ΕΡΓΟ: «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας» ΦΑΣΗ Γ: Σχέδια Δράσης ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ: Σχέδιο Δράσης για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR1340008 Λίμνες Χειμαδίτιδα και Ζάζαρη» ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑΣ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ: Δημήτριος Μπούσμπουρας ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ: Τάσος Δημαλέξης Δημήτρης Μπούσμπουρας Θάνος Καστρίτης Αθήνα Οκτώβριος 2009
Το έργο «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας», χρηματοδοτήθηκε από το «Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον» του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Η πλήρης αναφορά στο παρόν κείμενο είναι: Μπούσμπουρας Δ. (2009). Σχέδιο δράσης για τη Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR1340008 Λίμνες Χειμαδίτιδα και Ζάζαρη». Στο: Δημαλέξης, Α. Μπούσμπουρας, Δ., Καστρίτης, Θ., Μανωλόπουλος Α. και Saravia V. (Συντονιστές Έκδοσης). Τελική αναφορά προγράμματος επαναξιολόγησης 69 σημαντικών περιοχών για τα πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της Ορνιθοπανίδας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα. This document may be cited as follows: Bousbouras D. (2009). Action Plan for the Special Protection Area «GR1340008 Limnes Chimaditida kai Zazari». In: Dimalexis A., Bousbouras D., Kastritis T., Manolopoulos A. & Saravia V. (editors). Final project report for the evaluation of 69 Important Bird Areas as Special Protection Areas. Hellenic Ministry for the Environment, Physical Planning and Public Works, Athens. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 2. ΣΤΟΧΟΣ...3 3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ...4 4. ΕΙΔΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ...6 5. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ...7 6. ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙΔΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ...16 7. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ...17 8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...20 ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 2
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το παρόν Σχέδιο Δράσης εκπονήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας», το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Σκοπός του Σχεδίου Δράσης είναι αποτελεσματική προστασία και διατήρηση της Ζώνης Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) «GR1340008 Λίμνες Χειμαδίτιδα και Ζάζαρη». Για το σκοπό αυτό προτείνονται κατάλληλα διαχειριστικά και θεσμικά μέτρα με βάση τις οικολογικές απαιτήσεις και απειλές των ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης της ΖΕΠ. 2. ΣΤΟΧΟΣ Σκοπός του Σχεδίου Δράσης είναι η παροχή γενικών κατευθύνσεων για την αποτελεσματική προστασία και διατήρηση της Ζώνης Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) «GR1340008 Λίμνες Χειμαδίτιδα και Ζάζαρη», ιδίως σε ότι αφορά τη διατήρηση των ειδών χαρακτηρισμού της. Έτσι, προτείνονται κατάλληλα μέτρα με βάση τις οικολογικές απαιτήσεις και απειλές των ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης της ΖΕΠ, με τελικό στόχο την επίτευξη Ικανοποιητικού Καθεστώτος Προστασίας στην περιοχή. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 3
