ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Γνώσεις, στάσεις και αντιλήψεις του τοπικού πληθυσµού για τη διαχείριση του εθνικού δρυµού Πίνδου (Βάλια Κάλντα) Ελευθερία K. Αθανασούλα Επιβλέπων καθηγητής: Π. ηµητρακόπουλος Μυτιλήνη Φεβρουάριος/ 2009
Γνώσεις, στάσεις και αντιλήψεις του τοπικού πληθυσµού για τη διαχείριση του εθνικού δρυµού Πίνδου (Βάλια Κάλντα) Ελευθερία Κ. Αθανασούλα ΙΑΤΡΙΒΗ Που υποβλήθηκε στο Πρόγραµµα Μεταπτυχιακών Σπουδών Περιβαλλοντική Πολιτική και ιαχείριση του Τµήµατος Περιβάλλοντος ως µέρος των απαιτήσεων για την απόκτηση ιπλώµατος Ειδίκευσης στην Περιβαλλοντική Πολιτική και ιαχείριση Μυτιλήνη Φεβρουάριος 2009
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω θερµά τον υπεύθυνο της διπλωµατικής µου εργασίας κ. ηµητρακόπουλο Παναγιώτη τόσο για την δυνατότητα που µου έδωσε ώστε να ασχοληθώ µε µια ενδιαφέρουσα διπλωµατική διατριβή όσο και για την πολύτιµη βοήθεια και καθοδήγησή του καθ όλη τη διάρκεια της εκπόνησής της. Συνεχίζοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω τη διεύθυνση περιβάλλοντος του νοµού Ιωαννίνων για την πολύτιµη βοήθεια τους και την εκχώρηση σηµαντικών δεδοµένων για τη συνέχιση της διπλωµατικής µου. ε θα µπορούσα να µην εκφράσω τις ευχαριστίες µου στους φιλόξενους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής της Βάλια Κάλντα και συγκεκριµένα ένα µεγάλο ευχαριστώ στη φίλη µου Βάγγυ και τον Αντώνη, υπεύθυνο του Πάρκου Βόρειας Πίνδου στην περιοχή Βοβούσα, για την πολύτιµη βοήθεια τους. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς µου που µου έδωσαν την δυνατότητα να συνεχίσω τις σπουδές µου και που µου συµπαραστάθηκαν καθ όλη τη διάρκεια τους. Τέλος δεν υπάρχουν λέξεις για να εκφράσω τις ευχαριστίες µου στον σύντροφό µου Γιώργο για την αµέριστη συµπαράσταση στις ατελείωτες ώρες διαβάσµατος. i
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ελευθερία Αθανασούλα Φεβρουάριος 2009 Γνώσεις, στάσεις και αντιλήψεις του τοπικού πληθυσµού για τη διαχείριση του εθνικού δρυµού Πίνδου (Βάλια Κάλντα) Η προοδευτική υποβάθµιση των οικοσυστηµάτων και ο ορατός κίνδυνος εξαφάνισης πολλών ειδών οδήγησε τις κυβερνήσεις στην υιοθέτηση του θεσµού των προστατευόµενων περιοχών. Η παρούσα έρευνα εξετάζει τις στάσεις, αντιλήψεις και αντιδράσεις των κατοίκων της προστατευόµενης περιοχής της Βάλια Κάλντα µε βάση συγκεκριµένες δηµογραφικές, κοινωνικές, περιβαλλοντικές και οικονοµικές παραµέτρους. Οι γνώσεις για το πάρκο και τους στόχους του, τα κοινωνικοοικονοµικά οφέλη, η προθυµία για πληρωµή και η στάση των κατοίκων απέναντι σε συγκεκριµένες πολιτικές εξετάστηκαν µε τη βοήθεια ερωτηµατολογίων. Ως περιοχή µελέτης επιλέχθηκε η ενταγµένη στο δίκτυο Natura 2000 προστατευόµενη περιοχή της Βάλια Κάλντα.. ιεξήχθησαν προσωπικές συνεντεύξεις βάση ενός δοµηµένου ερωτηµατολογίου καταλήγοντας σε 103 περιπτώσεις για ανάλυση. Μεταξύ των αποτελεσµάτων προκύπτει ότι ενώ οι κάτοικοι έχουν γνώσεις αναφορικά µε τις προστατευόµενες περιοχές εµφανίζουν µειωµένη γνώση όσον αφορά τη τις ζώνες προστασίας και τους περιορισµούς που έχει θέσει το πάρκο. Επιπλέον η πλειοψηφία των κατοίκων δηλώνει ότι δεν επηρεάζεται άµεσα από την ένταξη της περιοχής στο δίκτυο Natura 2000 και µάλιστα η στάση αυτή συσχετίζεται µε το επάγγελµα τους. Τέλος διαφαίνεται η ευαισθησία των κατοίκων για την περιοχή µέσα τόσο από τις φιλοπεριβαλλοντικές τους στάσεις και την επιθυµία για την ενεργό συµµετοχή στην προστασία της περιοχής. ii
