ÛËÌ historia 1 AXAΪA KAI NOTIOΣ ITAΛIA EΠIKOINΩNIA, ANTAΛΛAΓEΣ KAI ΣXEΣEIΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ Πρακτικά Συνεδρίου, Αίγιο, 6-9 Ιουλίου 2006 Eπιμέλεια Λ. Δρούλια, Α. Δ. Ριζάκης L ACAIA E L ITALIA MERIDIONALE CONTATTI, SCAMBI E RELAZIONI DALL ANTICHITÀ AI NOSTRI GIORNI Atti del Convegno, Eghio, 6-9 Luglio 2006 A cura di L. Droulia, A. D. Rizakis ÛËÌ EK OTIKH Αθήνα
AXAΪA KAI NOTIOΣ ITAΛIA EΠIKOINΩNIA, ANTAΛΛAΓEΣ KAI ΣXEΣEIΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ L ACAIA E L ITALIA MERIDIONALE CONTATTI, SCAMBI E RELAZIONI DALL ANTICHITÀ AI NOSTRI GIORNI
Επιμέλεια κειμένων, διόρθωση δοκιμίων: Claudia E. Λεπενιώτη 2011: ÛËÌ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ, ΠΑΡΑΓΩΓΗ, ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ÂÎ fiûâè ÛËÌ Ó 25 106 80 Aı Ó ÙËÏ. 210 36 11 500 fax 210 36 11 509 e-mail: editions@sima.com.gr www.sima.com.gr ISBN 978-960-99349-3-0 ISSN 2241-049Χ
ÛËÌ historia 1 AXAΪA KAI NOTIOΣ ITAΛIA EΠIKOINΩNIA, ANTAΛΛAΓEΣ KAI ΣXEΣEIΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ Πρακτικά Συνεδρίου, Αίγιο, 6-9 Ιουλίου 2006 Eπιμέλεια Λ. Δρούλια, Α. Δ. Ριζάκης L ACAIA E L ITALIA MERIDIONALE CONTATTI, SCAMBI E RELAZIONI DALL ANTICHITÀ AI NOSTRI GIORNI Atti del Convegno, Eghio, 6-9 Luglio 2006 A cura di L. Droulia, A. D. Rizakis ÛËÌ EK OTIKH Αθήνα
Ο ανώνυμος της Λούκκα, η Αδριατική, πρώτο ήμισυ του 16ου αι. (AL 13) (Γιώργος ΤΟΛΙΑΣ, Οι Ελληνικοί ναυτικοί χάρτες. Πορτολάνοι 15ος -17ος αιώνας, Συμβολή στη μεσογειακή χαρτογραφία των νεοτέρων χρόνων, ΚΝΕ/EΙΕ, Αθήνα 1999, σ. 124-125, εικ. 29.
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Το Ελληνο-ιταλικό Συνέδριο με θέμα: «Aχαΐα και Nότιος Iταλία: επικοινωνία, ανταλλαγές και σχέσεις από την αρχαιότητα, ως σήμερα» διοργανώθηκε από τις 6 έως τις 9 Iουλίου 2006 από την Eταιρεία Eπιστήμης και Πολιτισμού Aιγιαλείας (ET.E.Π.A) σε συνεργασία με την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας, στον χώρο του Πολιτιστικού Κέντρου του Αιγίου, υπό την Αιγίδα του οικείου Δήμου. Ο ανά χείρας τόμος αποτελεί τα Πρακτικά του Συνεδρίου αυτού του οποίου ο κύριος στόχος ήταν η διερεύνηση της μακραίωνης ιστορίας της περιοχής, στενά συνυφασμένης με το φαινόμενο της μαρτυρημένης μετακίνησης και εγκατάστασης πληθυσμών και στις δύο πλευρές του Iονίου πελάγους, από τον 8ο αιώνα π.χ. Η επιτυχία του εγχειρήματος οφείλεται πρωτίστως στις εξαιρετικές ανακοινώσεις που παρουσιάστηκαν κατά την διάρκεια των εργασιών από μελετητές της Αρχαιότητας, του Μεσαίωνα και των Νεότερων Χρόνων και προσέφεραν μια διαχρονική και διεπιστημονική προσέγγιση των σχέσεων και επαφών των δύο περιοχών. Θα πρέπει να προστεθεί εδώ ότι οι εργασίες του Ελληνο-ιταλικού Συνεδρίου συνδιοργανώθηκαν με τις εκδηλώσεις αδελφοποίησης της πόλης του Αιγίου με την ιταλική πόλη Capaccio της Κάτω Ιταλίας (αρχαία Ποσειδωνία) και ενισχύθηκαν οικονομικά από τον Δήμο Αιγίου με την πρωτοβουλία του τότε Δημάρχου κ. Γ. Περπή και τη σύμφωνη γνώμη του Δημοτικού Συμβουλίου, τους οποίους ευχαριστούμε θερμά από τη θέση αυτή. Η υλοποίηση της έκδοσης των Πρακτικών του Συνεδρίου θα ήταν αδύνατη χωρίς την άριστη συνεργασία μας, πρώτα απ όλα με τους συνέδρους, τις εκδόσεις σήμα, την κυρία Claudia Λεπενιώτη που ανέλαβε την επιμέλεια των κειμένων, την κυρία Alexandra Pel που πρόθυμα φρόντισε την αρτιότητα των αγγλικών περιλήψεων, την κυρία Ιόλη Βιγγοπούλου, ιστορικό, ερευνήτρια του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών/ΕΙΕ, που είχε αναλάβει την προετοιμασία του Συνεδρίου, την επικοινωνία με τους συνέδρους και την επιτόπου παρουσία της, διευκολύνοντας