3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Η πρόταση οριοθέτησης περιλαμβάνει τις δύο λίμνες με τους εκτεταμένους καλαμιώνες (κυρίως εκτάσεις με ψαθιά και λιγότερο καλάμια) και την περιβάλλουσα ζώνη με ανοικτά βοσκόμενα δρυοδάση, λιβάδια και αρδεύσιμες γεωργικές εκτάσεις. Στην Χειμαδίτιδα ο καλαμιώνας καταλαμβάνει την μεγαλύτερη έκταση της λίμνης, ενώ στην Ζάζαρη καλαμιώνας αναπτύσσεται στο «Δέλτα» που δημιουργείται στην λίμνη μετά την εκτροπή (το 1960) προς αυτήν του ρέματος Σκλήθρου το οποίο προηγουμένως χυνόταν στις ελώδεις εκτάσεις βόρεια της Χειμαδιτίδας οι οποίες αποξηράνθηκαν τα 1960. Στα δυτικά της Ζάζαρη υπάρχουν βράχια και βραχώδεις ορθοπλαγιές. Ανατολικά της Χειμαδίτιδας στο οροπέδιο Γαλάτειας Ολυμπιάδας υπάρχουν εκτεταμένες καλλιέργειες σιτηρών και λιβάδια. Βόρεια των λιμνών υπάρχουν αρδευόμενες εκτάσεις με κανάλια που είχαν δημιουργηθεί από την αποξήρανση εκτεταμένου έλος μερικών τετρανωνικών χιλιομέτρων. Η συνολική έκταση της ΖΕΠ είναι 5.193 εκτάρια. Από την προτεινόμενη οριοθέτηση εξαιρούνται οι οικισμοί που βρίσκονται εντός της περιοχής με βάση τα νόμιμα όριά τους. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 4
Χάρτης 1. Όρια Ζώνης Ειδικής Προστασίας ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 5
GR1340008 ΛΙΜΝΕΣ ΧΕΙΜΑΔΙΤΙΔΑ ΚΑΙ ΖΑΖΑΡΗ 4510000 ; ΤΚΣ:GR1340004 ΖΕΠ:GR1340007 GR1340008 GR1340008 ΖΕΠ&ΤΚΣ:GR1340005 4500000 ΤΚΣ:GR1340006 4490000 GR1340008 Ν. ΠΕΛΛΑΣ Ν. ΦΛΩΡΙΝΑΣ GR1340008 Ν. ΗΜΑΘΕΙΑΣ Ν. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ 290000 Προτεινόμενη Οριογραμμή ΖΕΠ Οριογραμμή ΖΕΠ 300000 Κοινή οριογραμμή ΤΚΣ & ΖΕΠ Οριογραμμή ΤΚΣ ΚΛΙΜΑΚΑ 1:100.000 EΓΣΑ87
Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας 4. ΕΙΔΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ Πίνακας 1. Είδη χαρακτηρισμού ανά κριτήριο για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR1340008 Λίμνες Χειμαδίτιδα και Ζάζαρη»: Επιστημονική Ελληνική Είδη χαρακτηρισμού ονομασία Κριτήριο 5 Κριτήριο 6 A/A Πιν. Ι ονομασία Κριτήριο 1 Κριτήριο 2 Κριτήριο 3 Κριτήριο 4 19 Ixobrychus minutus Μικροτσικνιάς Ισχύει * 27 Ardea purpurea Πορφυροτσικνιάς Ισχύει * 46 Anas crecca Κιρκίρι Ισχύει * 55 Aythya nyroca Βαλτόπαπια Παγκοσμίως απειλούμενο είδος >1 αναπαραγ. πληθ ΕΕ 77 Circus aeruginosus Βαλτόκιρκος Ισχύει * 80 Circus pygargus Λιβαδόκιρκος Ισχύει * * Η περιοχή είναι για το είδος μια από τις 5 σημαντικότερες περιοχές στην γεωγραφική περιφέρειά της και φιλοξενεί >1 του εθνικού πληθυσμού. Γεωγραφικές περιφέρειες: 1) Θράκη Μακεδονία - Θεσσαλία, 2) Ήπειρος-Δυτική Ελλάδα-Στερεά Ελλάδα-Πελοπόννησος, 3) Νησιά Αιγαίου Πίνακας 2. Είδη οριοθέτησης για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR1340008 Λίμνες Χειμαδίτιδα και Ζάζαρη»: A/A Πιν. Επιστημονική ονομασία Ελληνική ονομασία Είδη οριοθέτησης 4 Tachybaptus ruficollis Νανοβουτηχτάρι >1 πληθυσμού Ελλάδας 5 Podiceps cristatus Σκουφοβουτηχτάρι >1 πληθυσμού Ελλάδας 47 Anas platyrhynchos Πρασινοκέφαλη πάπια >1 πληθυσμού Ελλάδας 54 Aythya ferina Γκισάρι >1 πληθυσμού Ελλάδας 91 Aquila chrysaetos Χρυσαετός >1 πληθυσμού Ελλάδας 240 Merops apiaster Μελισσοφάγος >1 πληθυσμού Ελλάδας ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 6
5. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ Μικροτσικνιάς (Ixobrychus minutes) Καθεστώς προστασίας: Παγκόσμιος Κόκκινος Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Στην περιοχή έχουν καταγραφεί περίπου 50 ζευγάρια. Φωλιάζει στις ζώνες με καλάμια που βρίσκονται στις εξωτερικές ζώνες του καλαμιώνα και όχι στο εσωτερικό του καλαμιώνα με ψαθιά. Κοινό αναπαραγόμενο είδος σε Θράκη, Μακεδονία και Ήπειρο και τοπικά κοινό στην Πελοπόννησο, φωλιάζει επίσης σε Λέσβο, Λήμνο, Σάμο, Κω και Κέρκυρα (Handrinos & Akriotis 1997). Υπολογίζεται ότι φωλιάζουν 600-700 ζευγάρια (Καζαντζίδης 2005) Το είδος προτιμά υγροτόπους με γλυκά νερά, βάλτους, λίμνες πάντα με πυκνή βλάστηση από ψηλά καλάμια και δέντρα όπως ιτιές. Φωλιάζει μοναχικά αλλά σε βέλτιστες περιοχές μπορεί να υπάρχουν πολλές φωλιές μαζί. Η φωλιά είναι προσδεδεμένη πάνω στα καλάμια και η ίδια φωλιά ή περιοχή επαναχρησιμοποιείται σε διαδοχικές χρονιές (Hancock and Kushlan 1984). Η δίαιτα του αποτελείται από ψάρια, βατράχια, γαρίδες, αράχνες και έντομα, ωστόσο η κοινότερη λεία του είναι το Κουνουπόψαρο Gambusia affinis (Hancock and Kushlan 1984 ) Πορφυροτσικνιάς (Ardea purpurea) Καθεστώς προστασίας: Κινδυνεύον Παγκόσμιος Κόκκινος Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 7