ABSTRACT Eleftheria Athanasoula February 2009 Knowledge, attitudes and perceptions of local people according to the management of National Park of Pindos (Valia Calda). The progressive degradation of ecosystems and the visible danger of the extinction of many species led the governments to create protected areas. The present research examines the attitudes, perceptions and reactions of local people of protected area of Valia Calda according to specific demographic, social, environmental and economic parameters. Knowledge of the aims of the park, socio-economic benefits, willing to pay and the attitude of residents toward specific policies were studied by means of a questionnaire sutvey. As region of the study was selected the included in the network Natura 2000 protected area of Valia Calda. Personal interviews were performed by sampling which resulted in 103 cases for analysis. The results show that while the residents have knowledge referring to protected areas they had limited knowledge about the zoning of the park and the restrictions that have been defined by the park. Moreover the majority of residents pointed out that they have not been influenced directly by the inclusion of the area in the network Natura 2000 and specifically this attitude is associated with their job. Finally the results indicate that the residents care about the protected area because they presented high environmental awareness and also the necessity for their active participation in the protection of the area. iii
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. Εισαγωγή...1 2. Βιβλιογραφική Ανασκόπηση...4 2.1. Προστατευόµενες περιοχές...4 2.2. Το δίκτυο Natura 2000...5 2.3. Το ίκτυο Natura 2000 στην Ελλάδα...7 2.4. Η συµµετοχή του κοινού στη διαχείριση των προστατευόµενων περιοχών...8 2.5. Περιπτωσιολογικές µελέτες...12 3. Περιγραφή της περιοχής µελέτης...19 3.1. Περιοχή Μελέτης...19 3.1.1. Φυσικό περιβάλλον...19 3.1.2. Ανθρωπογενές περιβάλλον...21 3.1.3. Ασκούµενες πιέσεις στο περιβάλλον της περιοχής µελέτης...22 3.2. Σχέδιο διαχείρισης...22 3.2.1. Ειδική Περιβαλλοντική µελέτη...24 3.2.2. Ζώνες και όρια προστασίας...25 4. Μεθοδολογία...28 4.1. Μέθοδος συλλογής δεδοµένων...28 4.2. είγµα µελέτης...28 4.3. Περιγραφή ερωτηµατολογίου...29 4.4. Τεχνική συλλογής δεδοµένων...30 4.5. Στατιστική επεξεργασία...31 5. Αποτελέσµατα... 32 5.1. Συχνότητες και ποσοστά των απαντήσεων των ερωτηθέντων στις ερωτήσεις του ερωτηµατολογίου...32 5.1.1. Προσωπικά Στοιχεία...32 5.1.2. Περιβαλλοντική συνειδητοποίηση...39 5.1.3. Στάσεις...67 5.1.4. Συµπεριφορές...80 5.1.5. ιαχείριση- Πολιτική...96 5.2. ιασταυρώσεις τιµών και έλεγχος χ 2 µεταξύ των απαντήσεων που δόθηκαν από τους ερωτηθέντες στις σηµαντικότερες ερωτήσεις... 101 6. Συζήτηση...120 7. Συµπεράσµατα...125 Βιβλιογραφία...127 Παραρτήµατα...133 iv