πάντα πρόθυμα και με προσήνεια την καλή λειτουργία της συνάντησης και τέλος τους φίλους και τις φίλες του Αιγίου που συνέβαλαν ουσιαστικά στην όλη οργάνωση του Συνεδρίου και των εκδηλώσεων που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιό τους. Εκφράζουμε προς όλους τις θερμές ευχαριστίες μας και την ευγνωμοσύνη μας. Ας μας επιτραπεί να παραθέσουμε εδώ λίγες γραμμές που γράφτηκαν από τους Irene Campolo και Francesco Antonio Cuteri, στον πρόλογο της εργασίας τους, που πιστεύουμε ότι απηχούν τις εντυπώσεις και τη θερμή ατμόσφαιρα που αποκόμισαν όλοι οι σύνεδροι από το Αίγιο, την ελληνο-ιταλική συνεργασία και την επίσκεψη στο πλαίσιο του Συνεδρίου στα Καλάβρυτα. «Μας συγκίνησε ιδιαίτερα η διαμονή μας στο Αίγιο, τον Ιούλιο του 2006, με την ευκαιρία του συνεδρίου με τον τίτλο «Aχαΐα και Nότιος Iταλία: επικοινωνία, ανταλλαγές και σχέσεις από την αρχαιότητα, ως σήμερα». Εκτιμήσαμε όλοι την εξαιρετική φιλοξενία των διοργανωτών και τις εορταστικές εκδηλώσεις της πόλης, τις συναντήσεις, τις επισκέψεις σε Μουσεία και αρχαιολογικούς ή ιστορικούς χώρους. Το Συνέδριο συνέβαλε στην εμβάθυνση των γνώσεων και στην ενίσχυση των επιστημονικών, πολιτιστικών και φιλικών δεσμών που από πολύ παλιά συνδέουν την Ελλάδα και την Κάτω Ιταλία. Αλλά, ενώ δεν έλειπαν οι ευκαιρίες χαράς και ικανοποίησης σε μια ιδιαίτερη περίσταση η καρδιά μας γέμισε από θλίψη. Η εκδρομή στα Καλάβρυτα μας μετέφερε πίσω στο χρόνο σε μια λυπημένη σελίδα ιστορίας. τα συγκινητικά λόγια του δημάρχου, η δραματικότητα της αφήγησής του καθώς και οι εικόνες, τα έγγραφα και τα αντικείμενα στο Μουσείο του Ολοκαυτώματος ξύπνησαν μέσα στον καθένα από εμάς τη δραματική μνήμη μιας ιστορίας μίσους. Στους κάτοικους των Καλαβρύτων αφιερώνουμε αυτό το μικρό έργο.» Λουκία Δρούλια, Αθανάσιος Ριζάκης Αθήνα, Ιούλιος 2011
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ INDICE
Προλογικό σημείωμα... ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ Αθανάσιος Δ. ΡΙΖΑΚΗΣ Ταξιδεύοντας στην Εσπερία: ανάμεσα στην ουτοπία, τον μύθο και την πραγματικότητα... Mario LOMBARDO [Οι Αχαϊκές αποικίες στην Ιταλία. Πηγές και ιστοριογραφικά προβλήματα]... Ευάγγελος ΧΡΥΣΟΣ Το Ιόνιο Πέλαγος, γέφυρα Ανατολής και Δύσης... AΡΧΑΙΟΤΗΤΑ: ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΑΝΤΑΛΛΑΓΕΣ ΚΑΙ ΣΧΕΣΕΙΣ Μιχ. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Oι αχαϊκές μητροπόλεις των αποικιών της Μεγάλης Ελλάδας... Gregorio AVERSA Kroton e la madrepatria: elementi di conformità o divergenze?... Maria Teresa IANNELLI Caulonia: dalla fondazione al tramonto della città antica... Marina CIPRIANI Poseidonia: città e territorio dalla fondazione alla metà del V sec. a.c.... Irene CAMPOLO Lòia ce pràmata: ti meni acomì an ta palèa chrònia stin merìa greca tis Calavrìa. "Wörter und Francesco Antonio CUTERI Sachen", angionimi e vasi: testimonianze archeologiche e lessicali nell'area greco-calabra... Aναστασία ΓΚΑΔΟΛΟΥ Εξάπλωση των Αχαϊκών εργαστηρίων κεραμεικής στην Αχαΐα και τη Νότιο Ιταλία στη διάρκεια της Ύστερης Γεωμετρικής και Πρώιμης Αρχαϊκής περιόδου... Eρωφίλη-Ίρις KΟΛΙΑ H λατρεία του Mίθρα στο Aίγιο... ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ: ΓΙΑ ΕΝΑ ΔΥΤΙΚΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Θεώνη KΟΛΛΥΡΟΠΟΎΛΟΥ Άννα Ι. ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ H λαμπρή υμνογραφική παράδοση της Kάτω Iταλίας και της Σικελίας: Προκόπιος Kρυπτοφέρρης, ένας ελάχιστα γνωστός υμνογράφος... Η μετοικία των κατοίκων της Πάτρας στο Ρήγιο της Καλαβρίας (τέλη 6ου-αρχές 9ου αιώνα). Αφέντρα Γ. ΜΟΥΤΖΑΛΗ Η αναίρεση μιας μαρτυρίας;... Angeliki TZAVARA Quandam bonam terram que dicitur Posticza: Vostitsa latina, seconda metà del XIV-inizio del XV secolo... Μ. ΝΤΟΥΡΟΥ-ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ Οι Ανδεγαυοί της Σικελίας και το πριγκιπάτο της Αχαΐας... Αγαμέμνων ΤΣΕΛΙΚΑΣ Τα Έλληνο-ιταλικά χειρόγραφα της βυζαντινής εποχής... 4
