποὺ ὁ ἐπιστημονικὸς χῶρος ὀνομάζει ψυχή. Βέβαια, πρέπει νὰ διευκρινίσουμε ἐδῶ, ὅτι δὲν ἐννοοῦμε τὴν ψυχὴ μὲ τὴν ὀρθόδοξη θεολογικὴ ἔννοια δὲν συμπίπτουν αὐτά. Ὅταν μιλάει ὁ ἐπιστημονικὸς χῶρος γιὰ ψυχὴ ἐννοεῖ ὁ,τιδήποτε δὲν εἶναι μετρήσιμο. Μέσα στὸ πλῆθος αὐτὸ τῶν μετρήσεων ἔχει δημιουργηθεῖ καὶ μιὰ νοσταλγία γιὰ κάτι ποὺ δὲν θὰ εἶναι ποσοτικοποιημένο, καὶ αὐτὸ εἶναι ἡ ψυχανάλυση σήμερα ποὺ τὸ ἐκπροσωπεῖ περισσότερο, ὅπως καὶ ἄλλες σχολὲς ψυχοθεραπείας λιγότερο, σὰν τὴ συστημικὴ ψυχολογία. Ὑπ αὐτὴ τὴν ἔννοια, ἡ ψυχανάλυση ἔχει ἀποτελέσει ἕναν καταλύτη ἐξελίξεων μέσα στὴν ἱστορία τῆς ψυχολογίας, ἀλλὰ καὶ τῆς ψυχιατρικῆς. Ἐνῶ ἀκολούθησε μιὰ παράλληλη πορεία, καὶ μερικὲς φορὲς ὑπάρχει μιὰ δυσκολία νὰ συνεννοηθοῦν οἱ ψυχαναλυτὲς μὲ ψυχολόγους ἢ ψυχιάτρους ἄλλων τάσεων, γιατὶ διαφέρουν τὰ λεξιλόγια, καὶ ἐνῶ τὰ συνέδρια καὶ τὰ περιοδικά της εἶναι ξεχωριστά, ἐντούτοις παράλληλα ἔλαβε χώρα καὶ μιὰ ὤσμωση, δηλαδὴ ἡ ψυχανάλυση γονιμοποίησε τὸν ψυχιατρικὸ τρόπο σκέψης καὶ συνετέλεσε ἔτσι βαθμιαῖα σὲ ἕναν ἐξανθρωπισμὸ τῆς ψυχιατρικῆς. Αὐτοὶ ποὺ πολεμοῦν τὴν ψυχανάλυση σήμερα θὰ πρέπει νὰ λάβουν σοβαρὰ ὑπόψη ὅτι ἡ ψυχιατρικὴ θὰ ἦταν πολὺ πιὸ ἀπάνθρωπη χωρὶς τὴν ψυχανάλυση (καὶ αὐτὸ ὄχι μόνο ἐπειδὴ ἡ ψυχανάλυση μετέδωσε στὴν ψυχιατρικὴ μιὰ πιὸ ἀνθρώπινη μεταχείριση τοῦ ἀσθενοῦς). Αὐτὸ συνέβη κυρίως διότι καὶ ἡ ψυχιατρική, ὡς κλάδος τῆς ἰατρικῆς, εἶχε τὴν τάση νὰ εἶναι τεχνοκρατική (καὶ ἀρχίζει νὰ ξαναγίνεται τελευταῖα τεχνοκρατικὴ μὲ τὴν πρόοδο τῆς ἔρευνας στὸν ἐγκέφαλο), ἐνῶ ἡ ψυχανάλυση ἔβλεπε πάντοτε τὴν ψυχοπαθολογία, τὸ σύμπτωμα, ὡς κάτι τὸ ὁποῖο ἐμπεριέχει νόημα, προσωπικὸ νόημα. Ἡ ἁπλὴ τεχνοκρατικὴ ψυχιατρικὴ βλέπει τὴν ψυχοπαθολογία ὡς ἕναν κατάλογο συμπτωμάτων τὰ ὁποῖα πρέπει νὰ ἐξαλειφθοῦν, καὶ ὑπάρχουν φάρμακα γι αὐτὸ ἢ ἄλλες θεραπεῖες. Ἡ ψυχανάλυση ὅμως ἔμεινε ἀπ τὴν ἀρχή (ἔτσι ξεκίνησε) ὡς σπουδὴ τοῦ νοήματος ποὺ κρύβει τὸ σύμπτωμα, καὶ αὐτὸ τὸ νόημα ποὺ κρύβει τὸ σύμπτωμα δὲν ἔχει ἐκλείψει καὶ δὲν θὰ ἐκλείψει ποτέ. Ὁ ψυχισμὸς τοῦ ἀνθρώπου εἶναι τέτοιος ποὺ τὰ συμπτώματά του ἐμπεριέχουν νόημα. Καὶ καθὼς ἕνα γεγονὸς ἔχει διαφορετικὸ νόημα γιὰ τὸν καθένα μας, 16
ΘΕΟΛΟΓΙΑ, ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΨΥΧΙΣΜΟΥ αὐτὸ μόνο μιὰ σχολὴ ποὺ ἔχει θεωρία γιὰ τὸ ἀσυνείδητο θὰ μπορέσει νὰ τὸ ἀποδώσει, καὶ αὐτὴ τὴ θέση τὴν ἔχει ἡ ψυχανάλυση ἀκόμα. Λέει χαρακτηριστικὰ ἕνας συγγραφέας: «Ἔχουμε τὴ δυνατότητα, καὶ ἀργότερα θὰ ἔχουμε ἀκόμη μεγαλύτερες τεχνολογικὲς δυνατότητες, νὰ παρακολουθήσουμε πῶς λειτουργεῖ ὁ ἀνθρώπινος ἐγκέφαλος σὲ ἀναπαράσταση ἀπεικονιστική (δηλαδὴ χορηγοῦμε οὐσίες οἱ ὁποῖες καταγράφουν τὴ δραστηριότητα τοῦ ἐγκεφάλου ἐν εἴδει χάρτη, ἀλλάζουν τὰ χρώματα, δείχνουν τὴ διαφορὰ τοῦ μεταβολισμοῦ, κ.λπ.). Ἔχουμε τὴ δυνατότητα, νὰ καταλάβουμε πῶς λειτουργοῦν οἱ διάφορες βιοχημικὲς οὐσίες στὸν ἐγκέφαλο στὰ διάφορα θετικὰ ἢ ἀρνητικὰ συναισθήματα. Ἀλλά, λέει, δὲν ἔχουμε ἀκόμη ἀπὸ τεχνοκρατικῆς ἀπόψεως τὴ δυνατότητα νὰ ξεχωρίσουμε σὲ αὐτὴ τὴν ἀπεικόνιση πότε κάποιος μισεῖ τὸν πατέρα του καὶ πότε ἀπεχθάνεται τὰ μπρόκολα». Αὐτὸ μπορεῖ νὰ ἔχει τὴν ἴδια γραφικὴ ἀναπαράσταση μέσα ἀπὸ τὴν τεχνολογία, ἀλλὰ τὸ νόημα τὸ προσωπικὸ ποὺ παίρνει εἶναι ἐντελῶς διαφορετικό, ὁπότε χρειαζόμαστε μιὰ μὴ ποσοτικοποιημένη ἐπιστήμη γιὰ νὰ μας τὸ πεῖ. Αὐτὸ τὸ μεγάλο πλεονέκτημα τῆς ψυχανάλυσης ἦταν καὶ ἕνα ἀσθενές της σημεῖο γιὰ πολλὰ χρόνια, ὅταν κατηγορήθηκε γιὰ ἔλλειψη ἐπιστημονικότητας, ὅπως θὰ ἔχετε ἀκούσει. Τὸ κατηγορητήριο αὐτὸ προϋπέθετε ὅτι ἐπιστημονικὸ εἶναι μόνο τὸ ποσοτικοποιημένο, διότι ἔτσι μπορεῖ νὰ εἶναι ἀντικειμενικό. Βέβαια, μὲ τὶς μετανεωτερικὲς ἐξελίξεις ὑπῆρξε ἰσχυρὸς κλονισμὸς αὐτῆς τῆς ποσοτικοποιημένης ἐπιστήμης, ἢ τουλάχιστον τῆς παντοδυναμίας της, καὶ ἔχουν γραφεῖ ἀρκετὰ ἔκτοτε