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων ως προς το φύλο του 32 Πίνακας 2: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων ως προς την ηλικία τους 33 Πίνακας 3: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων ως προς τον τόπο διαµονής 34 Πίνακας 4: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης 35 Πίνακας 5: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων ως προς το σηµερινό τους επάγγελµα 36 Πίνακας 6: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων ως προς το µηνιαίο εισόδηµα 37 Πίνακας 7: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων ως προς το αν η προστασία του περιβάλλοντος είναι από τις πρώτες προτεραιότητες 39 Πίνακας 8: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε τους παράγοντες οι οποίοι συνέβαλαν στη δηµιουργία αυτού του ενδιαφέροντός για το περιβάλλον 40 Πίνακας 9: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε την ύπαρξη ή µη βασικών Πίνακας 10: γνώσεων για τα περιβαλλοντικά ζητήµατα 42 Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε τον τρόπο άντλησης των περιβαλλοντικών γνώσεων 43 Πίνακας 11: Συχνότητες και ποσοστά των κυριότερων παγκόσµιων περιβαλλοντικών προβληµάτων σύµφωνα µε τις απαντήσεις των ερωτηθέντων 44 Πίνακας 12: Πίνακας 13: Πίνακας 14: Πίνακας 15: Πίνακας 16: Πίνακας 17: Πίνακας 18: Συχνότητες και ποσοστά των κυριότερων τοπικών περιβαλλοντικών προβληµάτων 45 Συχνότητες και ποσοστά ερωτηθέντων σχετικά µε το τι είναι οι προστατευόµενες περιοχές 47 Συχνότητες και ποσοστά ερωτηθέντων σχετικά µε τις πηγές άντλησης γνώσεων που αφορούν τις προστατευόµενες περιοχές 48 Συχνότητες και ποσοστά ερωτηθέντων σχετικά µε το αν γνωρίζουν περιοχές που έχουν προταθεί προς ένταξη στο δίκτυο Natura 2000 στην ευρύτερη περιοχή τους 49 Συχνότητες και ποσοστά ερωτηθέντων σχετικά µε το αν γνωρίζουν ότι η περιοχή της Βάλια Κάλντα έχει χαρακτηριστεί ως περιοχή Natura 2000 51 Συχνότητες και ποσοστά ερωτηθέντων σχετικά µε τον σκοπό προστασίας της προστατευόµενης περιοχής 52 Συχνότητες και ποσοστά ερωτηθέντων σχετικά µε τη γνώση ύπαρξης σχεδίου διαχείρισης που προβλέπει τη διαίρεσή της σε 3 ζώνες προστασίας 54 Πίνακας 19: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η επιστηµονική έρευνα 55 Πίνακας 20: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται το άναµµα της φωτιάς 55 Πίνακας 21: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η κατασκευή κτηρίων 55 Πίνακας 22: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η άσκηση της δραστηριότητας της µελισσοκοµίας 55 Πίνακας 23: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται το κυνήγι ή το ψάρεµα 55 Πίνακας 24: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η κατασκευή/ διαπλάτυνση δρόµων 56 Πίνακας 25: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η κατασκήνωση 56 v
Πίνακας 26: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπονται οι δραστηριότητες αναψυχής(π.χ. πεζοπορία, παρατήρηση φύσης) 56 Πίνακας 27: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η υλοτοµία 56 Πίνακας 28: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η γεωργία και η δενδροκαλλιέργεια µε βιολογικές µεθόδους 57 Πίνακας 29: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η κτηνοτροφία και η βόσκηση 57 Πίνακας 30: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η εκπαίδευση κοινού, ξενάγησης επισκεπτών και διεξαγωγή οικοτουριστικών προγραµµάτων 57 Πίνακας 31: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπονται οι παραγωγικές δραστηριότητες(µεταποίηση, ξυλεία, τυροκοµία κτλ) 57 Πίνακας 