Prologo... 1 INDICE... 4 RELAZIONI INTRODUTTIVE [In viaggio nell Hesperia: fra utopia, mito e realtà]... 10-21 Le fondazioni achee in Italia meridionale. Fonti e problemi storici... 22-47 [Lo Ionio, ponte tra Oriente ed Occidente]... 48-57 ANTICHITÀ: COMUNICAZIONE, SCAMBI E RELAZIONI [Le madrepatrie delle colonie acaiche della Magna Grecia]... 58-89 [O Κρότων και η μητρόπολη: στοιχεία ομοιότητας ή διαφοροποίησεις;]... 90-105 [Καυλωνία: από την ίδρυση έως την δύση της αρχαίας πόλης]... 106-123 [Ποσειδωνία: πόλη και περιφέρεια από την ίδρυση έως τα μέσα του 5ου αιώνα π.χ.]... 124-155 [Lòia ce pràmata: ti meni acomì an ta palèa chrònia stin merìa greca tis Calavrìa. "Wörter und Sachen", αγγειωνύμια και αγγεία: αρχαιολογικές και γλωσσικές μαρτυρίες στην περιοχή της ελληνικής Καλαβρίας]... 156-193 [L espansione delle officine ceramiche in Acaia e in Italia meridionale in età tardo geometrica e alto arcaica]... 194-207 [Il culto di Mitra ad Aigion]... 208-223 MEDIOEVO: UNA BISANZIO D OCCIDENTE [La splendida tradizione innografica dell Italia meridionale e della Sicilia: Procopios Cryptoferris, un innografo poco conosciuto]... 224-237 [L imigrazione degli abitanti di Patrasso a Reggio di Calabria (fino VI-inizi IX secolo). La revisione di una testimonianza?]... 238-271 [Quandam bonam terram que dicitur Posticza: η λατινική Βοστίτσα, τέλη 14ου-αρχές 15ου αιώνα]... 272-297 [Gli Angioini di Sicilia ed il Principato di Acaia]... 298-305 [I manoscritti greco-italici dell epoca bizantina]... 306-323 5
ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ: ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΑ, ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΙ ΙΔΕΕΣ Eλένη ΣΑΡΑΝΤΗ Biagio SALVEMINI Η Αχαΐα και ο Βυζαντινός Μοριάς με το βλέμμα ενός Ιταλού ανθρωπιστή: τέχνη, γράμματα, πολιτική εξουσία και σκηνές της ζωής από το ημερολόγιο του Κυριακού του Αγκωνίτη... Spazi, mercati e mercanti interstiziali nel Mediterraneo centrale: tre studi di caso sul Mezzogiorno d Italia in età moderna... Κωνσταντίνος ΠΑΝΙΤΣΑΣ Ιταλοί εμπορευόμενοι και εξόριστοι στο χώρο της Αχαΐας (16ος-20ος αιώνας)... Μαργαρίτα ΚΑΡΑΦΩΤΙΑ Νίκος ΜΟΣΧΟΝΑΣ Domenica MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ Ιννοκέντιος Ρωμανιώλης, ο Ιταλός δήμαρχος του Αιγίου. Ένας προάγγελος της ελληνοϊταλικής αδελφοποίησης στο Αίγιο... Στη δίνη του Γάλλο-τουρκικού πολέμου. Καταθέσεις ναυτιλλομένων, Αύγουστος-Οκτώβριος 1798... Η γλώσσα και ο πολιτισμός των Ελληνόφωνων της Νότιας Ιταλίας ανάμεσα στο χθες και το σήμερα Emanuele GRECO ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 6
ETÀ MODERNA: MERCI, UOMINI ED IDEE [L Acaia e la Morea bizantina vista da un umanista italiano: arti, lettere, potere politico e scene di vita dal diario di Ciriaco d Ancona]... 324-343 [Χώροι, αγορές και «μεταπράτες» έμποροι στην κεντρική Μεσόγειο: τρία αντιπροσωπευτικά παραδείγματα από τη Νότιο Ιταλία στη σύγχρονη εποχή]...,,,,,,... 344-397 [Commercianti italiani ed esiliati nel territorio dell Acaia (XVI-XX secolo)]... 398-411 [Innocenzo Romagnoli, il sindaco italiano di Eghio. Un precursore del gemellaggio italo-greco ad Eghio]... 412-417 [Nel vortice della Guerra franco-turca. Testimonianze di marinai, Agosto-Ottobre 1798]... 418-429 [La lingua e la cultura dei grecofoni dell Italia meridionale tra passato e presente]... 430-437 CONCLUSIONI... 438-441 7
