Το πρόβλημα της ανάδειξης των ρωμαϊκών μνημείων της Πάτρας μέσα στο σύγχρονο πολεοδομικό ιστό Problems in presenting the modern monuments of Patras within the contemporary urban fabric Δρ. Διονύσιος Ρουμπιέν Επίκουρος Καθηγητής Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Δυτικής Ελλάδας Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών Τ.Ε. Dr. Denis Roubien Assistant Professor Technological Educational Institute of Western Greece Department of Civil Engineering 1
Επισήμανση των πολεοδομικών ενοτήτων της ρωμαϊκής Πάτρας μέσα στο σύγχρονο πολεοδομικό ιστό (πηγή: Θανάσης Ριζάκης, Μιχάλης Πετρόπουλος, Πάτρα. Από την αρχαιότητα έως σήμερα, 2005) 2
Επισήμανση θέσης ρωμαϊκών καταλοίπων μέσα στο σύγχρονο πολεοδομικό ιστό (πηγή: Μιχάλης Πετρόπουλος, «Ρωμαϊκές παρεμβάσεις στο πολεοδομικό σχέδιο της Πάτρας», 2006) 3
Διατηρητέα κτήρια (μπλε) και ρωμαϊκά λείψανα (κόκκινο) εντός του σύγχρονου πολεοδομικού ιστού (σύμφωνα με Ι.Α. Παπαποστόλου, «Θέματα τοπογραφίας και πολεοδομίας των Πατρών κατά τη Ρωμαιοκρατία», 1989) 4
Σημερινή κατάσταση ρωμαϊκών αρχαιοτήτων Πάτρας Οδός Λόντου 25: κρυπτή στοά Οδός Λόντου 24: κτήριο Αγρίππα Ποστούμου 5
Ρωμαϊκό Αμφιθέατρο Στάδιο Τοπογραφικό σχέδιο της περιοχής του αμφιθεάτρου 6
Αμφιθέατρο (ανατολική πλευρά) και πλατεία Αγ. Γεωργίου επάνω και οδός Πατρέως δεξιά Αμφιθέατρο (ανατολική πλευρά) από ψηλά 7
Αμφιθέατρο (ανατολική πλευρά) από οδό Ηφαίστου 8
Αμφιθέατρο (βόρεια πλευρά) με θέα προς οδό Γεροκωστοπούλου Αμφιθέατρο (ανατολική πλευρά) με θέα προς οδό Ηφαίστου 9
Αμφιθέατρο (ανατολική πλευρά) με θέα προς οδούς Ηφαίστου (δεξιά) και Πατρέως (αριστερά) Αμφιθέατρο (ανατολική πλευρά) δεξιά και οδός Ηφαίστου αριστερά 10
Οδός Πατρέως (νότια πλευρά αμφιθεάτρου) Οδός Ηφαίστου (ανατολική πλευρά αμφιθεάτρου) προς οδό Πατρέως (και στο βάθος η νότια πλευρά) 11
Βανδαλισμένη πινακίδα 12
Προτάσεις που μπορούν να εφαρμοστούν στο άμεσο μέλλον Προτάσεις ΣΤ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Ανάδειξη του Ρωμαϊκού Σταδίου (Αμφιθεάτρου) Πατρών μέσω της κατεδάφισης των ήδη απαλλοτριωμένων κτηρίων και της υποστήριξης των ομόρων ιδιοκτησιών. της διενέργειας δοκιμαστικών τομών στα εν λόγω ακίνητα, με σκοπό την πλήρη αποκάλυψή του. της γεωτεχνικής έρευνας στερέωσης δομικής αποκατάστασης της ανεσκαμμένης ανατολικής πλευράς του μνημείου. Προτάσεις σε πολιτιστικό / τουριστικό επίπεδο Χρήση του στίβου του αμφιθεάτρου ως θεατρικού χώρου, με την τοποθέτηση κινητής σκηνής και καθισμάτων. Οργάνωση άλλων εκδηλώσεων (εκθέσεων ζωγραφικής, γλυπτικής, φωτογραφίας) στον ίδιο χώρο, αλλά και σε τμήματα των υπό τα εδώλια διαδρόμων του μνημείου. 13