32: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται το άναµµα της φωτιάς 58 Πίνακας 33: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η κατασκευή κτηρίων 58 Πίνακας 34: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η άσκηση της δραστηριότητας της µελισσοκοµίας 58 Πίνακας 35: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται το κυνήγι ή το ψάρεµα 58 Πίνακας 36: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η κατασκευή/ διαπλάτυνση δρόµων 59 Πίνακας 37: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η κατασκήνωση 59 Πίνακας 38: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπονται οι δραστηριότητες αναψυχής(π.χ. πεζοπορία, παρατήρηση φύσης) 59 Πίνακας 39: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η υλοτοµία 59 Πίνακας 40: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η γεωργία και η δενδροκαλλιέργεια µε βιολογικές µεθόδους 60 Πίνακας 41: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η κτηνοτροφία και η βόσκηση 60 Πίνακας 42: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η εκπαίδευση κοινού, ξενάγησης επισκεπτών και διεξαγωγή οικοτουριστικών προγραµµάτων 60 Πίνακας 43: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπονται οι παραγωγικές δραστηριότητες(µεταποίηση, ξυλεία, τυροκοµία κτλ) 60 Πίνακας 44: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται το άναµµα της φωτιάς 61 Πίνακας 45: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η κατασκευή κτηρίων 61 Πίνακας 46: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η άσκηση της δραστηριότητας της µελισσοκοµίας 61 Πίνακας 47: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η γεωργία και η δενδροκαλλιέργεια 61 Πίνακας 48: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται το κυνήγι ή το ψάρεµα 62 Πίνακας 49: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η κατασκευή/ διαπλάτυνση δρόµων 62 Πίνακας 50: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η κατασκήνωση 62 Πίνακας 51: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπονται οι δραστηριότητες αναψυχής(π.χ. πεζοπορία, παρατήρηση φύσης) 62 Πίνακας 52: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπονται οι αθλητικές δραστηριότητες(π.χ. ράφτιγκ) 63 Πίνακας 53: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η υλοτοµία 63 Πίνακας 54: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η κτηνοτροφία και η βόσκηση 63 vi
Πίνακας 55: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η εκπαίδευση κοινού 63 Πίνακας 56: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπονται οι παραγωγικές δραστηριότητες(µεταποίηση, ξυλεία, τυροκοµία κτλ) 64 Πίνακας 57: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το αν επιτρέπεται η εγκατάσταση ΧΥΤΑ και άλλων µεγάλων πτηνοτροφικών µονάδων 64 Πίνακας 58: Συχνότητες και ποσοστά αναφορικά µε το ρόλο του περιβάλλοντος στις καθηµερινές τους αποφάσεις 67 Πίνακας 59: Συχνότητες και ποσοστά αναφορικά µε τη δραστηριοποίησή σε τοπικό επίπεδο σε θέµατα περιβάλλοντος 68 Πίνακας 60: Συχνότητες και ποσοστά αναφορικά µε τη σηµαντικότητα του θεσµού των προστατευόµενων περιοχών 69 Πίνακας 61: Συχνότητες και ποσοστά του επιπέδου των ωφελειών που θα επιφέρει ο χαρακτηρισµός στην οικονοµία της περιοχής 70 Πίνακας 62: Συχνότητες και ποσοστά του επιπέδου των απωλειών που θα