Domenica MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ* LA LINGUA E LA CULTURA DEI GRECOFONI DELL ITALIA MERIDIONALE TRA PASSATO E PRESENTE THE IDIOMS AND THE CULTURAL IDENTITY OF THE GRAECOPHONE POPULATION OF SOUTHERN ITALY BETWEEN PAST AND PRESENT The following paper presents the graecophone minorities living in Southern Italy according to their geographical distribution and discusses the prevalent theories for their origin by introducing us to the most important linguists and philologists who have studied their idioms the main characteristics of which are provided. As a vivid illustration of their tradition throughout time, serves finally a selection of folk poetry. * Η Domenica Minniti-Γκώνια είναι επίκουρη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Visiting professor στο Πανεπιστήμιο της Καλαβρίας. Ως πρόεδρος του συλλόγου Jalò tu Vùa εκπροσώπησε επανειλημμένα την ελληνόφωνη κοινότητα της Καλαβρίας στο Συμβούλιο της Ευρώπης. 430
Η ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΩΝ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΙΤΑΛΙΑΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΘΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική (Ο. Ελύτης, Άξιον Εστί) ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρουσία της Ελληνικής γλώσσας στη Νότια Ιταλία από την πρώτη κιόλας «ανακάλυψή» της τον ΙΗ αι., προσέλκυσε το ενδιαφέρον ερευνητών από όλη την Ευρώπη, με πρωτοπόρους τους Γερμανούς K. Witte και A. F. Pott, και με προεξέχοντα τον γλωσσολόγο και ρωμαϊστή G. Rohlfs, οι οποίοι, όπως ήταν άλλωστε το πνεύμα των καιρών τους, υπήρξαν ενθουσιώδεις ταξιδευτές και μελετητές του ιταλικού Νότου. Το ενδιαφέρον για το αξιοθαύμαστο αυτό φαινόμενο της διατήρησης της Ελληνικής γλώσσας σε ιταλόφωνο και απομακρυσμένο από την ελλαδική κοιτίδα της περιβάλλον, σήμερα που το εκεί ελληνικό στοιχείο έχει σχεδόν εξαφανιστεί επικεντρώνεται κυρίως στον τομέα των ελληνοϊταλικών πολιτιστικών σχέσεων και πολύ λιγότερο στην επιστημονική διερεύνηση της γλώσσας και του πολιτισμού. Το κατά τα άλλα θετικό γεγονός της ανάδειξης της «ελληνικότητας» του νότιου τμήματος της Ιταλίας, ακολούθησε ένα πνεύμα μαζικού ενθουσιασμού, το οποίο ευθύνεται για παρερμηνείες και λανθασμένες διαδόσεις τόσο στο θέμα της γλώσσας όσο και του πολιτισμικού χαρακτήρα των εκεί «ελληνόφωνων». Στη σύντομη ανακοίνωσή μας θα επιχειρήσουμε να συνοψίσουμε το θέμα που περικλείεται στην ονομασία «ελληνόφωνοι της Κάτω Ιταλίας», αποσαφηνίζοντας κάποιες παρερμηνείες και ανατρέποντας ενίοτε ισχυρισμούς με τους οποίους η παραπάνω ονομασία έχει φορτιστεί. Θεωρούμε απαραίτητο λοιπόν να αρχίσουμε ακριβώς με τη γεωγραφική και ιστορική τοποθέτηση του θέματος. Παράλληλα, θα προβούμε σε κάποιες παρατηρήσεις σχετικά με γλωσσικούς «μύθους» που συχνά πυκνά διαβάζονται σε λευκώματα και φυλλάδια ευρείας κυκλοφορίας. Πρόθεσή μας δεν είναι φυσικά να στηλιτεύσουμε το ενδιαφέρον που φιλόδοξοι ερευνητές και συγγραφείς επιδεικνύουν 431
Domenica MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ καλοπροαίρετα, αλλά να συμβάλουμε στην καλύτερη γνωριμία με ένα θέμα που στο ξεκίνημά του αξιώθηκε τη μελέτη και τις φροντίδες πολλών σημαντικών επιστημόνων. ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΙΦΗΣΗ Ξεκινώντας από ανατολικά και κατευθυνόμενοι προς νότια και δυτικά, πρώτος σταθμός μας στην ελληνόφωνη Νότια Ιταλία είναι η Απουλία (ονομασία που προέρχεται από το Puglia, γη των Apuli, οι οποίοι κατοικούσαν εδώ πριν από τους Ρωμαίους, και όχι από την Πούλια, τον αστερισμό). Οι εκεί ελληνόφωνοι είναι εγκαταστημένοι στην Terra d Otranto ονομαζόμενη και Grecìa salentina, από το ιστορικό τοπωνύμιο Salento, η οποία διοικητικά υπάγεται στην επαρχία του Lecce. Πρόκειται συγκεκριμένα για τις εννέα κοινότητες 1 Calimera, Martignano, Zollino, Martano, Castrignano dei Greci, Melpignano, Corigliano, Soleto και Sternatia. Περίπου 500 χλμ. πιο νότια, πάντα από την πλευρά του Ιονίου, θα συναντήσουμε τον δεύτερο ελληνόφωνο θύλακα, αποτελούμενο από τις εξής κοινότητες 2, που φέρουν έκδηλη την ελληνική προέλευσή τους: Vùa (Bova στα ιταλικά), με ετυμολογία από το αρχαιοελληνικό βούς «βόδι», ή Chora Fùndaca, δηλαδή Χάνδακας, καθότι επίνειο του Vùa, απ όπου η ονομασία Bova Marina Condofuri, από Κοντοχώρι, λέξη που εξελίχτηκε πρώτα σε condochori και στη συνέχεια σε condofuri (η κατ άλλους ετυμολογία από το λατινικό Condo Fures είναι εντελώς αβάσιμη) στον δήμο Condofuri ανήκει το χωριό Gallicianò και ο οικισμός Amiddalìa (Αmendolea) «η γη των αμυγδαλιών» στον δήμο Richudi (Rochudi), του οποίου η ονομασία εξηγείται με το ελληνιστικό ριχώδης «απότομος», ανήκει το Chorio tu Richudìu δικό του Chorìo, τέλος, έχει και το Vunì (< μσν. βουνίον, «μικρό βουνό»), το «οχυρό των Ελλήνων» για τους Ρωμαίους (Roccaforte del Greco). Οι παραπάνω κοινότητες βρίσκονται στη νοτιοανατολική πλαγιά του όρους Aspromonte και αποτελούν την ιστορική Bovesìa, που διοικητικά ανήκει στην επαρχία του Ρηγίου της Καλαβρίας (Reggio Calabria). Σύμφωνα με τις πληροφορίες που μας αναφέρει ο Rohlfs, το 1949 οι ελληνόφωνοι της Καλαβρίας, ανέρχονταν σε 2200 φυσικούς ομιλητές. Ο αριθμός αυτός ωστόσο, δεν απορρέει από μία επίσημη καταμέτρηση, η οποία μέχρι σήμερα δεν έχει πραγματοποιηθεί. Για τους δε ελληνόφωνους της Απουλίας, ανεπίσημες πάλι εκτιμήσεις κάνουν λόγο για 9000 άτομα, που σήμερα όμως πρέπει να είναι πολύ λιγότεροι. 1. Αποτελούν αντίστοιχους δήμους. 2. Βλ. προηγούμενη σημείωση. 432
Η ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΩΝ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΙΤΑΛΙΑΣ Τις δύο ελληνόφωνες περιοχές διαχωρίζει κατ αρχήν η μορφολογία του εδάφους: πεδινή και άγονη η Grecìa salentina, ορεινή και δυσπρόσιτη η Bovesìa, με συχνό το φαινόμενο των φυσικών καταστροφών. Από ιστορική-πολιτική και οικονομική άποψη, παρά τη σημερινή σχετικά μεγαλύτερη ευμάρεια της οποίας χαίρει το Salento, στις δύο περιοχές επικρατούσαν κατά το παρελθόν οι ίδιες περίπου συνθήκες. Υπήρξαν, ως γνωστό, σπουδαία κέντρα εμπορίου και πολιτισμού κατά την αρχαιότητα, αλλά ήδη από τα βυζαντινά χρόνια άρχισαν να παρακμάζουν. Στη μεταβυζαντινή εποχή, με τη μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στη Βόρεια Ιταλία και την Κεντρική Ευρώπη, η Bovesia και το Salento έγιναν δευτερεύουσας σημασίας φέουδα αλλεπάλληλων φεουδαρχών της Νότιας Ιταλίας, ενώ οι σημαντικότερες και αρχαιοπρεπείς πόλεις τους, η Bova, η Amendolea, το Otranto και το Soleto, έχασαν τη στρατηγική και τη θρησκευτική τους σημασία και έπαψαν να συμβάλλουν στην εξέλιξη των σημαντικών ιστορικών και πολιτικών γεγονότων. Η γεωγραφική και η ιστορική ιδιαιτερότητα των δύο περιοχών αποτυπώνονταν ανάγλυφα στον τρόπο διαβίωσης των κατοίκων τους. Έτσι, στο παρελθόν οι μεν κάτοικοι του Salento ήταν ως επί το πλείστον αγρότες, οι δε κάτοικοι της Bovesia ασχολούνταν κυρίως με την εκτροφή αιγοπροβάτων, με την εξαίρεση φυσικά των κατοίκων του Vua και της Amendolea, αφού οι δύο πόλεις ειδικά η πρώτη αποτελούσαν σημαίνοντα διοικητικά και θρησκευτικά κέντρα 3. Σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς (οι απόψεις ωστόσο διίστανται), περίοδο