Στην περιοχή έχουν καταγραφεί 3-4 ζευγάρια να φωλιάζουν συστηματικά τα τελευταία χρόνια. Παλαιότερα φωλιάζανε στο κέντρο της Χειμαδίτιδας κοντά σε μικρό άνοιγμα στα ψαθιά. Τα τελευταία 3 χρόνια φωλιάζουν σε καλάμια στα βόρεια της Χειμαδίδας. Είναι ο σπανιότερος και περισσότερο απειλούμενος ερωδιός στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα φωλιάζουν 40-60 ζευγάρια (Καζαντζίδης 2005) Φωλιάζει κυρίως σε πυκνούς εκτεταμένους καλαμιώνες με ρηχό γλυκό νερό και υψηλή βλάστηση, σε χαλαρές αποικίες μαζί με άλλα είδη ερωδιών, σπανιότερα σε δέντρα ή θάμνους όπου δεν υπάρχουν καλαμιώνες, όπως στην Κερκίνη (Καζαντζίδης 2005). Τρέφεται μοναχικά με ψάρια, έντομα και αμφίβια σε βάλτους με πυκνή βλάστηση. Η φωλιά φτιάχνεται με καλάμια και ψαθί σε πλατφόρμες πάνω στους καλαμιώνες. Στην περιοχή φωλιάζει αποκλειστικά σε καλάμια και όχι σε ψαθιά τα οποία εκτείνονται σε πολύ μεγαλύτερες εκτάσεις. Κιρκίρι (Anas crecca) Καθεστώς προστασίας: Παγκόσμιος Κόκκινος Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Στην περιοχή έχουν καταγραφεί 2-5 ζευγάρια. Το φώλιασμα διαπιστώθηκε τα τελευταία 3 χρόνια. Είναι το μόνο μέρος στην Ελλάδα όπου διαπιστώθηκε αναπαραγωγή. Παρατηρούνται κατά την εποχή αναπαραγωγής στο ανατολικό τμήμα του καλαμιώνα σε ζώνη με πολλά ανοίγματα και χαλαρή δομή. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 8
Παμφάγο είδος αλλά κυρίως φυτοφάγο που τρέφεται στην επιφάνεια του νερού. Φωλιάζει κοντά στο νερό. Βαλτόπαπια (Aythya nyroca) Καθεστώς προστασίας: Παγκόσμιος Κόκκινος Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Τρωτό Σχεδόν Απειλούμενο Χ Στην περιοχή έχουν καταγραφεί 15-20 ζευγάρια. Φωλιάζουν κοντά σε ανοίγματα του καλαμιώνα και κινούνται στις παρυφές και στα ανοίγματα. Είδος με πιο διαδεδομένη κατανομή στο παρελθόν, η Βαλτόπαπια φωλιάζει σήμερα σε 24 υγροτόπους της Βόρειας και Κεντρικής Ελλάδας και κυρίως στον Αμβρακικό ( 50-80 ζευγ), σπάνια στην Πελοπόννησο. Αρκετά πιο διαδεδομένο είδος κατά την μετανάστευση (ιδιαίτερα το φθινόπωρο), απαντάται σε παράκτιες περιοχές σε όλη σχεδόν την ηπειρωτική Ελλάδα και σε πολλά νησιά.. Ελάχιστα άτομα διαχειμάζουν, κυρίως στην νότια Ελλάδα και στην Κρήτη. ( Handrinos & Αkriotis, 1997, Zogaris & Handrinos 2002). Αναπαράγεται κυρίως σε εσωτερικούς υγροτόπους ( λίμνες και έλη γλυκού νερού), αλλά και σε παράκτιους υγροτόπους με μωσαїκό από καλαμιώνες ή άλλη πυκνή βλάστηση. Φωλιάζει στο έδαφος ανάμεσα σε πυκνά καλάμια, στις παρυφές ρηχών νερών ή σε επιπλέουσα βλάστηση. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 9
Καλαμόκιρκος (Circus aeruginosus) Καθεστώς προστασίας: Τρωτό Παγκόσμιος Κόκκινος Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Στην περιοχή έχουν καταγραφεί 3-4 θηλυκά που φωλιάζουν. Στο είδος εμφανίζεται το φαινόμενο της πολυγυνίας. Ο Καλαμόκιρκος φωλιάζει στους μεγάλους υγροτόπους της Μακεδονίας και Θράκης και στον Αμβρακικό κόλπο στην δυτική Ελλάδα. Κοινός κατά την μετανάστευση παρατηρείται σε όλη την ενδοχώρα αλλά και πολλά νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη. Υπολογίζεται ότι φωλιάζουν 50-80 ζευγάρια (BirdLife 2004) Ο Καλαμόκιρκος φωλιάζει στο έδαφος προτιμώντας τους εκτεταμένους καλαμιώνες. Τρέφεται με μικρά θηλαστικά και πουλιά αλλά και ερπετά, αμφίβια και ψάρια. Ο Βιότοπος τροφοληψίας του περιλαμβάνει σχεδόν όλων των ειδών τα υγροτοπικά οικοσυστήματα. Λιβαδόκιρκος (Circus pygargus) Καθεστώς προστασίας: Κρισίμως Κινδυνεύον Παγκόσμιος Κόκκινος Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Στην περιοχή έχουν καταγραφεί δύο τουλάχιστον ζευγάρια. Αυτά βρίσκονται στις εκτάσεις με σιτηρά και λιβάδια στο οροπέδιο Γαλάτειας Ολυμπιάδας και εμφανίζονται και στην Χειμαδίτιδα. Ο Λιβαδόκιρκος εντοπίζεται στην Ελλάδα στην ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 10