γιὰ τὴν ἰδιαιτερότητα τῆς ψυχανάλυσης. Ναί, δὲν εἶναι ποσοτικοποιημένη, ἂν καὶ ἔχουν ὑπάρξει κάποιες ἐνδιαφέρουσες στατιστικὲς ἔρευνες τῆς ἀποτελεσματικότητάς της. Ὅμως χρειαζόμαστε δύο εἰδῶν ἐπιστῆμες. Χρειαζόμαστε τὶς ποσοτικοποιημένες ἐπιστῆμες (ἡ ἀκαδημαϊκὴ ψυχολογία αὐτὴ τὴ στιγμὴ ἀνήκει ἐξολοκλήρου στὶς ποσοτικοποιημένες), καὶ χρειαζόμαστε καὶ τὶς μὴ ποσοτικοποιημένες ἐπιστῆμες, οἱ ὁποῖες λέγονται ἑρμηνευτικές. Ὑπὸ αὐτὴ τὴν ἔννοια, ἡ ψυχανάλυση ἀποτελεῖ μιὰ ἑρμηνεία τοῦ ψυχισμοῦ, κατὰ ἀνάλογο τρόπο ὅπως ἡ φιλολογία ἢ ἡ ἀρχαιολογία ἢ ἡ ἱστορία εἶναι ἑρμηνευτικὲς ἐπιστῆμες. Καὶ φυσικά, δὲν εἶναι ποσοτικοποιημένες ἀλλὰ συνεχίζουν νὰ εἶναι ἐπιστήμες. 17
το ριγοσ τησ υπαρξησ Αὐτὸ τὸ εἶχε συλλάβει ὁ Freud, ὅταν εἶχε πεῖ ὅτι τὸ ἔργο τοῦ ἀναλυτῆ μοιάζει πάρα πολὺ μὲ τὸ ἔργο τοῦ ἀρχαιολόγου. Πρέπει νὰ ἀνασυνθέσει τὰ στοιχεῖα ποὺ ἔχει στὴ διάθεσή του γιὰ νὰ ἐκφράσει πρόταση ἑρμηνευτικὴ γιὰ τὸν ψυχισμό. Θὰ μποροῦσε κανεὶς ἐδῶ νὰ ἰσχυριστεῖ πὼς οἱ ἑρμηνευτικὲς ἐπιστῆμες ἔχουν περισσότερα περιθώρια ὑποκειμενικότητας καὶ σφάλματος. Σ αὐτὸ μποροῦμε νὰ ἀντιτάξουμε ὅτι: α) πλέον ἡ ὑποκειμενικότητα δὲν θεωρεῖται κατ ἀρχὴν κακὴ ὑποχρεωτικά, καὶ β) ὅτι καὶ οἱ ποσοτικὲς ἐπιστῆμες ἔχουν πολὺ ἰσχυρὸ τὸ ἐνδεχόμενο τοῦ σφάλματος, ὄχι στὴν τεχνικὴ διαδικασία ἐπεξεργασίας τῶν ἀριθμῶν, ἀλλὰ στὴν ἀφετηριακὴ ὑπόθεση. Τὸ πρόβλημα μὲ τὶς ποσοτικὲς ἐπιστῆμες εἶναι ὅτι μποροῦν νὰ ὁδηγήσουν πάρα πολὺ σωστὰ τὴν ποσοτικὴ καὶ ὑπολογιστικὴ διαδικασία, ἀλλὰ νὰ ἔχουν ξεκινήσει ἀπὸ λάθος βάση καὶ ἔτσι νὰ βαδίζουν γιὰ πάρα πολὺ καιρὸ σὲ λάθος κατεύθυνση. Τὸ ὅτι ἡ ὑποκειμενικότητα δὲν ἀποτελεῖ πιὰ κάτι τὸ τόσο κακὸ ὅσο ἐθεωρεῖτο παλιότερα, τότε ποὺ ἡ νεωτερικότητα ἦταν στὶς δόξες της, ὀφείλεται στὸ γεγονὸς ὅτι ἔχουμε μπεῖ στὸν μετανεωτερικὸ προβληματισμὸ τῆς σημασίας ποὺ ἔχει ἡ σχέση. Δηλαδὴ αὐτὸ ποὺ στὴν ψυχαναλυτικὴ θεραπεία μετρᾶ καὶ αὐτὸ τὸ ὁποῖο κάνει τὴν ἀλλαγὴ δὲν εἶναι μία θεωρία ποὺ διατυπώνεται, οὔτε κὰν μιὰ σωστὴ ἑρμηνεία ἐνῶ εἶναι ἀπαραίτητη ἡ σωστὴ ἑρμηνεία ποὺ θὰ κάνει ὁ ἀναλυτὴς γιὰ τὸν ἀναλυόμενο. Ἐκεῖνο τὸ ὁποῖο ἔχει τὴν κρίσιμη σημασία εἶναι ἡ σωστὴ ἑρμηνεία μέσα σ ἕνα πλαίσιο σχέσης ποὺ ἔχει ἀναπτυχθεῖ, καὶ ἡ σχέση εἶναι πάντα ἕνα μοναδικὸ γεγονός. Ὅπως καὶ ὁ ψυχισμὸς εἶναι ἕνα μοναδικὸ γεγονός. Δηλαδή, ἐνῶ γιὰ τὸν ψυχισμὸ μποροῦμε νὰ μιλήσουμε καὶ μὲ γενικοὺς ὅρους καὶ νὰ ταξινομήσουμε τοὺς ἀνθρώπους καὶ τοὺς χαρακτῆρες, ἐντούτοις χρειαζόμαστε ἕναν κλάδο ὁ ὁποῖος νὰ μπορεῖ νὰ ἀσχοληθεῖ καὶ μὲ τὸ μοναδικὸ γεγονός, κάτι στὸ ὁποῖο οἱ ὑπόλοιπες ἐπιστῆμες ἔπασχαν. Ἡ ἐπιστήμη δὲν μπορεῖ νὰ ἀσχοληθεῖ μὲ τὸ μοναδικὸ γεγονός, πρέπει νὰ ἀσχοληθεῖ μὲ τὸ ἐπαναλαμβανόμενο γεγονός, γιὰ νὰ διατυπώσει νόμους. Ἔχει καὶ ἡ ψυχανάλυση νόμους, ποὺ ἔχουν προκύψει μέσα ἀπὸ τὴν παρατήρηση ἐπαναλαμβανόμενων γεγονότων, ἀλλὰ ὡς τεχνικὴ θεραπείας ἔχει νὰ κάνει μὲ τὴ μοναδικότητα τοῦ ἀνθρώπου. Εἶναι 18
ΘΕΟΛΟΓΙΑ, ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΨΥΧΙΣΜΟΥ ἀναγκαῖο ἡ νεωτερικότητα νὰ ἔχει μιὰ περιοχὴ ἡ ὁποία νὰ μπορεῖ νὰ ἀσχοληθεῖ μὲ τὴν ἑνικότητα καὶ τὴ μοναδικότητα. Ὑπὸ αὐτὴ τὴν ἄποψη, λοιπόν, ἡ ψυχανάλυση ἀποτελεῖ ἕνα πολὺ ἰδιό τυπο ἐπιστημονικὸ μέγεθος, τὸ ὁποῖο ἅπτεται τῆς ἐπιστήμης τῆς ἑρμη νευτικῆς, ἅπτεται τῆς τεχνικῆς, ἅπτεται τῆς φιλοσοφίας, ἐπηρεάζοντας ἔτσι πολλοὺς χώρους μὲ πάρα πολλὰ ἀμοιβαῖα δάνεια. Ἡ ἔμφαση ποὺ ἡ ψυχανάλυση ἔδωσε στὸ ὑποκείμενο ἦταν καρπὸς καὶ στοιχεῖο τῆς νεωτερικότητας. Στὴ νεωτερικότητα ὁ ἄνθρωπος εἶναι ὑποκείμενο τῆς δικῆς του βιογραφίας, τῆς δικῆς του ἱστορίας. Οἱ βαθμοὶ ἐλευθερίας στὴ νεωτερικότητα εἶναι πολὺ περισσότεροι ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ κοινωνία, ὅπου τὰ πράγματα εἶναι ἀρκετὰ προκαθορισμένα καὶ ὅπου δὲν γράφει τὴ βιογραφία του ὁ κάθε ἄνθρωπος ἀτομικά, τὴ γράφει ἡ ὁμάδα στὴν ὁποία ἀνήκει. Αὐξάνονται οἱ βαθμοὶ ἐλευθερίας στὴ νεωτερικότητα, καὶ ἡ ψυχανάλυση μὲ τὴν ἐπίγνωση τὴν ὁποία θέλησε νὰ δώσει γύρω ἀπὸ τὸν ἑαυτὸ συμβάλλει σ αὐτὴ τὴν προσωπικὴ συγγραφὴ τῆς βιογραφίας. Αὐτὸ ἦταν τὸ φαινόμενο ποὺ ὁ Καστοριάδης ὀνόμασε αὐτονομία καὶ ποὺ τῆς ἔπλεξε τὸ ἐγκώμιο θέλοντας νὰ τὴ συνδέσει μὲ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα. Θὰ ἔλεγα ὅτι, ὅπως ἴσως πολλὲς ἐξελίξεις τῆς νεωτερικότητας, αὐτὸ ἦταν τὸ ἰσχυρὸ χαρτὶ καὶ τὸ ἀδύνατο σημεῖο ταυτόχρονα τῆς ψυχανάλυσης, ἂν τώρα περάσουμε σὲ μιὰ κριτικὴ ἀπὸ θεολογικῆς πλευρᾶς. Γιατί ἦταν τὸ ἰσχυρὸ σημεῖο; Διότι ὁ προ-ψυχαναλυτικὸς ἄνθρωπος μπορεῖ νὰ εἶχε ἤδη ἀρχίσει νὰ ζεῖ τὴ νεωτερικότητα, ἀλλὰ ὡς πρὸς τὴν ἐπίγνωση τοῦ ὑποκειμένου δὲν εἶχε κάνει πολλὰ βήματα προόδου. Ὁ προψυχαναλυτικὸς ἄνθρωπος εἶναι σὲ μεγάλο βαθμὸ ἀκόμη παραδοσιακός. Ἑπομένως, αὐτὴ ἡ αὐτονομία εἶναι κάτι τὸ ὁποῖο χρειάζεται προκειμένου νὰ ἔλθει ὁ ἑαυτὸς στὸ προσκήνιο, ὥστε τὰ αἰνιγματικὰ καὶ μυστηριώδη τὰ ὁποῖα λαμβάνουν χώρα μέσα στὸν ἑαυτό, στὸ ἀσυνείδητό του, νὰ γίνουν γνωστὰ καὶ νὰ αὐξηθοῦν οἱ βαθμοὶ ἐλευθερίας. Ὁ Freud οὐσιαστικά, μὲ ἄλλα λόγια, διατύπωνε μιὰ παράφραση τῆς φράσης ποὺ εἶπε ὁ Χριστός (βεβαίως τὴν ἐννοοῦσε διαφορετικὰ ὁ Χριστός): «γνώσεσθε τὴν ἀλήθειαν καὶ ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ἡμᾶς». Εἶχε διαπιστώσει δηλαδὴ ὅτι τέτοια ζωτικὰ ὑπαρξιακὰ ψέματα στὰ ὁποῖα ζεῖ ὁ ἄνθρωπος τοῦ κάνουν 19
το ριγοσ τησ υπαρξησ τὴ ζωὴ πάρα πολὺ περίπλοκη, ὁδηγοῦν σὲ συμπτώματα, σὲ παθολογία. Ἑπομένως, ἔπρεπε τὸ ὑποκείμενο νὰ ἀποκτήσει περισσότερη ἐπίγνωση τοῦ ἑαυτοῦ του, ὄχι γιὰ λόγους ἐπιστημονικῆς περιέργειας, ἀλλὰ γιὰ νὰ ἀπαλλαγεῖ κατ ἀρχὴν ἀπὸ συμπτώματα. Αὐτὸ ἦταν τὸ ἰσχυρὸ χαρτὶ τῆς ψυχανάλυσης, καὶ ἦταν κάτι ποὺ τὴν ἔκανε πολὺ ἀπεχθῆ στὰ ὁλοκληρωτικὰ καθεστῶτα. Δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι μὲ τὴν ἄνοδο τοῦ ἐθνικοσοσιαλισμοῦ-ναζισμοῦ στὴ Γερμανία ὁ Freud ἄρχισε νὰ διώκεται, ἔφυγε τελικὰ καὶ πέθανε στὸ Λονδίνο. Στὴ Σοβιετικὴ Ἕνωση ἐπίσης, οὐσιαστικὰ ἦταν ὑπὸ διωγμό, καὶ μάλιστα μετὰ τὸ 89 ἄρχισαν νὰ κυκλοφοροῦν καὶ νὰ διαβάζονται μὲ πάρα πολὺ ἐνδιαφέρον τὰ ἔργα τοῦ Freud ξανά. Διότι ἀκριβῶς διαισθάνονταν, κατὰ τὴ γνώμη μου, τὰ καθεστῶτα αὐτὰ ὅτι ἡ ἔλευση τοῦ ὑποκειμένου στὸ προσκήνιο μὲ περισσότερους βαθμοὺς ἐλευθερίας καὶ ἐπίγνωσης ἦταν ἐχθρός τους, ἦταν ἀσυμβίβαστη δηλαδὴ μὲ τὶς τυραννίες. Ἐπίσης ὑπῆρξαν ἄλλοι διανοητὲς οἱ ὁποῖοι, μὲ ἀφορμὴ τὴν ψυχανάλυση, ἔφτιαξαν ἐλευθεριακὲς προεκτάσεις. Γνωρίζουμε τὸ κίνημα στὴ Γαλλία τὸν Μάη τοῦ 68, ποὺ ἄντλησε ἀρκετὰ ἀπὸ τὴν ψυχανάλυση. Αὐτὰ ὅλα βέβαια συνετέλεσαν στὸ νὰ φοβᾶται ἀκόμη περισσότερο ὁ ἐκκλησιαστικὸς χῶρος τὴν ψυχανάλυση καὶ νὰ τὴ θεωρεῖ στοιχεῖο ἀποσύνθεσης τῆς κοινωνίας, ὅτι διαθέτει δηλαδὴ φυγόκεντρες δυνάμεις, κάτι ποὺ δὲν εἶναι ἀληθές. Ἔχει τάσεις διασπαστικὲς τῆς τυραννίας, τῆς ἀνελευθερίας, ἀλλὰ ὄχι φυγόκεντρες καὶ διασπαστικὲς τάσεις γιὰ τὴν κοινωνία γενικότερα. Ἀντίθετα, θεωρεῖ ὅτι μὲ τὴν μετουσίωση (sublimation) τῶν ὁρμῶν συμβάλλουμε στὸν πολιτισμὸ καὶ τὴν κοινωνικὴ ζωή. Ἂς κρατήσουμε αὐτὴ τὴ λειτουργία τῆς ψυχανάλυσης καὶ ἂς τὴν ἀντιπαραβάλουμε μὲ τὴν κατεξοχὴν συσχηματισμένη μὲ τὸ σύστημα λειτουργία τῆς ψυχολογίας, ἐκείνη τοῦ marketing. Καὶ ἡ ψυχολογία τοῦ marketing εἶναι μιὰ ψυχολογία, ἀλλὰ χρησιμοποιεῖται ἀλλοτριωτικά. Ἔτσι μποροῦμε νὰ δοῦμε ὅτι στὴν ἐξέλιξη τοῦ χρόνου οἱ ἴδιοι κλάδοι ποὺ ἔδωσε ἡ νεωτερικότητα χρησιμοποιήθηκαν μὲ ποικίλους τρόπους ἀνάλογα μὲ τὸν φορέα ποὺ κατεῖχε τὴν δύναμη. Ὑπάρχει ὄντως ψυχολογία αὐτὴ τὴ στιγμὴ ἀλλοτριωτική, ψυχολογία ποὺ ἀποβλέπει στὴν ἐκμετάλλευση τοῦ ἀνθρώπου. 20