πολιτιστικής ανάτασης αποτέλεσε η διακυβέρνηση της Καλαβρίας και της Απουλίας από τους Βυζαντινούς, η οποία σε αυτά τα μέρη διήρκεσε ως τον ΙΑ αιώνα. Αναπόσπαστο μέρος της πρέπει να θεωρηθεί η δραστηριότητα των μοναχών του τάγματος του Αγίου Βασιλείου. Τα βασιλιανά μοναστήρια λειτουργούσαν ως κέντρα κοινωνικής οργάνωσης, αλλά και ως θύλακες για την καλλιέργεια και διάδοση της γνώσης και της τέχνης. Στα περίφημα scriptoria (Σπουδαστήρια) της Καλαβρίας, υπό την καθοδήγηση του Νείλου και του Ηλία του Καλαβρού, ανθίζουν οι σχολές «καλλιγραφίας», όπως αυτή του Rossano και του Reggio, οι οποίες δημιούργησαν σπουδαία παράδοση στη βυζαντινή τέχνη. Εξάλλου, στα μοναστήρια, καλλιεργήθηκε και άνθισε το κίνημα του νοτιοϊταλικού Ουμανισμού, εφάμιλλο της βορειοϊταλικής Αναγέννησης, το οποίο είχε ως εξέχοντα εκπρόσωπό του τον ποιητή και λόγιο Γεώργιο Καλλιπολίτη (Giorgio di Callipoli). Σήμερα οι ελληνόφωνοι είναι καθολικοί το θρήσκευμα, δεδομένου ότι η ορθοδοξία έχει εκλείψει τελείως ήδη από τον 16ο αι., με κάποιες ίσως χρονικές διαφοροποιήσεις από μητρόπολη σε μητρόπολη. 3. Το Vùa συγκαταλεγόταν στις ένδεκα βυζαντινές διοικήσεις (ιταλ. diocesi) της Καλαβρίας. 433
ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΙΔΙΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Όπως σημειώσαμε στην αρχή της παρούσας ανακοίνωσης, η «ανακάλυψη» των ελληνοϊταλικών ιδιωμάτων το grico της Απουλίας και το grecanico της Καλαβρίας έγινε το 1821, όταν διαπιστώθηκε από μελετητές η επιβίωση ελληνικών γλωσσικών και πολιτισμικών στοιχείων. Ακολούθησε έντονη επιστημονική συζήτηση για την προέλευσή τους, η οποία συνοψίζεται σε δύο βασικές θεωρίες, τη «ρωμαϊκή» και την «αρχαϊκή», και οι οποίες διατυπώθηκαν από τον Ιταλό γλωσσολόγο Giuseppe Morosi και τον Gerhard Rohlfs αντίστοιχα. Σύμφωνα με την νεωτεριστική θεωρία, η οποία υποστηρίχτηκε από διαλεκτολόγους, βυζαντινολόγους και άλλους μελετητές των Μέσων Χρόνων (όπως οι B. Spano και G. Spadaro), τα ελληνοϊταλικά ιδιώματα εισήχθηκαν από «Ρωμιούς» στην Ιταλική Χερσόνησο κατά τις μεταναστεύσεις πληθυσμού που ακολούθησαν τα γεγονότα της Ανατολής (αβαρική, σλαβική και αραβική κατάκτηση, αγώνες των Εικονομάχων) και οι οποίες έφθασαν στην ακμή τους κατά τον Ι /ΙΑ αι. Από την άλλη, η άποψη που εκφράστηκε κυρίως από τον G. Rohlfs και βρήκε σύμφωνους γλωσσολόγους όπως τον Σ. Καρατζά, υποστηρίζει ότι τα ιδιώματα αυτά αποτελούσαν επιβιώσεις της αρχαιοελληνικής διαλέκτου (στη δωρική ποικιλία της), που ομιλούνταν στη Νότια Ιταλία ήδη από την εποχή του αποικισμού της Μεγάλης Ελλάδας (Η αι. π.χ.). Σύμφωνα με τους παραπάνω επιστήμονες, η διάλεκτος αυτή, συμβιώνοντας παράλληλα με το λατινικό στοιχείο, κατέστη δυνατό να διατηρηθεί ως τη σύγχρονη εποχή χάρη στην ανατροφοδότησή της από μετέπειτα μεταναστευτικούς πληθυσμούς. Για τη δε περιοχή της Απουλίας, την οποία μόνο το Ιόνιο Πέλαγος χωρίζει από τις ελλαδικές ακτές, φαίνεται ότι στην επιβίωση της Ελληνικής γλώσσας συνετέλεσε και η γεωγραφική γειτνίαση. Στην Καλαβρία, απεναντίας, η διατήρηση οφείλεται κυρίως στον παράγοντα της απομόνωσης, λόγω των ιδιαίτερων γεωγραφικών και ιστορικών χαρακτηριστικών της περιοχής. Η αρχαϊκή θεωρία, ειδικότερα, στηρίζει τις θέσεις της σε συγκεκριμένα στοιχεία που είναι κοινά τόσο στο ιδίωμα της Καλαβρίας όσο και της Απουλίας. Πρόκειται για χαρακτηριστικά αρχαιοελληνικής και ακριβέστερα δωρικής προέλευσης, τα οποία διαφοροποιούν τα νοτιοϊταλικά ιδιώματα από άλλες νεοελληνικές διαλέκτους και συνίστανται κυρίως σε: α) διατήρηση του δωρικού -α (π.χ. nasida αντί νησίδα), β) «παχιά» προφορά των διπλών συμφώνων (όπως στις λέξεις ennéa «εννέα», thámme «ίσως»), γ) επιβίωση του απαρεμφάτου (thelo cami αντί θέλω να κάμω) και δ) σχηματισμό του (αρχαιοελληνικού τύπου) υπερσυντέλικου με περιφραστικό τρόπο (λ.χ. immon cámonda αντί είχα κάνει). Θα πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι, πλήθος λεξιλογικών κατά κύριο λόγο ενδείξεων, φέρνουν τα νοτιοϊταλικά ιδιώματα αρκετά κοντά σε ορισμένες διαλέκτους της Νέας Ελληνικής, συνηγορώντας μάλλον υπέρ της άποψης των «ρωμαϊστών». 434