δυτική Μακεδονία και στο Κιλκίς. Είναι ωστόσο πιο κοινό κατά τη μετανάστευση. Εκτιμάται ότι φωλιάζουν 10-30 ζευγάρια (BirdLife 2004). Ο Λιβαδόκιρκος φωλιάζει (συχνά σε χαλαρές αποικίες) πάντα στο έδαφος σε καλλιέργειες κυρίως σιτηρών αλλά είναι πολύ πιθανόν να φωλιάζει και σε υποαλπικά λιβάδια. Tρέφεται με μικρόπουλα, τρωκτικά αλλά και ερπετά και έντομα. Ο βιότοπος τροφοληψίας περιλαμβάνει καλλιέργειες και λιβάδια αν και παρατηρείται και σε υγροτόπους και παράκτιες περιοχές με αμμοθίνες, ειδικά κατά την μετανάστευση Χρυσαετός (Aquila chrysaetos) Καθεστώς προστασίας: Κινδυνεύον Παγκόσμιος Κόκκινος Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Στην περιοχή έχει καταγραφεί 1 ζευγάρι. Φωλιάζει σε βραχώδεις εκτάσεις όπου υπάρχουν πολλές εναλλακτικές φωλιές και τρέφεται σε ανοικτές εκτάσεις στην ευρύτερη περιοχή. Έχει παρατηρηθεί επίσης να κυνηγάει στην Χειμαδίτιδα. Ο ευρωπαϊκός πληθυσμός του Χρυσαετού εκτιμάται σε 8.500-10.000 ζευγάρια και αποτελεί το 5-24 του παγκόσμιου πληθυσμού του είδους (BirdLife International, 2004). Στην Ελλάδα ο Χρυσαετός ήταν κοινός μέχρι τις αρχές του 19 ου αιώνα σε ολόκληρη την ηπειρωτική χώρα, αλλά και σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου. Η κατανομή του περιλαμβάνει ορεινές και ημιορεινές περιοχές της Θράκης, της ανατολικής και κυρίως δυτικής Μακεδονίας, καθώς και της οροσειράς της Πίνδου μέχρι και τη Στερεά και ορισμένες περιοχές της Πελοποννήσου και της Εύβοιας (Handrinos & Akriotis 1997). Από τα νησιά απαντά στην Κρήτη και πιθανόν στις Κυκλάδες (Σύρο). Ο πληθυσμός του τη δεκαετία του 1980 κυμαίνονταν σε 150-200 ζευγάρια (Handrinos 1987) με τάση μείωσης, αφού το 1990 εκτιμήθηκε σε 140-180 ή 100-150 ζευγάρια (Tucker & Heath 1994, ΒirdLife International 2004). ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 11
Το είδος περιορίζεται σε ορεινές περιοχές με βραχώδεις εξάρσεις (Handrinos & Akriotis 1997). Προτιμά τις ανοιχτές εκτάσεις με χαμηλή βλάστηση και αποφεύγει τα πυκνά δάση, αν και ενδέχεται να ενδημεί σε δασικές εκτάσεις χρησιμοποιώντας τα διάκενα για ανεύρεση τροφής (Adamakopoulos et al. 1995). Ο Χρυσαετός φωλιάζει κυρίως σε βράχια (800-2000 μ. (Handrinos 1987) αν και έχει καταγραφεί φώλιασμα και σε δέντρα σε περιοχές με αφθονία τροφής. Η δίαιτά του αποτελείται κυρίως από πουλιά και θηλαστικά μικρού και μεσαίου μεγέθους (όπως ο λαγός και η πετροπέρδικα) και από ερπετά, κυρίως χελώνες, καθώς και νεκρά ζώα, ειδικά το χειμώνα (Handrinos 1987, Hallmann 1989, Handrinos & Akriotis 1997). Κυνηγά σε όλα τα υψόμετρα. Προτιμά ανοιχτές περιοχές ή τις άκρες των δασών. Νανοβουτηχτάρι (Tachybaptus ruficollis) Παγκόσμιος Κόκκινος Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Στην περιοχή έχουν καταγραφεί 13-20 ζευγάρια τα οποία φωλιάζουν στις παρυφές του καλαμιών και σε ανοίγματα και στις δύο λίμνες, τα περισσότερα από αυτά στην Χειμαδίτιδα. Ο συνολικός αναπαραγόμενος στην Ελλάδα πληθυσμός του υπολογίζεται σε 1500-2000 ζευγ. (Birdlife International,2004). Πιο πολυάριθμο τον χειμώνα, αλλά δεν υπάρχουν ακριβείς μετρήσεις για το συνολικό μέγεθος του διαχειμάζοντος πληθυσμού. Δείχνει σαφή προτίμηση σε υγρότοπους γλυκού νερού ( φυσικούς ή τεχνητούς. Φωλιάζουν σε ευτροφικές (κυρίως) λίμνες με ρηχά νερά και πυκνή εφυδατική και παρόχθια βλάστηση (καλαμιώνες, ψαθιά κλπ). Φτιάχνουν την φωλιά τους στης άκρη του νερού, ανάμεσα στην πυκνή βλάστηση ή κατασκευάζοντας επιπλέουσες φωλιές ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 12