Προτάσεις σε πολεοδομικό επίπεδο Λειτουργική ένταξη του αμφιθεάτρου στους κοντινούς του αρχαιολογικούς χώρους, δηλαδή φρούριο (ακρόπολη) και ωδείο, με τους οποίους μπορεί να συνδέεται μέσω διαδρομών που θα καθοριστούν ως πεζόδρομοι/ποδηλατόδρομοι. Αυτές οι διαδρομές θα μπορούν να συνδεθούν με τους ήδη υπάρχοντες πεζόδρομους. Η επέμβαση μπορεί να επεκταθεί στο σύνολο των αρχαιοτήτων της πόλης, με αντίστοιχη δημιουργία διαδρομών, στο κέντρο των οποίων θα βρίσκεται το αμφιθέατρο: φρούριο - ρωμαϊκό υδραγωγείο ωδείο - ρωμαϊκά λουτρά - ρωμαϊκό νυμφαίο Aedes Augustalium οδού Ηλείας -ρωμαϊκό ανάλημμα πλατείας Υψηλών Αλωνίων μαντική πηγή Δήμητρας στον Άγιο Ανδρέα. 14
Αθήνα: ο Μεγάλος Περίπατος της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων συνέδεσε τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς και ιστορικούς τόπους. Ο άξονας του Re-think Athens, του πρόσφατου σχεδίου ανάπλασης του ιστορικού κέντρου της Αθήνας, θα συνδέει τα σημαντικότερα νεοκλασικά δημόσια οικοδομήματα. 15
Αντίθετα, στην Πάτρα το υπάρχον δίκτυο πεζοδρόμων (οδοί Ρήγα Φερραίου, Γεροκωστοπούλου και Παντανάσσης) δεν συνδέει ιστορικά μνημεία. Δημιουργήθηκε με γνώμονα τον εμπορικό και ψυχαγωγικό χαρακτήρα των δρόμων. Επιπτώσεις: -καθοδήγηση κοινού σε δραστηριότητες από όπου απουσιάζει ο πολιτιστικός χαρακτήρας. -τα μνημεία της πόλης δεν γίνονται ευρύτερα γνωστά, δεν εντάσσονται στην καθημερινότητα των κατοίκων. -μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα: κινδυνεύουν από τη λήθη και κατά συνέπεια την εγκατάλειψη και την καταστροφή. 16
Δημιουργία διαδρομών θέτοντας προτεραιότητες, με γνώμονα -τη σπουδαιότητα των αναμενόμενων ευρημάτων, βάσει των ανασκαφικών ενδείξεων. -την αξιοποίηση και άλλων μνημείων της πόλης (μεσαιωνικών νεωτέρων). Έτσι, προτεραιότητα θα πρέπει να δοθεί στις περιοχές της ακρόπολης, της αγοράς, της ζώνης των θεαμάτων και των πολυτελών κατοικιών (μεταξύ ρωμαϊκής αγοράς και πλατείας Υψηλών Αλωνίων). Εδώ περιλαμβάνονται και σημαντικά νεώτερα μνημεία: Δημοτικό Νοσοκομείο του Christian Hansen, ναός Παντοκράτορα, ναός Παντάνασσας, καθώς και σημαντικός αριθμός λαϊκών σπιτιών με νεοκλασικά στοιχεία,, τα οποία, αν και όχι σημαντικά ως μονάδες, ως σύνολο, χάρη και στην ανθρώπινη κλίμακά τους, μπορούν να αποτελέσουν κατάλληλο πλαίσιο των παραπάνω μνημείων και να συντελέσουν στην ομαλή οπτική σύνδεση της περιοχής με την κάτω πόλη, όπου κυριαρχούν οι πολυώροφες πολυκατοικίες. 17
Μελέτες ανάπλασης ενοποίησης ρωμαϊκών αρχαιοτήτων, μεσαιωνικών και νεωτέρων μνημείων της άνω πόλης της Πάτρας (πτυχιακές εργασίες φοιτητών Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών Τ.Ε., Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος Δυτικής Ελλάδας) Περιοχή Φρουρίου, Δημοτικού Νοσοκομείου, ναού Παντοκράτορα, Ρωμαϊκού Ωδείου και Ρωμαϊκού Αμφιθεάτρου 18