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Ο χώρος που έχουμε στη διάθεσή μας δεν επιτρέπει να κάνουμε παρά μόνο απλές νύξεις στην πλούσια γλωσσική και πολιτισμική παράδοση των ελληνόφωνων. Πράγματι, ορισμένα ήθη και έθιμα είχαν ήδη συγκριθεί με αντίστοιχά τους στον ελλαδικό χώρο από τον κορυφαίο λαογράφο Νικόλαο Πολίτη. Χαρακτηριστική η δοξασία της anaráda, δηλαδή της κακιάς νεράιδας, η οποία είχε κατσικίσια πόδια και κατοικούσε στις όχθες των ποταμών. Όλα δείχνουν, όμως, ότι οι παραδόσεις αυτές ανήκουν όλο και περισσότερο στο παρελθόν, όπως και η γλώσσα άλλωστε, από την οποία χρησιμοποιούνται μόνο αποσπασματικές λέξεις και εκφράσεις, ανεπαρκείς πλέον για τις ανάγκες της επικοινωνίας στο σύγχρονο περιβάλλον. Αυτά τα ιδιώματα αποτελούσαν ανέκαθεν ένα ιδιάζον κράμα ελληνικής και ιταλικής γλώσσας, αλλά παρουσίαζαν σημαντική φθορά ήδη από το 1800 και ήταν φυσιολογικό να εκλείψουν σχεδόν ολοκληρωτικά με τη διαμόρφωση πιο σύγχρονων κοινωνικών και οικονομικών δομών (μετανάστευση από την ενδοχώρα προς την παραλιακή περιοχή και τη Βόρεια Ιταλία, υποχρεωτική σχολική φοίτηση, ανάπτυξη τριτογενούς τομέα) από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αι. ως τις μέρες μας. Παραθέτουμε τρία κείμενα, τα οποία απεικονίζουν εύγλωττα όσα εκθέσαμε μέχρι εδώ, με εξαιρετικά, είναι αλήθεια, συνοπτικό τρόπο. Α. Παραδοσιακό δημοτικό τραγούδι Β. Η δοξασία της anaráda Γ. Σύγχρονο ποίημα Ilo, ilo, gwìka sìrma, Ya ton àyo Sarvaturi, Ya ton kòzmo, to fengàri Ya «mmas addu kriatùri Ti δen éχome na fài Fere χliàδa ce pòi pài 4. I anaráδe íssa yinéče me ta póδya «še múla. Tin iméra estékai kliméne, ti vvradía evyénnai na fáu tu χχristyanú. Yá fto sto Riχúdi ti vvraδía eklígai tim bórta stin Agriḍḍéa će ste ppláke, će ótu ećíne δen esónnai mbéi sto payísi. I anaráδe epígai ankaváḍḍu sti rramíδa še savúći 5. Áše nítta úllo tremulái kúnnete o foréa ti spingi te ppórte. 4. Ιδού η μετάφραση στη νέα ελληνική: «Ήλιε, ήλιε, βγες γρήγορα, για τον άγιο τον Σωτήρα, για τον κόσμο, το φεγγάρι, για μας τ άλλα πλάσματα, που δεν έχουμε να φάμε, φέρε ζεστασιά κι ύστερα φύγε». 5. Από τα Testi neogreci di Calabria, Taibbi, CARACAUSI 1959, σ. 300-301. 435
Domenica MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Kané platéggwi kané penséggwi kané ćumáte. Áše nítta úllo tremulái to neró tu Vasarró pái giréggwonda to réma. Áše nítta kané siddí pái ya to chorío na giréssi tikandí na fái. Áše nítta kúnnete i pígula pu me ti ffoní mávri kánni na šattí to xorío. Kané pistéggwi kané kléi kané šáddzete. Áše nítta úllo e sskotíδi će to xorío en avlépi. Áše nítta! 6 Σήμερα, και στις δύο ελληνόφωνες περιοχές φαίνεται να υπάρχουν αντικειμενικές δυσκολίες στην προστασία αυτών των τοπικών ιδιωμάτων, ενώ το ενδιαφέρον εστιάζεται πλέον στη γνωριμία με τη σύγχρονη Ελλάδα και στην εκμάθηση της Νέας Ελληνικής. Πράγματι, οι τοπικές αρχές της Απουλίας και της Καλαβρίας, επωφελούμενες του άρθρου 6 του ιταλικού Συντάγματος αλλά και του νέου νόμου (1999) για τις γλωσσικές μειονότητες, οργανώνονται για την προβλεπόμενη εισαγωγή της διδασκαλίας της γλώσσας αυτής στα σχολεία, ίσως με τον απώτερο στόχο να ενταθούν οι πολιτιστικές ανταλλαγές με την Ελλάδα, κυρίως όμως για να δοθεί ώθηση στο τουριστικό ενδιαφέρον προς την άλλοτε Μεγάλη Ελλάδα. Με τους ίδιους στόχους λειτουργούν και τα νεοϊδρυθέντα Νομαρχιακά Ινστιτούτα Ελληνόφωνων Σπουδών στο Martano της Απουλίας και το Bova Marina της Καλαβρίας. 