από χόρτα. Τρέφονται αποκλειστικά με ζωική τροφή (μικρά αρθρόποδα, γυρίνους και ψάρια). Σκουφοβουτηχτάρι (Podiceps cristatus) Παγκόσμιος Κόκκινος Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Στην περιοχή έχουν καταγραφεί 34-40 ζευγάρια. Τα μισά από αυτά στην Ζάζαρη. Ο συνολικός αναπαραγόμενος στην Ελλάδα πληθυσμός του υπολογίζεται σε 800-1500 ζευγ. (Birdlife International,2004) Πιο πολυάριθμο τον χειμώνα, με Μέσο Όρο ΜΕΚΥΠ (1982-1992) 13.700 άτομα, αλλά το συνολικό μέγεθος του διαχειμάζοντος πληθυσμού είναι μεγαλύτερο. (Ηandrinos & Αkriotis, 1997) Δείχνει σαφή προτίμηση σε υγρότοπους γλυκού νερού ( φυσικούς ή τεχνητούς), πολύ σπάνια σε παράκτιους υγρότοπους με υφάλμυρα νερά. Φωλιάζουν σε ευτροφικές (κυρίως) λίμνες με ρηχά νερά και πυκνή εφυδατική και παρόχθια βλάστηση (καλαμιώνες, ψαθιά κλπ). Φτιάχνουν την φωλιά τους στης άκρη του νερού, ανάμεσα στην πυκνή βλάστηση ή κατασκευάζοντας επιπλέουσες φωλιές από χόρτα. Ενίοτε, σχηματίζουν χαλαρές αποικίες ή φωλιάζουν στις παρυφές αποικιών γλάρων ή γλαρονιών. Τρέφονται αποκλειστικά με ζωική τροφή (μικρά αρθρόποδα, γυρίνους και κυρίως ψάρια). Πρασινοκέφαλη πάπια (Anas platyrhynchos) Παγκόσμιος Κόκκινος Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 13
Στην περιοχή έχουν καταγραφεί 15-20 ζευγάρια. Ο αριθμός τους έχει αυξηθεί ίσως από την απαγόρευση του κυνηγίου ή και την άνοδο της στάθμης μετά την ξηρασία στις αρχές τις δεκαετίας. O συνολικός αναπαραγόμενος στην Ελλάδα πληθυσμός εκτιμάται για την Πρασινοκέφαλη σε 100-1000 ζευγ. Αναπαράγονται σε κάθε μορφής υγρότοπους, παράκτιους και εσωτερικούς. Φωλιάζουν συνήθως σε ενδιαιτήματα με ρηχά νερά και πυκνή βλάστηση (καλαμιώνες κλπ) ακόμη και σε κανάλια σε αγροτικές εκτάσεις. Τρέφονται σε εκτάσεις με ρηχά νερά, σε εσωτερικούς ή παράκτιους υγροτόπους, σε υγρολίβαδα, ανάμεσα σε πυκνή βλάστηση, συχνά δε και σε αγροτικά οικοσυστήματα (ορυζώνες κλπ). Γκισάρι (Aythya ferina) Παγκόσμιος Κόκκινος Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Στην περιοχή έχουν καταγραφεί 20-25 ζευγάρια. Στην Ελλάδα εκτιμάται ότι φωλιάζουν περίπου 100 ζευγάρια. Φωλιάζει και τρέφεται κυρίως με φυτά και σπόρους σε παρόμοια μέρη με την βαλτόπαπια. Τρέφεται σε βάθος 1-2,5 μ σε περιοχές με υπερυδατική και επιπλέουσα βλάστηση. Φωλιάζει λίγο πάνω από το νερό σε καλάμια και ψαθιά ή σε επιπλέουσα βλάστηση. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 14
Μελισσοφάγος (Merops apiaster) Παγκόσμιος Κόκκινος Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Στην περιοχή έχουν καταγραφεί 15-20 ζευγάρια που φωλιάζουν σε χωμάτινα πρανή κοντά στην Ζάζαρη και στο ρέμα του Σκλήθρου. Ορισμένες φωλιές μελισσοφάγου και μία χαλκοκουρούνας είχαν εντοπιστεί παλαιότερα σε λιγνιτωρυχείο κοντά στους Αναργύρους αλλά δεν εντοπίστηκαν αυτή την περίοδο. Το είδος έχει ευρεία εξάπλωση στην ηπειρωτική Ελλάδα, κυρίως στη Μακεδονία και τη Θράκη. Νοτιότερα παρουσιάζει σποραδική κατανομή και είναι αρκετά σπάνιο στην Πελοπόννησο. Επίσης, απουσιάζει από την πλειονότητα των νησιών ενώ αναπαράγεται σε ορισμένα όπως τη Λέσβο, τη Σάμο, τη Λήμνο και την Κρήτη (Handrinos, & Akriotis, 1997). Ο Ελλαδικός πληθυσμός εκτιμάται σε 2000 με 3000 ζευγάρια. Ο Μελισσοφάγος χτίζει τη φωλιά του σε στοά μέσα στο έδαφος σε κάθετα πρανή. Φωλιάζει σε αποικίες όπου συνήθως αριθμούν λίγα ζευγάρια (3-6 ζευγάρια). Οι εδαφικές συνθήκες αποτελούν σημαντική παράμετρο για την επιλογή ενός πρανούς ως χώρο εγκατάστασης της αποικίας. Τρέφεται με έντομα προτιμώντας σε μεγάλο βαθμό υμενόπτερα που συνθέτουν πάνω από το 60 του διαιτολογίου του. Προτιμά ηλιόλουστες, θερμές θέσεις σε εκτατικές καλλιέργειες, κοιλάδες, λιβάδια, ανοιχτές περιοχές, ελαιώνες ή αμπελώνες συνήθως κοντά επιφανειακό νερό. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 15
6. ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙΔΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 1 Αποξηράνσεις υγροτόπων και άλλα εγγειοβελτιωτικά έργα Δραστηριότητες που προκαλούν όχληση (κυνήγι, υλοτομία, αλιεία, συλλογή φυτών και καυσόξυλων Οχλούσες δραστηριότητες αναψυχής Επέκταση καλλιεργειών σε υγροτόπους Κυνήγι-λαθροθηρία-παγίδευση-συλλογή αυγών ή νεοσσών-καταστροφή φωλιών Αντιδιαβρωτικά έργα, καθαρισμοί της κοίτης χειμάρρων, επιχωματώσεις αιγιαλού και κοιτών ρεμάτων Ρύπανση από αγροχημικά που απορρέουν στους υδάτινους αποδέκτες, υφαλμύρωση αποδεκτών Αλλαγές στην έκταση και κατανομή των ενδιαιτημάτων λόγω κλιματικής αλλαγής Στερεά απορρίματα και απόβλητα Μολυβδίαση από σκάγια Ρύπανση από αστικά λύματα Επέκταση - εντατικοποίηση ετήσιων καλλιεργειών Βόσκηση κτηνοτροφικών ζώων σε υγρά λιβάδια Οικιστική ανάπτυξη, αστική ή εκτός σχεδίου, νόμιμη ή αυθαίρετη Εγκατάλειψη παραδοσιακών αγροτικών πρακτικών και χρήσεων γης, συμπεριλαμβανομένης της εγκατάλειψης της εκτατικής γεωργίας και κτηνοτροφίας 1 Η κατηγοριοποίηση ορολογία των απειλών ακολουθεί την αντίστοιχη του BirdLife International, σύμφωνα και με τις τροποποιήσεις και τις περιγραφές του προγράμματος «Προσδιορισμός συμβατών δραστηριοτήτων σε σχέση με τα είδη χαρακτηρισμού των Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας» (Δημαλέξης κ.α., 2009) ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 16
7. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ Γενικές προϋποθέσεις για την ορθή διαχείριση των ελληνικών ΖΕΠ: Εθνικός Συντονισμός Διαχείρισης Παρακολούθησης των ΖΕΠ με κατάλληλο μηχανισμό διοικητικής και επιστημονικής υποστήριξης. Χαρτογράφηση πυρήνων κατανομής και κρίσιμων ενδιαιτημάτων των ειδών χαρακτηρισμού στο σύνολο των ΖΕΠ. Καθορισμός Επιθυμητών Τιμών Αναφοράς για τα είδη χαρακτηρισμού (FRVs) στο σύνολο των ΖΕΠ. Παρακολούθηση πληθυσμιακών τάσεων των ειδών προτεραιότητας των ΖΕΠ. Εθνικά Σχέδια Δράσης για τα είδη χαρακτηρισμού. Απαγόρευση εισαγωγής αλλόχθονων ειδών ή υβριδίων. Χαρτογράφηση και οριοθέτηση υγροτόπων εντός των ΖΕΠ. Απαγόρευση χρήσης μολύβδινων βολίδων στους υγροτόπους. Υποχρέωση εκπόνησης Ειδικής Ορνιθολογικής Μελέτης για τα έργα των κατηγοριών Α1,Α2,Β3 στην διαδικασία περιβαλλοντικής αδειοδότησης. Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση ειδικών ομάδων χρηστών της περιοχής. Ειδικά μέτρα για την περιοχή: Μέτρο Εκπόνηση Σχεδίου Διαχείριση για τη ΖΕΠ Θεσμοθέτηση Εθνικού Πάρκου που να περιλαμβάνει τις λίμνες Ζάζαρη Χειμαδίτιδα - Πετρών Βεγορίτιδα (δύο ΖΕΠ και ΤΚΣ που επικοινωνούν υδρολογικά μεταξύ τους). Μεταξύ των λιμνών υπάρχει και άμεση σχέση καθώς οι ερωδιοί και οι λαγγόνες που φωλιάζουν στον καλαμώνα της Πετρών τρέφονται συστηματικά στην Χειμαδίτιδα και την Ζάζαρη. Επίσης οι περιοχές παρουσιάζουν ανάλογα ζητήματα διαχείρισης των καλαμώνων. Η θεσμοθέτηση προϋποθέτει την εκπόνηση ΕΠΜ για την περιοχή Πετρών - Βεγορίτιδας η οποία θα πρέπει να εξετάσει και το ζήτημα της ενιαίας διαχείρισης των τεσσάρων λιμνών. Προτεραιότητα Υψηλή Υψηλή ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 17
Θεσμοθέτηση Καταφυγίου Άγριας Ζωής για την προστασία των ειδών χαρακτηρισμού. Έλεγχος της πρόσβασης, επόπτευση - φύλαξη των θέσεων φωλεοποίησης των ειδών χαρακτηρισμού Αποκλεισμός της χωροθέτησης Αιολικών Πάρκων εντός της ΖΕΠ Επικαιροποίηση της Ειδικής Περιβαλλοντικής Μελέτης Υδρολογική Διαχείριση συμβατή με τις οικολογικές απαιτήσεις των ειδών χαρακτηρισμού. Εφαρμογή έργων διαχείρισης καλαμιώνων και υγρών λιβαδιών Υλοποίηση αγροπεριβαλλοντικών μέτρων για τη διατήρηση αραιών θαμνολίβαδων και μεμονωμένων δέντρων στην ημιορεινή ζώνη Υλοποίηση αγροπεριβαλλοντικών μέτρων για την προώθηση αγραναπαύσεων και εκτατικών καλλιεργειών (κυρίως σιτηρών) Υλοποίηση αγροπεριβαλλοντικών μέτρων για την στήριξη της εκτατικής και ημινομαδικής κτηνοτροφίας Περιορισμός της αγροχημικής ρύπανσης αυστηρή τήρηση του κώδικα