Ανάπλαση οδού Φρουρίου (διαδρομή βορείως της ακρόπολης) 19
Ανάπλαση οδού Παπαδιαμαντοπούλου (διαδρομή νοτίως της ακρόπολης) 20
Ανάπλαση περιοχής Δημοτικού Νοσοκομείου 21
Ανάπλαση περιοχής Παντοκράτορα 22
Ανάπλαση περιοχής Ρωμαϊκού Ωδείου 23
Κυκλοφοριακός χάρτης περιοχής Φρουρίου, Ρωμαϊκής Αγοράς, Δημοτικού Νοσοκομείου, ναού Παντοκράτορα, Ρωμαϊκού Ωδείου και Ρωμαϊκού Αμφιθεάτρου Υπάρχον δίκτυο πεζοδρόμων και χώροι αρχαίων, μεσαιωνικών και νεωτέρων μνημείων μεταξύ φρουρίου και αμφιθεάτρου, των οποίων προτείνεται η ενοποίηση. Είναι φανερός ο κομβικός ρόλος του αμφιθεάτρου. 24
Διεύρυνση του δικτύου των πεζοδρόμων ή διαμορφωμένων διαδρομών σε μεταγενέστερη φάση, με βάση τις προτάσεις της Εφορείας 25
Μεσοπρόθεσμες προτάσεις Διαμόρφωση προσβάσεων προς τις αρχαιότητες μέσα από τα υπάρχοντα κτήρια και μάλιστα τα διατηρητέα, που δεν προβλέπεται να αντικατασταθούν 26
Κτήριο Ελληνικής Εταιρείας, οδός Τριπόδων, Πλάκα 27
Κτήριο Ελληνικής Εταιρείας, οδός Τριπόδων, Πλάκα Κτήριο Ελληνικής Εταιρείας, οδός Τριπόδων, Πλάκα 28
Μακροπρόθεσμες προτάσεις Αναδιαμόρφωση οικοδομικών τετραγώνων όταν οι σύγχρονες πολυκατοικίες αντικατασταθούν 29
Τα διατηρητέα κτήρια αποτελούν πλέον ένα πολύ μικρό ποσοστό του συνόλου των κτηρίων του ιστορικού κέντρου της Πάτρας. 30
Οι πολυκατοικίες από οπλισμένο σκυρόδεμα, που αποτελούν πλέον το μεγάλο όγκο του δομημένου περιβάλλοντος, κάποια στιγμή στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον θα πρέπει να αντικατασταθούν. Αυτό μπορεί να αποτελέσει ευκαιρία «ανασχεδιασμού» της πόλης. Το σχέδιο του Σταμάτη Βούλγαρη για την νέα πόλη της Πάτρας του 1829 περιλάμβανε οικοδομικά τετράγωνα με ενιαίο ελεύθερο χώρο στο εσωτερικό τους, αλλά αυτό ποτέ δεν εφαρμόστηκε. 31
Σύγχρονο οικοδομικό τετράγωνο στο ιστορικό κέντρο της Πάτρας, αποτέλεσμα της αποσπασματικής οικοδόμησης των οικοπέδων, χωρίς ενιαίο σχεδιασμό ανά οικοδομικό τετράγωνο. 32
Οφέλη από τον ανασχεδιασμό των οικοδομικών τετραγώνων Αισθητικά και λειτουργικά οφέλη από τη δημιουργία ελεύθερων χώρων με κανονικό σχήμα, που θα επιτρέπει την αξιοποίησή τους προς όφελος των κατοίκων. Σε περίπτωση ύπαρξης αρχαιοτήτων, θα είναι δυνατή και η ανάδειξή τους σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι θα επέτρεπαν οι σημερινοί ανορθολογικά δημιουργημένοι ακάλυπτοι χώροι. Η εκ νέου οικοδόμηση των τετραγώνων, με την εξαίρεση των λίγων διατηρητέων κτηρίων, θα επιτρέψει τη διενέργεια ανασκαφών. Στην περίπτωση ανακάλυψης αρχαιοτήτων, μπορούν να εφαρμοστούν δύο διαφορετικές λύσεις, ανάλογα με τη σπουδαιότητα των αρχαιοτήτων. Σε περίπτωση ευρημάτων με ενδιαφέρον μόνο για τους ειδικούς: κτήρια με πρόσβαση στο πρότυπο του κτηρίου της Ελληνικής Εταιρείας στην Πλάκα. Σε περίπτωση πολύ σημαντικών ευρημάτων, που μπορούν να ενδιαφέρουν το ευρύ κοινό: κτήρια με ανοιχτό ισόγειο. 33