Πρωτες δημοσιευσεις και εκφωνησεις Θεολογία, Νεωτερικότητα καὶ Ἐπιστῆμες τοῦ Ψυχισμοῦ. Εἰσήγηση στὸ πρόγραμμα περὶ νεωτερικότητας τῆς Ἀκαδημίας Θεολογικῶν Σπουδῶν τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Δημητριάδος (Βόλος, Φεβρουάριος 2002). Δημοσιεύθηκε στὰ πρακτικὰ Ὀρθοδοξία καὶ Νεωτερικότητα, ἐκδ. Ἴνδικτος, 2007, σσ. 293-322. «Αγάπα τὸν πλησίον σου ὡς σεαυτόν»: ἡ συνάντηση τῶν δυτικῶν ψυχοθεραπευτικῶν ἰδεῶν μὲ τὴν Ορθόδοξη Εκκλησία στὴν Ελλάδα. Εἰσήγηση στὴν ἡμερίδα τοῦ Deree College μὲ θέμα «Colonizing the Greek Mind The Reception of Western Psychotherapeutics in Greece» ( Αθήνα, Μάιος 2011). Μετάφραση ἀπὸ τὰ ἀγγλικά: Βασίλης Αργυριάδης. Θὰ ἐκδοθεῖ σὲ ἀγγλόφωνο τόμο καὶ τὸ περιεχόμενο τῆς εἰσήγησης ἔχει προσ αρμοσθεῖ πρὸς τὰ δεδομένα καὶ τὶς ἀνάγκες τοῦ μὴ ἑλληνικοῦ ἀναγνωστικοῦ κοινοῦ, πρὸς τὸ ὁποίο ἀπευθύνεται. Πρὸς μία θεολογικὴ κατανόηση τῆς ψυχοπαθολογίας καὶ τῆς θεραπείας. Εἰσήγηση στὴν ἡμερίδα «Θεολογία καὶ Ψυχιατρικὴ σὲ διάλογο» (Λιβαδειά, Ὀκτώβριος 1994). Δημοσιεύθηκε στὰ ὁμώνυμα πρακτικὰ ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις τῆς Αποστολικῆς Διακονίας, 1999, σσ. 96-132. Επίσης δημοσιεύθηκε στὴν ἀγγλικὴ στὸ ἠλεκτρονικὸ περιοδικὸ Ιnternational Journal of Οrthodox Τheology, τ. 2/3, 2011 (http:// orthodox-theology.com/media/pdf/ijot3-2011/thermos-therapy.pdf). Τὸ σῶμα ὡς πεδίο σύγκλισης καὶ συνεργασίας ψυχανάλυσης καὶ Ὀρθόδοξης Θεολογίας. Παρουσίαση στὸ 6 ο Διεθνὲς Ψυχαναλυτικὸ Συμπόσιο Δελφῶν μὲ θέμα «Ψυχανάλυση καὶ τὸ Σῶμα τοῦ Ἀνθρώπου: πέρα ἀπὸ τὸν Σωματοψυχικὸ Δυϊσμό» (Ὀκτώβριος 2004). Ἐκεῖ εἶχε τὸν τίτλο: «Νὰ ἔχεις σῶμα ἢ νὰ εἶσαι σῶμα vs νὰ εἶσαι καὶ σῶμα: ἕνας διάλογος θεολογικῆς ὀντολογίας καὶ ψυχανάλυσης». Δημοσιεύθηκε στὸ περιοδικὸ Ψυχῆς δρόμοι, τ. 1, 2011, σσ. 70-77. Στὸ τέλος εἶναι ἡ ἀγάπη: σκέψεις γιὰ τὴν κλινικὴ καὶ ἐπιστημολογικὴ «ἀποστολὴ» τῆς ψυχανάλυσης. Παρουσίαση στὸ 7 ο Διεθνὲς Ψυχαναλυτικὸ Συμπόσιο Δελφῶν μὲ θέμα «Ψυχανάλυση καὶ Ἰδεολογίες» (Ὀκτώβριος 2008). Δημοσιεύθηκε στὸ ψυχαναλυτικὸ περιοδικὸ Οἰδίπους, τ. 8, σσ. 425-435, 2012. Δημοσιεύθηκε ἐπίσης στὴν ἀγγλικὴ στὸ περιοδικὸ European Journal of Psychoanalysis, τ. 29, 2009, σσ. 127-137, καὶ στὸ βιβλίο μου Thirst for love and truth: encounters of Orthodox Theology and Psychological Science, Alexander Press, 2010. Γιατί χρειάζεται ἀμοιβαία εὐαισθητοποίηση ψυχιάτρων καὶ κληρικῶν; Παρουσίαση στὸ Συμπόσιο «Ψυχιατρικὴ καὶ Θρησκεία», κατὰ τὸ 19 ο Πανελλήνιο Ψυχια- 281
το ριγοσ τησ υπαρξησ τρικὸ Συνέδριο (Ἀθήνα, Μάιος 2006) καὶ σὲ μετεκπαιδευτικὸ μάθημα τοῦ Ψυχιατρικοῦ Τομέα τοῦ Σισμανόγλειου Νοσοκομείου (Ἀθήνα, Δεκέμβριος 2013). Ψευδὴς ἑαυτὸς καὶ ψυχοπαθολογία στὴν ἐφηβεία. Παρουσίαση στὸ 11 ο Διεθνὲς Συνέδριο Ψυχιατρικῆς Παιδιοῦ καὶ Εφήβου (Ἁμβοῦργο, 1999). Δημοσιεύθηκε στὸ περιοδικὸ Κλινική ψυχοδυναμική, τόμος 4, τεῦχος 4, 2002, σσ. 123-129. Ἡ πρόσληψη θεαμάτων βίας ἀπὸ παιδιὰ καὶ ἐφήβους καὶ οἱ ἐπιπτώσεις τους στὴ δομὴ τῆς προσωπικότητας καὶ στὴ μελλοντικὴ ψυχοπαθολογία: μιὰ ψυχαναλυτικὴ κριτική. Συμμετοχὴ στὸ 5 ο Πανελλήνιο Παιδοψυχιατρικὸ Συνέδριο (Ἀθήνα, Ἰούνιος 2007) καὶ στὸ 14 ο Παγκόσμιο Ψυχιατρικὸ Συνέδριο (Πράγα, Σεπτέμβριος 2008). Δημοσιεύθηκε στὸ περιοδικὸ Βημόθυρο, τ. 1, 2009, σσ. 168-174. Δημοσιεύθηκε στὴν ἀγγλικὴ στὸ βιβλίο μου Thirst for love and truth: encounters of Orthodox Theology and Psychological Science, Alexander Press, 2010. Τὸ ἀναδυόμενο νεανικὸ πρόσωπο μέσα στὸ τοπίο τῶν νέων τεχνολογιῶν τῆς εἰκόνας καὶ τῆς ἐπικοινωνίας. Δημοσιεύθηκε στὸ περιοδικὸ Σύναξη, τ. 109, 2009, σσ. 5-18. Ἡ ἑκούσια ἀλλοτρίωση τοῦ προσώπου: σκέψεις πάνω στὸ ψυχολογικὸ καὶ ὑπαρξιακὸ ὑπόβαθρο τῆς ἐξάρτησης ἀπὸ τὸ διαδίκτυο. Παρουσίαση στὸ Πανελλήνιο Συνέδριο τῆς Ἑλληνικῆς Ἑταιρείας Μελέτης τῆς Διαταραχῆς Ἐθισμοῦ στὸ Διαδίκτυο (Λάρισα, Νοέμβριος 2009) καὶ στὸ 8 ο Συνέδριο τῆς Διεθνοῦς