ορθής γεωργικής πρακτικής Υιοθέτηση φιλικών για τη βιοποικιλότητα και τα είδη χαρακτηρισμού πρακτικών δασοκομικής διαχείρισης. Αναγωγές σε σπερμοφυή στα αποψιλωτικά διαχειριζόμενα δρυοδάση που περιβάλλουν τις λίμνες Υψηλή Υψηλή Υψηλή Υψηλή Υψηλή Ενδιάμεση Υψηλή Υψηλή Ενδιάμεση Υψηλή Η διαχείριση της στάθμης των υδάτων θα πρέπει να είναι τέτοια ώστε να μην κατακλιστεί η βλάστηση των καλαμιώνων. Από τον σχεδιασμό προβλέπεται η σταδιακή κατάκλιση με στόχο την διατήρηση του καλαμώνα και τον περιορισμό μόνο της έκτασής του ή την δημιουργία ανοιγμάτων. Είναι όμως πολύ πιθανόν να μην υπάρξει κατάλληλη διαχείριση και να εξαφανιστεί ο καλαμιώνας με συνέπειες την εξαφάνιση των περισσότερων σημαντικών ειδών από την Χειμαδίτιδα. Για να διασφαλιστεί αυτό προβλέπονταν παρακολούθηση καθ όλη την διάρκεια της κατασκευής το αναχώματος και στην συνέχεια για 3 τουλάχιστον χρόνια κατά την ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 18
σταδιακή άνοδο της στάθμης. Δυστυχώς έχει πραγματοποιηθεί μια μόνο φάση παρακολούθησης κατά το πρώτο έτος της περιόδου κατασκευής. Η Ν.Α. Φλώρινας είναι υποχρεωμένη να υλοποιήσει συστηματική παρακολούθησης στα επόμενα τρία χρόνια οπότε θα ολοκληρωθεί το ανάχωμα και θα αρχίσει να ανέρχεται η στάθμη. Την υλοποίηση του προγράμματος παρακολούθησης θα πρέπει επιβάλλουν οι εθνικές υπηρεσίες περιβάλλοντος. Η διαχείριση της στάθμης της Χειμαδίτιδας θα πρέπει να είναι κατάλληλη για την διατήρηση της δυνατότητας φωλιάσματος. Δεν θα πρέπει να αυξάνει μετά τα μέσα Απριλίου διότι διαφορετικά θα κατακλίζονται οι φωλιές. Η δυνατότητα αυτή υπάρχει καθώς η Χειμαδίτιδα βρίσκεται κατάντη της Ζάζαρης στην οποία υπάρχει θυροφραγμός. Η διαχείριση των υδάτων των δύο λιμνών θα πρέπει να γίνεται υπό την επίβλεψη επιτροπής που θα περιλαμβάνει και περιβαλλοντικές υπηρεσίες. Θα πρέπει να εφαρμοστούν οι δράσεις που προβλέπονταν στο πρόγραμμα LIFE για τη διαχείριση των καλαμιώνων (Μπούσμπουρας κα 2003) και των υγρών λιβαδιών (Μπούσμπουρας & Καζόγλου 2003). Οι επεμβάσεις καθαρισμού των αποστραγγιστικών τάφρων θα πρέπει να πραγματοποιούνται την περίοδο Μαρτίου Απριλίου, κατά την οποία εκτιμάται ότι τα διαχειμάζοντα αμφίβια και ερπετά έχουν ενεργοποιηθεί, αλλά ταυτόχρονα τα φωλεάζοντα μικροπούλια δεν έχουν ακόμη κατασκευάσει τις φωλιές τους στα καλάμια. Οι εργασίες δεν πρέπει να πραγματοποιούνται ταυτόχρονα σ όλη την έκταση των τάφρων αλλά σε διαφορετικά έτη ώστε να μην κταστρέφονται πλήρως τα ενδιαιτήματα των ειδών. Στα αποψιλωτικά διαχειριζόμενα δρυοδάση που περιβάλλουν τις λίμνες θα πρέπει να γίνουν αναγωγές σε σπερμοφυή. Αυτό θα οδηγήσει στην αποκατάσταση ώριμων συστάδων που θα ευνοεί το φώλιασμα. Είδη πχ όπως ο κραυγαετός που φώλιαζε περιμετρικά των λιμνών σήμερα φωλιάζει σε δάσος σε μεγάλη απόσταση, εκτός της ΖΕΠ, δαπανώντας πολύ περισσότερη ενέργεια κατά την περίοδο αναπαραγωγής. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 19
8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bourdakis S. & Vareltzidou, S. 2000. Greece pp 261-333. In Heath, M. F. and Evans, M. I., eds. 2000. Important Bird Areas in Europe: Priority sites for conservation. 2: Southern Europe. Cambridge, UK: BirdLife International. BirdLife Conservation Series No. 8, p. 791. Tsougrakis, I.(compiler).1999. Important Bird Areas in Greece: 046. Lake Chimaditis and Lake Zazaris. In: Bourdakis S. & Vareltzidou S. (compilers). Important Bird Areas in Greece Database. Hellenic Ornithological Society, BirdLife International. (unpublished report) Δημαλέξης Α., E. Μπουρδάκης και Έλενα Χατζηχαραλάμπους. 2004. Προδιαγραφές οριοθέτησης Ζωνών Ειδικής Προστασίας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα και Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων (ΕΚΒΥ), Θέρμη. 117 σελ. + i παράρτημα. Δημαλέξης Τ., Καστρίτης Θ., Μανωλόπουλος Α., & Κ. Γρίβας. 