Αθήνα, Πλατεία Κοτζιά: Αχαρνική Πύλη κάτω από το κτήριο της Εθνικής Τράπεζας 34
Αθήνα, Πλατεία Κοτζιά: Αχαρνική Πύλη κάτω από το κτήριο της Εθνικής Τράπεζας Στην περίπτωση ύπαρξης διατηρητέου κτηρίου στο οικοδομικό τετράγωνο, μπορεί να εφαρμοστεί η λύση που εφαρμόστηκε στο κτήριο της Ελληνικής Εταιρείας στην οδό Τριπόδων στην Πλάκα. Σε οποιαδήποτε περίπτωση, τα οικοδομικά τετράγωνα θα έχουν την ευκαιρία να αναδιαμορφωθούν και να αποκτήσουν έναν ενιαίο εσωτερικό ελεύθερο χώρο, όπως εμφανίζονται στο σχέδιο Βούλγαρη. 35
Παράδειγμα κατοικίας με ορατά αρχαιολογικά ευρήματα: κατοικία στην Αρχαία Κόρινθο, αρχιτέκτων Σπύρος Παπαδόπουλος 36
37
38
39
40
Μακροπρόθεσμες επεμβάσεις στο σχέδιο πόλης με σκοπό την πολεοδομική ένταξη των ρωμαϊκών αρχαιοτήτων Το σχέδιο των Σταμάτη Κλεάνθη και Eduard Schaubert για τη νέα πόλη της Αθήνας, το 1833, προέβλεπε μία μεγάλη αρχαιολογική ζώνη πέριξ της Ακρόπολης. Η σύνδεση της παλιάς πόλης με τη νέα επιτυγχάνεται μέσω πολεοδομικών «κόμβων» σε καίρια σημεία συνάντησης των δύο πολεοδομικών ιστών (πλατείες Συντάγματος, Κλαυθμώνος, Κοτζιά, Κουμουνδούρου και η λεγόμενη «Τρίτη πλατεία», στην περιοχή του Κεραμεικού). Οι κύριοι οδικοί άξονες συνδέουν τα νέα μνημεία της πόλης (δημόσια κτήρια) μεταξύ τους και με τα αρχαία μνημεία. 41
Αθήνα, σχέδιο Leo von Klenze: η αδόμητη αρχαιολογική ζώνη περιορίζεται, αλλά διατηρείται η σύνδεση της παλιάς πόλης με τη νέα μέσω των πολεοδομικών «κόμβων» του σχεδίου Κλεάνθη Schaubert Η «τρίτη πλατεία» αντικαθίσταται από το συγκρότημα των Ανακτόρων. Οι κύριοι οδικοί άξονες, αν και με περιορισμένο πλάτος, εξακολουθούν να συνδέουν τα νέα μνημεία της πόλης (δημόσια κτήρια) μεταξύ τους και με τα αρχαία μνημεία. 42
Θεσσαλονίκη: το σχέδιο του Ernest Hébrard, μετά την πυρκαγιά του 1917, συνδέει οπτικά τα βυζαντινά μνημεία, μέσω των κυρίων οδικών αξόνων και πλατειών. 43
Πάτρα: ο πολεοδομικός ιστός του ιστορικού κέντρου αποτελείται από τον ακανόνιστο ιστό της προεπαναστατικής πόλης και από τους δύο κανάβους του σχεδίου του Σταμάτη Βούλγαρη, εκ των οποίων ο νοτιότερος ταυτίζεται σχεδόν με τον προσανατολισμό του πολεοδομικού ιστού της ρωμαϊκής πόλης, με ταύτιση μάλιστα των αντίστοιχων κεντρικών οδών, δηλαδή του cardo maximus με τη σημερινή οδό Δημητρίου Γούναρη. Ο Βούλγαρης άφησε εσκεμμένα εκτός σχεδίου την περιοχή των ορατών αρχαιοτήτων (ωδείο αμφιθέατρο), κατ αναλογία με το σχέδιο Κλεάνθη Schaubert στην Αθήνα, με σκοπό τη διενέργεια αρχαιολογικών ανασκαφών. Η κατοπινή καταστρατήγηση του σχεδίου όμως, όπως και στην Αθήνα, οδήγησε στην ελλιπή σύνδεση των τριών τμημάτων, που συναντιούνται στην περιοχή του αμφιθεάτρου. 44