Ἑταιρείας Ψυχολογίας καὶ Ψυχιατρικῆς τοῦ Εφήβου (Βερολίνο, Σεπτέμβριος 2011). Η ἀνομία στὴ νεοελληνικὴ κοινωνία: μιὰ ψυχαναλυτικὴ προσέγγιση. Παρουσίαση στὴν στρογγυλὴ τράπεζα «Η σύγχρονη κρίση, ἡ σύγκρουση καὶ ἡ ἐπίλυσή της στὴ σύγχρονη ἑλληνικὴ κοινωνία», στὸ πλαίσιο τοῦ Διεθνοῦς Συνεδρίου τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ομοσπονδίας Ψυχαναλυτικῆς Ψυχοθεραπείας μὲ θέμα «Σύγκρουση καὶ συμφιλίωση στὶς ὁμάδες, στὰ ζεύγη, στὶς οἰκογένειες καὶ στὴν κοινωνία» ( Αθήνα, Μάιος 2012). Μήπως εἶναι τρία τὰ φαντάσματα; Μιὰ λακανικὴ περιδιάβαση στὴ διαμάχη γιὰ τὸ «ἐκσυγχρονιστικὸ» σχολικὸ βιβλίο ἱστορίας. Δημοσιεύθηκε στὸ περιοδικὸ Σύγχρονα θέματα, τ. 98, 2007, σσ. 68-71. Μποροῦν ἐπιστήμη καὶ θρησκεία νὰ συμμαχήσουν ὑπὲρ τοῦ σύγχρονου ὑποκειμένου; Ὁμιλία στὴν ἡμερίδα μὲ θέμα «Επιστήμη καὶ Θρησκεία: ἀπὸ τὶς θεωρίες καὶ τὰ δόγματα στὸν ἄνθρωπο», τῆς Ἕνωσης Ἑλλήνων Φυσικῶν καὶ τῆς Ἑταιρείας Μελέτης τῶν Σχέσεων Επιστήμης καὶ Θρησκείας ( Αθήνα, Μάρτιος 2013). 282
πρωτεσ δημοσιευσεισ και εκφωνησεισ Γιὰ μιὰ καλύτερη κατανόηση τοῦ φαινομένου τῶν ἐξαρτήσεων. Ὁμιλία στὸ πρόγραμμα Ἐπιμόρφωσης Κληρικῶν τῆς Ἱ. Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν (Ἀπρίλιος 2010), σὲ ἐκδήλωση τῆς Ἱ. Ἀρχιεπισκοπῆς Κρήτης (Ἡράκλειο, Φεβρουάριος 2011), σὲ ἐκδήλωση τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Σιατίστης (Ἀπρίλιος 2011), σὲ κοινὸ τῆς Καρύστου (Φεβρουάριος 2012), τῆς Λιβαδειᾶς (Νοέμβριος 2013) καὶ τῆς Αθήνας (Νοέμβριος 2013). Προβλήματα καὶ προοπτικὲς τῆς οἰκογένειας σήμερα. Ὁμιλία πρὸς μαθητὲς τῆς Α Λυκείου στὸ πλαίσιο ἐκπόνησης ἐργασίας (project) μὲ τὸ ὁμώνυμο θέμα, ποὺ ἔλαβε χώρα στὰ Λύκεια Οἰνοφύτων (Δεκέμβριος 2011) καὶ Ἄσπρων Σπιτιῶν Βοιωτίας ( Απρίλιος 2012). Ἡ ἀντιμετώπιση τῆς ψυχικῆς ἀσθένειας στὸ μυστήριο τῆς Μετάνοιας. Εἰσήγηση στὸ Ι Πανελλήνιο Λειτουργικὸ Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων (Βόλος, Ὀκτώβριος 2008). Δημοσιεύθηκε στὰ πρακτικὰ Ἡ ὑγεία καὶ ἡ ἀσθένεια στὴ λειτουργικὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας, Κλάδος Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καὶ Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 2009, σσ. 359-372. Πνευματικὴ καὶ θεολογικὴ διάσταση τῆς ψυχικῆς ὑγείας τῆς γυναίκας. Εἰσήγηση στὴν διημερίδα ποὺ ὀργάνωσε ἡ Ἐπιτροπὴ Γυναικείων Θεμάτων τῆς Ἱερᾶς Συνόδου μὲ θέμα «Γυναίκα καὶ Ψυχικὴ Ὑγεία» (Βόλος, Ἰούνιος 2008) καὶ σὲ ἐκδήλωση τῆς Ἐπιτροπῆς Γυναικῶν τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Ταμασοῦ Κύπρου (Φεβρουάριος 2012). Ο ποιμένας μπροστὰ σὲ εἰδικὲς μορφὲς οἰκογενειῶν (χρόνιο νόσημα, μονογονεϊκές, θάνατος γονέα ἢ παιδιοῦ, ἄτεκνα ζευγάρια). Εἰσήγηση στὸ σεμινάριο πνευματικῶν τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Δημητριάδος μὲ θέμα τὴν οἰκογένεια (Νοέμβριος 2010) καὶ σὲ ἱερατικὴ σύναξη τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Κερκύρας ( Οκτώβριος 2013). Η ψυχοσωματικὴ ἐπιβάρυνση τῶν κληρικῶν μας. Παρουσίαση στὴ στρογγυλὴ τράπεζα μὲ θέμα «Οργανωσιακὴ εὐεξία, ἐργασιακὸ στρὲς καὶ ἐπαγγελματικὴ ἐξουθένωση», κατὰ τὸ 13 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχολογικῆς Ἔρευνας ( Αθήνα, Μάιος 2011). Ἰατροκεντρικὴ ἐκφύλιση τῆς σχέσεως γιατροῦ-ἀσθενοῦς. Εἰσήγηση στὸ Ἰατροθεολογικὸ συνέδριο τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Θηβῶν καὶ Λεβαδείας καὶ τοῦ Δήμου Θηβαίων μὲ θέμα «Ἐκκλησία καὶ ἀσθένεια» (Θήβα, Σεπτέμβριος 2003). Δημοσιεύθηκε στὰ πρακτικὰ Ἐκκλησία καὶ ἀσθένεια, ἐκδ. Ἀκρίτας, 2008, σσ. 279-288. Δημοσιεύθηκε καὶ στὸ περιοδικὸ τοῦ Πανελληνίου Ἰατρικοῦ Συλλόγου Ἰατρικὸ Βῆμα, 2003, τ. 89, σσ. 82-86. 283