2009. Προσδιορισμός συμβατών δραστηριοτήτων σε σχέση με τα είδη χαρακτηρισμού των Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Τελική Έκθεση, ΥΠΕΧΩΔΕ. ΕΠΜ: Λίμνες Χειμαδίτιδα Ζάζαρη. 1996. ΕΚΒΥ (Life). ΥΠΕΧΩΔΕ, Δ/νση Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, ΤΔΦΠ. Ζαλίδης, Γ και Α. Μαντζαβέλας (Συντ.). 1994. Απογραφή των ελληνικών υγροτόπων ως φυσικών πόρων (πρώτη προσέγγιση). ΕΚΒΥ. Καζαντζίδης, Σ. 1994. Μετρήσεις πουλιών κατά τη διάρκεια της εαρινής μετανάστευσης στις λίμνες Χειμαδίτιδα και Ζάζαρη. Αδημοσίευτη αναφορά. ΕΚΒΥ. Καζαντζίδης, Σ. και Σ. Βαρελτζίδου (συντάκτες). 2001. Ορνιθολογικά Στοιχεία για το Τυποποιημένο Δελτίο Δεδομένων της υποψήφιας ΖΕΠ «Λίμνες Χειμαδίτιδα - Ζάζαρη» με κωδικό ΣΠΠΕ GR046. ΕΟΕ:Παραδοτέο Προγράμματος «Άμεσες ενέργειες για την προστασία έξη ειδών αρπακτικών» - ΥΠΕΧΩΔΕ, Δ/νση Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, ΤΔΦΠ Καλμπουρζή Κ., Λαζαρίδου Θ., Δ. Παπαδήμος 2001(επιστ. υπευθ.). Μελέτη και προτάσεις έργων προστασίας και ανόρθωσης υγροτόπων Ζάζαρης Χειμαδίτιδας. Γ Φάση: Απαιτούμενες παρεμβάσεις για αναβάθμιση των υγροτοπικών λειτουργιών. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης & Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων σελ 46, χάρτες. Κιλικίδης Σ. (επιστ. υπεύθ.) 1992. Υγροβιότοπος Λιμνών Ζάζαρης και Χειμαδίτιδας (Ν. Φλωρίνης). Αξιολόγηση και διερεύνηση της δυνατότητας ένταξής του στο κοινοτικό δίκτυο των ιδιαίτερα προστατευόμενων περιοχών σε εφαρμογή του άρθρου 4 της ΚΟ 79/409/ΕΟΚ για την διατήρηση της άγριας ορνιθοπανίδας. σελ 58, χάρτες. ΑΠΘ-ΥΠΕΧΩΔΕ, Θεσσαλονίκη Μπούσμπουρας Δ. και συνεργάτες 2008. Έκθεση Παρακολούθησης Περιβαλλοντικών παραμέτρων των λιμνών Χειμαδίτιδας και Ζάζαρης 2007. Τελική έκθεση. 140 σελ., παραρτήματα, χάρτες. Ν.Α. Φλώρινας. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 20
Μπούσμπουρας, Δ. 2002. Έκθεση παρακολούθησης ορνιθοπανίδας στην ζώνη ορνιθοπανίδας στην ζώνη Ειδικής Προστασίας των λιμνών Χειμαδίτιδα - Ζάζαρη. 2001 2002. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία. Πρόγραμμα LIFE00NAT/GR/7242: «Διατήρηση-διαχείριση των λιμνών Χειμαδίτιδα - Ζάζαρη». (Ν.Α. Φλώρινας, Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων, Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Διευθ. Δασών Φλώρινας, Δήμος Αετού, Planet Regional) Θεσσαλονίκη. 54 σ. Μπούσμπουρας, Δ. 2003. Έκθεση Παρακολούθησης ορνιθοπανίδας στην Ζώνη Ειδικής Προστασίας των λιμνών Χειμαδίτιδα Ζάζαρη 2002-3. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία. Πρόγραμμα LIFE00NAT/GR/7242: «Διατήρησηδιαχείριση των λιμνών Χειμαδίτιδα - Ζάζαρη». (Ν.Α. Φλώρινας, Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων, Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Διευθ. Δασών Φλώρινας, Δήμος Αετού, Planet Regional) Θεσσαλονίκη. 54 σ. Μπούσμπουρας, Δ. και Ι. Καζόγλου. 2003. Μελέτη για την δημιουργία και ανόρθωση των υγρών λιβαδιών στην Χειμαδίτιδα. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων. Έργο LIFE00NAT/GR/7242: «Διατήρηση-διαχείριση των λιμνών Χειμαδίτιδα Ζάζαρη». Θεσσαλονίκη.18 σ. Μπούσμπουρας, Δ., Καζόγλου, Ι., και Α. Δημαλέξης 2003. Μελέτη διαχείρισης των καλαμιώνων της λίμνης Χειμαδίτιδας. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων. Έργο LIFE00NAT/GR/7242: «Διατήρηση-διαχείριση των λιμνών Χειμαδίτιδα Ζάζαρη». Θεσσαλονίκη. σελ. 74 σ. Τσιούρης, Σ. (Συν). 1996. Ειδικό Διαχειριστικό Σχέδιο λιμνών Ζάζαρη - Χειμαδίτιδα (GR1340005). ΕΚΒΥ, Θέρμη. 212 σ. Χανδρινός Γ., Καστρίτης Θ. 2009. Πουλια Στο: Α. Λεγάκις & Π. Μαραγκού (επιμ.) (2009). Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας. Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία. Αθήνα (υπό έκδοση). ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 21