επιφέρει ο χαρακτηρισµός στην οικονοµία της περιοχής 71 Πίνακας 63: Συχνότητες και ποσοστά του επιπέδου των ωφελειών που θα επιφέρει ο χαρακτηρισµός στην καθηµερινότητα 72 Πίνακας 64: Συχνότητες και ποσοστά του επιπέδου των απωλειών που θα επιφέρει ο χαρακτηρισµός στην καθηµερινότητα 73 Πίνακας 65: Συχνότητες και ποσοστά του επιπέδου των ωφελειών που θα επιφέρει ο χαρακτηρισµός στο περιβάλλον της περιοχής 74 Πίνακας 66: Συχνότητες και ποσοστά του επιπέδου των απωλειών που θα επιφέρει ο χαρακτηρισµός στο περιβάλλον της περιοχής 75 Πίνακας 67: Οι κυριότερες ωφέλειες και απώλειες που σηµειώθηκαν στον τοµέα της οικονοµίας 76 Πίνακας 68: Οι κυριότερες ωφέλειες και απώλειες που σηµειώθηκαν στον τοµέα της καθηµερινότητας 76 Πίνακας 69: Οι κυριότερες ωφέλειες και απώλειες που σηµειώθηκαν στον τοµέα του περιβάλλοντος 77 Πίνακας 70: Συχνότητες και ποσοστά αναφορικά µε την ενεργή συµµετοχή στην προστασία µιας περιοχής 77 Πίνακας 71: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων αναφορικά µε τη συµµετοχή τους ή όχι σε περιβαλλοντική οργάνωση 80 Πίνακας 72: Συχνότητες και ποσοστά των περιβαλλοντικών οργανώσεων που σηµειώθηκαν 80 Πίνακας 73: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων αναφορικά µε τον τρόπο συµµετοχή τους στις περιβαλλοντικές οργανώσεις 81 Πίνακας 74: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων αναφορικά µε το ενδιαφέρον των ερωτηθέντων να γίνουν µέλη περιβαλλοντικών οργανώσεων 82 Πίνακας 75: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων αναφορικά µε τη συµµετοχή των ερωτηθέντων σε εκδηλώσεις που αφορούν το χαρακτηρισµό µιας περιοχής Natura; 83 Πίνακας 76: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε το είδος της εκδήλωσης 84 Πίνακας 77: Συχνότητες και ποσοστά σχετικά µε τη σηµαντικότητα προστασίας της περιοχής της Βάλια Κάλντα 85 Πίνακας 78: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε την ανάθεση της διαχείρισης σε θεσπισµένο κυβερνητικό οργανισµό 86 Πίνακας 79: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε την ανάθεση της διαχείρισης σε µία ανεξάρτητη αρχή που θα επιβλέπεται από την πολιτεία 87 Πίνακας 80: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε την ανάθεση της διαχείρισης σε Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις µε εµπειρία στη διαχείριση της περιοχής 88 vii
Πίνακας 81: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε την ανάθεση της διαχείρισης στις τοπικές αρχές 89 Πίνακας 82: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε την ανάθεση της διαχείρισης σε ιδιώτες 90 Πίνακας 83: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε την προθυµία τους για διάθεση χρηµάτων στην προστασία της περιοχής 91 Πίνακας 84: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε το ύψος του διαθέσιµου ποσού 92 Πίνακας 85: Συχνότητες και ποσοστά των ερωτηθέντων αναφορικά µε τους λόγους άρνησης στη διάθεση κάποιου ποσού 93 Πίνακας 86: Συχνότητες και ποσοστά ερωτηθέντων αναφορικά µε την ενίσχυση της περιοχής µε εισφορές χρηστών / επισκεπτών κατά την είσοδό τους στην περιοχή 96 Πίνακας 87: Συχνότητες και ποσοστά ερωτηθέντων αναφορικά µε την ενίσχυση της περιοχής µε εισφορές χρηστών για επίσκεψη σε συγκεκριµένες τοποθεσίες εντός της περιοχής µε συγκεκριµένες υποδοµές ή µε την αγορά τοπικών προϊόντων