το ριγοσ τησ υπαρξησ Διακονώντας τὴν ψυχοσωματικὴ ὑγεία μέσα σὲ ἕναν νοσηρὸ κόσμο. Εἰσήγηση σὲ ἐκκλησιαστικὴ ἡμερίδα γιατρῶν ποὺ ἔλαβε χώρα στὰ πλαίσια τοῦ Πανελληνίου Ἰατρικοῦ Συνεδρίου (Κέντρο Βιοηθικῆς, Μετόχι Αναλήψεως Βύρωνα, Μάιος 2007). Ἐπαναλήφθηκε σὲ ἀνοικτὴ ἐκδήλωση στὸ Εὐρωπαϊκὸ Πανεπιστήμιο Κύπρου (Λευκωσία, Φεβρουάριος 2011). Στὴν ἀγγλική, παρουσιάσθηκε σὲ Διεθνὲς Διαβητολογικὸ Συνέδριο (Πόρος, Φεβρουάριος 2011). Γιὰ τὴν ἱερότητα τῆς γέννησης. Εἰσήγηση στὴν ἡμερίδα τοῦ συλλόγου «Εὐτοκία» μὲ θέμα «Ὁ φυσικὸς τοκετὸς στὸν 21 ο αἰώνα. Ἐναρμονίζοντας τὴν ἐπιστήμη μὲ τὴ φύση» (Ἀθήνα, Νοέμβριος 2010). 284
Εργα Του Ιδιου Ποιμαίνοντες μετ ἐπιστήμης. Ἁρμός, 1996, 3 2007. Δώδεκα κείμενα γιὰ τὴν ἐφηβεία, γιὰ τὴ νεοελληνικὴ θρησκευτικότητα, γιὰ τὸν σύγχρονο κόσμο, γιὰ τὴν κοινωνία τοῦ θεάματος, γιὰ τὸ νόημα τῆς ἄσκησης, γιὰ τὴ σχέση Ἐκκλησίας καὶ Ψυχολογίας, κ.ἄ. Ὁμοιοπαθεῖς ἄνθρωποι: ζητήματα ποιμαντικῆς αὐτοσυνειδησίας. Γιὰ κληρικούς. Ἀποστολικὴ Διακονία, 1996. Ἀναζητώντας τὸ πρόσωπο: ἀληθὴς καὶ ψευδὴς ἑαυτὸς κατὰ τὸν Donald Winnicott καὶ κατὰ τὸν Ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ. Ἁρμός, 1998, 6 2011. Ἀλήθεια καὶ ψέμα στὸν ψυχισμὸ καὶ στὴν πνευματικὴ ζωή ἡ θέση τῆς διάνοιας. Μεταφράσθηκε στὰ Ἀγγλικὰ καὶ στὰ Ρωσικά. Ἡ ἱερατικὴ κλίση ὡς ψυχολογικὸ γεγονός (διδακτορικὴ διατριβή). Ἱερὰ Μητρόπολη Θηβῶν καὶ Λεβαδείας, 1998. Γρηγόρη, 2 2005. Τὰ ὀφφίκια τῶν πρεσβυτέρων: μιὰ σπουδὴ στὴν ἱστορία καὶ στὴν ποιμαντικὴ ψυχολογία. Ἀκρίτας, 1999, 2 2007. Μαζὶ μὲ τοὺς γονεῖς. Ἀκρίτας, 1999, 5 2009. Ραδιοφωνικὲς ἐκπομπὲς γιὰ τὴ σχέση γονέων καὶ παιδιῶν. Μεταφράσθηκε στὰ Ρουμανικά. Ἐκ τῆς αὐλῆς ταύτης: κείμενα ἐκκλησιαστικῆς κριτικῆς. Ἁρμός, 2001. Κείμενα ποὺ ἀσχολοῦνται μὲ τοὺς ἐκκλησιαστικοὺς θεσμοὺς καὶ τὴν λατρευτικὴ γλώσσα, ποὺ ἀναλογίζονται πῶς λειτουργεῖ ἡ Ἐκκλησία, πῶς σχετίζεται μὲ τὸν κόσμο, πῶς διαβάζουμε τοὺς Πατέρες, πῶς (δὲν) λειτουργεῖ ἡ ἑνότητα, πῶς ἀντιλαμβανόμαστε τὴν ἄσκηση, πῶς ὑποκύπτουμε σὲ ἰδιωτικὲς θεολογίες, γιατί δὲν μετανοοῦμε. Πένταθλον. Ἀκρίτας, 2002. Σχολιασμένη ἀνθολογία κειμένων γύρω ἀπὸ τὸ φαινόμενο τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ φανατισμοῦ καὶ τὶς παρερμηνεῖες τῆς παραδόσεως. Τὸ ξεχασμένο Μυστήριο: ἐκκλησιολογικὲς συνέπειες τοῦ Ἁγίου Χρίσματος. Γρηγόρη, 2003, 2 2004. Τί σημαίνει νὰ ἔχεις δεχθεῖ Ἅγιο Πνεῦμα: στὴ Λατρεία, στὴν ὀργάνωση τῆς Ἐκκλησίας, στὴν πνευματικὴ ζωή. Ἡ χαρὰ τῆς ζωῆς καὶ τῆς δημιουργίας. Ἁρμός, 2003, 6 2013. Ὁμιλίες γιὰ τὸν ἔρωτα, τὴ συζυγία, τὴ χαρὰ τῶν παιδιῶν. Οἱ δικοί μου οἱ ξένοι. Ἐν πλῷ, 2005. Ἕνδεκα κείμενα γιὰ τὴ σχέση τῆς Ἐκκλησίας μὲ τὸν κόσμο καὶ τὸν πολιτισμό, μὲ τὴν κοινωνία τοῦ θεάματος, μὲ τὸ ἔθνος καὶ τὸν ἐθνικισμό, κ.ἄ. Ἀπὸ ποῦ πᾶνε γιὰ τὴν Ἐκκλησία; ἕνας ζωντανός διάλογος (ἐπιμέλεια). Μαΐστρος, 2005, 2 2006. Μαρτυρίες καὶ ἀπόψεις κληρικῶν καὶ λαϊκῶν γιὰ τὴ σημερινὴ ἐκκλησιαστικὴ κατάσταση καὶ προτάσεις ἀλλαγῆς. 285
το ριγοσ τησ υπαρξησ Ἄνθρωπος στὸν ὁρίζοντα! Προσεγγίζοντας τὴ συνάντηση Ὀρθόδοξης Θεολογίας καὶ ἐπιστημῶν τοῦ ψυχισμοῦ. Γρηγόρη, 2006. Σύγχρονες ἐπιστημονικὲς ἐξελίξεις γραμμένες σὲ διαλογικὴ μορφή. Μεταφράσθηκε στὰ Ρουμανικά. Ἐκκλησία καὶ νέοι χωρὶς ἀερόσακο. Μαΐστρος, 2006. Δέκα κείμενα γιὰ τὴ σχέση Ἐκκλησίας καὶ νέων, καθὼς καὶ γιὰ τὴ θρησκευτικότητα παιδιῶν καὶ ἐφήβων. Χρειαζόμαστε τὴν οἰκογένεια; Ἁρμός, 2007, 4 2010. Ὁμιλίες γιὰ τὸ ἄγχος, γιὰ τὴν ψυχικὴ ἐπαφή, γιὰ τὸ τί σημαίνει «ἀγαπῶ τὸ παιδί μου», γιὰ τὴν κρίση τοῦ ζευγαριοῦ, γιὰ τὴν βία τῶν παιδιῶν, γιὰ τὸ παιδί μας ὡς εἰκόνα Θεοῦ, κ.