6. Το κείμενο αυτό του ελληνόφωνου ποιητή Filippo Condemi από το Gallicianò αναδημοσιεύεται από το υπό έκδοση βιβλίο μας Nuovi testi in dialetto greco-calabro. Και η μετάφραση: Τη νύχτα όλα τρέμουν σαν ακούγεται ο βοριάς που χτυπά την πόρτα. Άλλος μιλά άλλος σκέφτεται άλλος κοιμάται. Τη νύχτα όλα τρέμουν και τα νερά του Βασαρού πάνε γυρεύοντας τη θάλασσα. Τη νύχτα ένα σκυλί αλητεύει στο χωριό για να βρει να φάει. Τη νύχτα μια κουκουβάγια με τη μαύρη φωνή της κάνει τον κόσμο να σκιαχτεί. Τη νύχτα άλλος πιστεύει άλλος κλαίει άλλος φοβάται. Αλλά τη νύχτα όλα είναι σκοτεινά το χωριό δεν βλέπει, τη νύχτα! 436
ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ G.A. CRUPI, La glossa di Bova, Jonica, Roma 1980 A. FORMICA, P. MONTELEONE, La minoranza di lingua greca in Calabria: percorsi, segni e disegni d insularità, Quaderni IRSSAE Calabria, Catanzaro 1997 Il Veltro 27 (1983): Le relazioni tra l Italia e la Grecia, 1-2 gennaio-aprile καθώς και 2-3 maggio-agosto, Roma. Και τα δύο τεύχη του περιοδικού είναι αφιερωμένα στις σχέσεις μεταξύ Ιταλίας και Ελλάδας, με κείμενα φιλολόγων, ιστορικών και γλωσσολόγων όπως οι G. Pugliese Carratelli, Λ. Πολίτης, A. Greco, P. Canart, M. Μανούσακας, A. Τσοπανάκης, κ.ά. Α. ΚΑΡΑΝΑΣΤΑΣΗΣ, Ιστορικόν Λεξικόν των ελληνικών ιδιωμάτων της Κάτω Ιταλίας, Ακαδημία Αθηνών 1984-1993, 5 τόμοι D. MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ, Poesia e oralità nei grecofoni della Calabria, Università L Orientale, Napoli 1983 D. MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ, «Το ελληνοϊταλικό ιδίωμα της Καλαβρίας και οι θεωρίες για την προέλευσή του», Παρουσία του Συλλόγου Διδακτικού Προσωπικού Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, Η (1992), σ. 17-25 D. MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ, Proposta per un indagine sociolinguistica nella grecofonia calabrese, Università La Sapienza. Tesi di specializzazione, Roma 1990 D. MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ, «Ιταλοελληνική διγλωσσία. Το ελληνοκαλαβρικό ιδίωμα από μία νέα οπτική γωνία», στο A. RALLI, B.D. JOSEPH, M. JANSE (επιμ.), Proceedings of the First Conference of Modern Greek Dialects and Linguistic Theory (University of Patras, October 12-15, 2000), Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα 2001, σ. 216-231 D. MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ, (εισαγωγή, γλωσσολογική επιμέλεια, μετάφραση), Nuovi testi in dialetto greco-calabro, (υπό έκδ.). Πρόκειται για συλλογή κειμένων και μαρτυριών Ελληνόφωνων δημιουργών και ομιλητών από τις κοινότητες της Καλαβρίας, κυρίως από το Gallicianò, το Chorio tu Richudìu και το Bova. Τα κείμενα συνιστούν αποτέλεσμα προσωπικής έρευνας στην περιοχή και χρονολογούνται από την τελευταία εικοσαετία Ν. ΠΟΛΙΤΗΣ, Παροιμίες τ. Α -Δ, Βιβλιοθήκη Μαρασλή, Αθήναι 1899-1902 G. ROSSI TAIBBI, G. CARACAUSI, Testi neogreci di Calabria, Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici, Palermo 1959 G. ROHLFS, Historische Grammatik der unteritalienischen Gräzität, Verlag der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, München 1950 G. ROHLFS, Calabria e Salento. Saggi di storia linguistica, Studi e ricerche, Ravenna 1980 Α.Γ. ΤΣΟΠΑΝΑΚΗΣ, «I dialetti greci dell Italia meridionale», περ. Il Veltro 27 (1983), σ. 109-120 437