Αθήνα: η «τρίτη πλατεία» του πολεοδομικού τριγώνου δεν έγινε, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση του δυτικού τμήματος της πόλης, πράγμα που εξηγεί τη συγκέντρωση των μνημειωδών κτηρίων στα ανατολικά. Στα πλαίσια της δημιουργίας του Μεγάλου Περιπάτου της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων, ολοκληρώθηκε το σχέδιο των Κλεάνθη και Schaubert, με τη δημιουργία της «τρίτης πλατείας», με καθυστέρηση 170 ετών. Αυτό έγινε βάσει των σύγχρονων αντιλήψεων πολεοδομικού σχεδιασμού, δηλαδή χωρίς υποχρεωτική προσκόλληση στα κανονικά και συμμετρικά σχήματα της νεοκλασικής πολεοδομίας. Η «πλατεία» απέκτησε ένα ελεύθερο μακρόστενο σχήμα, από Αγίους Ασωμάτους μέχρι Κεραμεικό. 45
Πάτρα: προτείνεται ανάλογη επέμβαση «ολοκλήρωσης» του σχεδίου Βούλγαρη στην περιοχή του αμφιθεάτρου. Η περιοχή του αμφιθεάτρου περιέχει το μνημειωδέστερο από τα ρωμαϊκά μνημεία και μπορεί να αποτελέσει από χώρο αμήχανης συνάντησης των τριών τμημάτων της πόλης ένα κομβικό σημείο άρθρωσής τους, με το ίδιο το αρχαίο μνημείο στο επίκεντρο της αντίστοιχης πολεοδομικής διαμόρφωσης. Αθήνα: η πολεοδομική ιστορία της πόλης (πάντοτε έλλειψη μεγάλων αξόνων και μνημειωδών πολεοδομικών διαμορφώσεων) και η ευαίσθητη σχέση των αρχαιοτήτων με το αττικό τοπίο, επιβάλλουν μεγάλη προσοχή στην κλίμακα των πολεοδομικών επεμβάσεων. Πάτρα: πόλη που στην εποχή της μεγαλύτερης ακμής της (ρωμαϊκή) διέθετε μνημειώδη πολεοδομία και μνημειώδη δημόσια αρχιτεκτονική. Επομένως, εδώ μπορεί να θεωρηθεί περισσότερο επιτρεπτή ή ακόμη και επιβεβλημένη μία μνημειώδης σύγχρονη πολεοδομική αντιμετώπιση. 46
Πρόταση ανάπλασης της περιοχής του ρωμαϊκού αμφιθεάτρου της Πάτρας μετά την αντικατάσταση των σημερινών πολυκατοικιών. Με μπλε τα διατηρητέα κτήρια, με κόκκινο οι ρωμαϊκές αρχαιότητες και με κίτρινο οι νέοι ελεύθεροι χώροι στο εσωτερικό των αναμορφωμένων οικοδομικών τετραγώνων.
Ευχαριστίες προς το Τμήμα Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Χώρων, Μνημείων και Αρχαιολογικών Έργων για την παραχώρηση στοιχείων σχετικών με το ρωμαϊκό αμφιθέατρο Πατρών. τον Μιχάλη Πετρόπουλο για τις προφορικές πληροφορίες και ιδέες. τους φοιτητές του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών Τ.Ε. του Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος Δυτικής Ελλάδας (Π.Λάγιος, Μ.Μιαούλης, Γ.Παπαδάκης, Φ.Παπαδοπούλου, Λ.Παπαιωάννου, Φ.Σκλαβούνος, Α.Χειλαδάκη) για τα σχέδιά τους. 48