ἄ. Περάσματα στὴν ἀπέναντι ὄχθη. Ἐν πλῷ, 2007, 2 2008. Δεκατρία κείμενα-περάσματα ἀπὸ τὸ ἰδιωτικὸ στὸ δημόσιο καὶ ἀπὸ τὸ ψυχολογικὸ στὸ θεολογικό. Γιὰ τὴ συγχώρηση, τὴ μετάνοια, τὴν πνευματικότητα, τὴν ἀλαζονεία, τὴ λαγνεία, τὸ θαῦμα ἀλλὰ καὶ γιὰ τοὺς μετανάστες, τὴ βία, τὴ δημοκρατία, τὸν πολιτισμό, τοὺς ἐφήβους, τὶς διαπροσωπικὲς σχέσεις, τὶς σέκτες, τὸν ἐθελοντισμό, τὴ θανάσιμη ἀρρώστια. Μεταφράσθηκε στὰ Ρουμανικά. «Σύνεσις» καὶ «παράνοια»: γιὰ τὴ μετάφραση τῆς Λατρείας μας. Γρηγόρη, 2007. Θεολογικὴ καὶ ἐπιστημονικὴ τεκμηρίωση τῆς ἀνάγκης νὰ μεταφραστεῖ ἡ Λατρεία μας στὴ νέα ἑλληνική. Ταραγμένη ἄνοιξη: γιὰ μιὰ κατανόηση τῆς ἐφηβείας. Ἀρχονταρίκι, 2008, 3 2011. Σπουδὴ στὸ ἀναπτυξιακὸ ἔργο τῆς ἐφηβείας μὲ ἰδιαίτερη ἀναφορὰ στὴν ποιμαντική της. Μεταφράσθηκε στὰ Ρουμανικά. Ποῦ νὰ βρῶ τὴν ψυχή μου; Τὸ ἀνθρώπινο πρόσωπο στόν σύγχρονο κόσμο. Ἁρμός, 2008, 3 2011. Σειρὰ ἑπτὰ διαλέξεων μὲ τὴ σχετικὴ συζήτησή τους, σχετικὰ μὲ τὴ συνειδητὴ καὶ ἀσυνείδητη διαμόρφωση τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου, τὶς ἀλληλεπιδράσεις του μὲ τὴ σημερινὴ ἐποχή, τὶς περιπέτειές του μέσα στὴν ὁμάδα καὶ στὴν ἱστορία, τὴ σχέση τῶν θεολογικῶν καὶ ψυχολογικῶν παραμέτρων του, τὶς πνευματικὲς προοπτικές του. Ὀδύνη Σώματος Χριστοῦ: κεφάλαια ἐκκλησιαστικῆς αὐτογνωσίας. Ἀκρίτας, 2009. Δώδεκα κείμενα γιὰ προβληματικὰ φαινόμενα τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας ζωῆς, ὅπως ἡ ἀπουσία ἑνότητας, ἡ ψυχολογικὴ ἐξάρτηση ἀπὸ τοὺς πνευματικούς, ἡ κακὴ χρήση τοῦ χρήματος, ἡ δημιουργία συντεχνιακῆς νοοτροπίας, ἡ ἐσφαλμένη χρήση τῶν ἐπιτιμίων, ὁ μισογυνισμὸς ἐξ αἰτίας φόβου, ἡ ὑπαλληλικὴ ἐκφύλιση τῆς ἱερωσύνης, ἡ ἔλλειψη ποιμαντικῆς ἐξατομίκευσης, κ.ἄ. Ἄνθρωπος μόνος καὶ μπερδεμένος ψάχνει: τὸ αἴνιγμα, ὁ πόνος καὶ ἡ εὐλογία τῆς σχέσης. Ἁρμός, 2009, 3 2012. Σειρὰ ἑπτὰ διαλέξεων μὲ τὴ σχετικὴ συζήτησή τους, σχετικὰ μὲ τὴν ψυχολογία τῶν σχέσεών μας μὲ τοὺς ἄλλους, μὲ τὸν Θεό, μὲ τὸν ἑαυτό μας, καθὼς καὶ θεολογικὲς τοποθετήσεις γιὰ τὸ νόημα καὶ τὴν προοπτικὴ τοῦ φαινομένου τῆς σχέσης. 286
εργα του ιδιου Διαδρομὲς ἀγάπης καὶ γνώσης. Ἀρχονταρίκι, 2010. Εἴκοσι ἕνα κείμενα γιὰ ποικίλα θέματα, «διαδρομὲς» στὴν ψυχή μας, στὴν οἰκογένεια, στὴν Ἐκκλησία, στὸν κόσμο, στὴν παιδεία, στὸν πόνο. Ἔρωτας τοῦ ἀπόλυτου: δοκιμὲς πάνω στὴν αἰώνια διαπάλη μεταξὺ φαντασίωσης καὶ πραγματικότητας στὴν ἀνθρώπινη ζωή, ἐκδόσεις Ἁρμός, 2010, 2 2011. Σειρὰ πέντε διαλέξεων μὲ τὴ σχετικὴ συζήτησή τους πάνω στὸ ζήτημα τῶν σχέσεων φαντασίας καὶ πραγματικότητας καὶ στὴν διαλεκτικὴ ἔνταση ἀπολύτου καὶ σχετικοῦ. Θησαυρὸς σὲ πήλινα σκεύη: ἡ ψυχοσωματικὴ ἐπιβάρυνση τῶν κληρικῶν μας καὶ τῶν συζύγων τους, 2011, κεντρικὴ διάθεση: ἐκδόσεις Ἁρμός. Ἐκτεταμένη ἀνασκόπηση τῶν διεθνῶν ἐρευνῶν σχετικὰ μὲ τὶς ἐπιβαρύνσεις ποὺ προκαλεῖ στὴν ὑγεία τῶν κληρικῶν καὶ τῶν συζύγων τους ἡ ποιμαντικὴ διακονία, καθὼς καὶ πρωτότυπη ἑλληνικὴ ἔρευνα μεταξὺ Ἑλλήνων καὶ Ἀμερικανῶν Ὀρθοδόξων κληρικῶν. Ἔθνος-σκαντζόχοιρος! Μιὰ προσωπικὴ μαρτυρία καὶ κάποιοι στοχασμοὶ γιὰ τὴν ἀναξιοκρατία τῶν νεοελληνικῶν πανεπιστημίων, 2011, κεντρικὴ διάθεση: ἐκδόσεις Ἁρμός. Ἡ καρδιὰ σὲ κρίση: οἱ Ψαλμοὶ ὡς ὁδοδείκτης στὰ δύσκολα, ἐκδόσεις Ἁρμός, 2014. Πέντε μαθήματα γιὰ τὴν πορεία τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς μέσα ἀπὸ τοὺς Ψαλμούς. Μαλαματένια λόγια, ἐκδόσεις Ἐν Πλῷ, 2014. Μεταφράσεις ἐπιλεγμένων Εὐχῶν τῆς Λατρείας μας. Ποιητικα Φωνήεντες στεναγμοί (ποιητικὴ συλλογή). Ἁρμός, 1996. Βραβεῖο Ἑλληνικῆς Ἑταιρείας Χριστια νικῶν Γραμμάτων. Ἀσματικὴ ἀκολουθία τοῦ Γάμου (ὑμνογραφικό). Ἀκρίτας, 2000, 2 2013, κεντρικὴ διάθεση: ἐκδόσεις Ἁρμός. Ὀνειροδρόμιο (ποιητικὴ συλογὴ μὲ κολλάζ). Ἐν πλῷ, 2003. Πυραγὸς ἐπὶ τιμῇ (ποιητικὴ συλογὴ μὲ κολλάζ), 2010, κεντρικὴ διάθεση: ἐκδόσεις Ἁρμός. Η καταστροφὴ τοῦ κτηματολογίου (ποιητικὴ συλογὴ μὲ κολλάζ), 2013, κεντρικὴ διάθεση: ἐκδόσεις Ἁρμός. Συμμετοχες Τρεῖς ὁμιλίες στὸ βιβλίο Γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὴν οἰκογένεια, ἐκδ. Νεανικοῦ Ἐπιμορφωτικοῦ Ὁμίλου Σύρου, 2000, 2 2004. 287
το ριγοσ τησ υπαρξησ Ὑμνογραφικοὶ σταθμοὶ γιὰ νὰ κοιτάξουμε ἀλλιῶς τὴ Μεγάλη Ἑβδομάδα καὶ τὸ Πάσχα. Στὸ Πάσχα τὸ τερπνόν, ἐκδ. Ἀκρίτας, 2008. Πολύχρωμες ψηφίδες γιὰ ἕναν θεσμὸ ποὺ ἀντιστέκεται, ποὺ ἐπιμένει νὰ λέγεται οἰκογένεια. Στὸ Οἰκογένεια σὲ κρίση, ἐκδ. Ἀκρίτας, 2009. Ἀνθρωπολογία τῆς θεώσεως: τὸ ἁγιαζόμενο ὑποκείμενο ἐπέκεινα τοῦ ρωμανιδείου «παραδείγματος». Στὸν τόμο Ἀναταράξεις στὴ μεταπολεμικὴ θεολογία: ἡ θεολογία τοῦ 60, ἐκδ. Ἴνδικτος, 2009. «Ἐκκλησία καὶ κόσμος: ραντεβοὺ στὰ τυφλά». Στὸν τόμο Ἐσωστρέφεια: διαπίστωση καὶ ἀντιμετώπιση ἑνὸς νεοελληνικοῦ φαινομένου, ἐκδ. Ἀκρίτας, 2009. «Οἱ νέοι μας μέσα στὴν τραγικώτερη κοινωνία τῆς Εὐρώπης». Στὸν τόμο Τάξη καὶ ἀταξία. Οἱ νέοι φωνάζουν, ἐκδ. Ἀκρίτας, 2011. «Μιὰ ψυχαναλυτικὴ ἀνάγνωση τοῦ ναζιστικοῦ ἀντιχριστιανισμοῦ». Στὸν τόμο Νεοναζιστικὸς παγανισμὸς καὶ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ἐκδ. Ἄρτος Ζωῆς, 2013. Ἄρθρα καὶ συνεντεύξεις ἔχουν μεταφρασθεῖ στὰ Ἀγγλικά, Γαλλικά, Ρωσικά, Βουλγαρικά, Ρουμανικά, Ἱσπανικά, Φινλανδικά, Ἀλβανικά. Στὰ Ἀγγλικὰ κυκλοφορεῖ καὶ τὸ βιβλίο-συλλογὴ ἄρθρων Thirst for Love and Truth: Encounters of Orthodox Theology and Psychological Science (Alexander press). 288
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ προλογοσ...9 a. eπιστημολογικα θεολογια, νεωτερικοτητα και επιστημεσ του ψυχισμου... 13 «αγαπα τον πλησιον σου ωσ σεαυτον»: η συναντηση των δυτικων ψυχοθεραπευτικων ιδεων με την ορθοδοξη εκκλησια στην ελλαδα... 43 προσ μια θεολογικη κατανοηση τησ ψυχοπαθολογιασ και τησ θεραπειασ... 61 το σωμα ωσ πεδιο συγκλισησ και συνεργασιασ ψυχαναλυσησ και ορθοδοξησ θεολογιασ... 93 στο τελοσ ειναι η αγαπη: σκεψεισ πανω στην κλινικη και επιστημολογικη «αποστολη» τησ ψυχαναλυσησ... 103 γιατι χρειαζεται αμοιβαια ευαισθητοποιηση ψυχιατρων και κληρικων;... 117 β. διεπιστημονικα ψευδησ εαυτοσ και ψυχοπαθολογια στην εφηβεια... 127 οι επιπτωσεισ θεαματων βιασ στην προσωπικοτητα παιδιων και εφηβων: μια ψυχαναλυτικη ματια... 137 το αναδυομενο νεανικο προσωπο μεσα στο τοπιο των νεων τεχνολογιων τησ εικονασ και τησ επικοινωνιασ... 145 η εκουσια αλλοτριωση του προσωπου: σκεψεισ πανω στο ψυχολογικο και υπαρξιακο υποβαθρο τησ εξαρτησησ απο το διαδικτυο... 165 η ανομια στη νεοελληνικη κοινωνια: μια ψυχαναλυτικη προσεγγιση... 171 μηπωσ ειναι τρια τα φαντασματα; μια λακανικη περιδιαβαση στη διαμαχη για το σχολικο βιβλιο ιστοριασ... 179 μπορουν επιστημη και θρησκεια να συμμαχησουν υπερ του συγχρονου υποκειμενου;... 191 γ. ποιμαντικο-ψυχολογικα για μια καλυτερη κατανοηση του φαινομενου των εξαρτησεων... 199 προβληματα και προοπτικεσ τησ οικογενειασ σημερα... 205 πνευματικη και θεολογικη διασταση τησ ψυχικησ υγειασ τησ γυναικασ... 211 η αντιμετωπιση τησ ψυχικησ ασθενειασ στο μυστηριο τησ μετανοιασ... 223 ο ποιμενασ μπροστα σε ειδικεσ μορφεσ οικογενειων... 235 289
το ριγοσ τησ υπαρξησ Δ. ΙΑΤΡΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ η ψυχοσωματικη επιβαρυνση των κληρικων μασ... 247 ιατροκεντρικη εκφυλιση τησ σχεσεωσ γιατρου-ασθενουσ... 253 διακονωντασ την ψυχοσωματικη υγεια μεσα σε εναν νοσηρο κοσμο... 263 για την ιεροτητα τησ γεννησησ... 275 πρωτεσ δημοσιευσεισ και εκφωνησεισ... 281 εργα του ιδιου... 285 290
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ π. βασιλειου θερμου το ριγοσ τησ ΥΠΑΡΞ ησ στοιχειοθετηκε ΚΑΙ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΤΗΣ ΙΝΔΙΚΤΟΥ ΤΙΣ ΔΙΟΡΘΩ ΣΕΙΣ ΕΠΙΜΕΛΗΘΗΚΕ Ο ΠΕΤΡΟΣ ΓΙΑΡΜΕΝΙΤΗΣ ΤΥΠΩ ΘΗΚΕ απο τον ΔΗΜΟΣΘΕΝΗ ΧΡΗΣΤΟΥ & ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΗΘΗΚΕ ΑΠΟ Την ι. μπουντασ-π. βασιλειαδησ ΤΟΝ ΜΑΡΤΙΟ ΤΟΥ 2015 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΗΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ «ΙΝΔΙΚΤΟΣ» Ἀριθμὸς Ἐκδόσεως: 379 Ἀντίτυπα Α Ἐκδόσεως: 1.000