εντός αυτής 97 Πίνακας 88: Συχνότητες και ποσοστά ερωτηθέντων αναφορικά µε την ενίσχυση της περιοχής µε επιβολή ειδικού φόρου προστασίας περιβάλλοντος από την κυβέρνηση 98 Πίνακας 89: Συχνότητες και ποσοστά ερωτηθέντων αναφορικά µε την ενίσχυση της περιοχής µε εισφορές µέσω της Τοπικής Αυτοδιοίκησης της περιοχής 99 Πίνακας 90: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών φύλλο και Η διαχείριση της περιοχής θα πρέπει να ανατεθεί σε ιδιώτες 101 Πίνακας 91; ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών φύλλο και Η διαχείριση της περιοχής θα πρέπει να ανατεθεί σε µη κυβερνητικές οργανώσεις µε εµπειρία στη διαχείριση της περιοχής 102 Πίνακας 92: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Τι ηλικία έχετε και Ο θεσµός των προστατευόµενων περιοχών είναι σηµαντικός για την κοινωνία 102 Πίνακας 93: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Επίπεδο εκπαίδευσης και Η διαχείριση της περιοχής θα πρέπει να ανατεθεί σε θεσπισµένο κυβερνητικό οργανισµό 103 Πίνακας 94: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Επίπεδο εκπαίδευσης και Η διαχείριση της περιοχής θα πρέπει να ανατεθεί σε ιδιώτες 104 Πίνακας 95: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Επίπεδο εκπαίδευσης και Γνωρίζεται τι είναι οι προστατευόµενες περιοχές 104 Πίνακας 96: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Σηµερινό επάγγελµα και Η διαχείριση της περιοχής θα πρέπει να ανατεθεί σε θεσπισµένο κυβερνητικό οργανισµό 105 Πίνακας 97: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Σηµερινό επάγγελµα και Η διαχείριση της περιοχής θα πρέπει να ανατεθεί σε ιδιώτες 106 Πίνακας 98: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Σηµερινό επάγγελµα και Επίπεδο ωφελειών που θα επιφέρει ο χαρακτηρισµός ως περιοχή Natura στην καθηµερινότητα της περιοχής 107 Πίνακας 99: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Σηµερινό επάγγελµα και Επίπεδο ωφελειών που θα επιφέρει ο χαρακτηρισµός ως περιοχή Natura στην οικονοµία της περιοχής 107 Πίνακας 100: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Σηµερινό επάγγελµα και Η οικονοµική ενίσχυση της περιοχής θα πρέπει να προέρχεται από εισφορές χρηστών-επισκεπτών κατά την είσοδο τους στην περιοχή 108 viii
Πίνακας 101: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Τόπος διαµονής και Η διαχείριση της περιοχής θα πρέπει να ανατεθεί σε θεσπισµένο κυβερνητικό οργανισµό 109 Πίνακας 102: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Τόπος διαµονής και Επίπεδο ωφελειών που θα επιφέρει ο χαρακτηρισµός ως περιοχή Natura στην καθηµερινότητα της περιοχής 109 Πίνακας 103: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Τόπος διαµονής και Επίπεδο ωφελειών που θα επιφέρει ο χαρακτηρισµός ως περιοχή Natura στην οικονοµία της περιοχής 110 Πίνακας 104: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Τόπος διαµονής και Θεωρείτε ότι έχετε βασικές γνώσεις για περιβαλλοντικά ζητήµατα 110 Πίνακας 105: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Τόπος διαµονής και Επιτρέπεται η κτηνοτροφία / βόσκηση στον πυρήνα της προστατευόµενης περιοχής 111 Πίνακας 106: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Μηνιαίο εισόδηµα και Η οικονοµική ενίσχυση της περιοχής θα πρέπει προέρχεται από επιβολή ειδικού φόρου προστασίας περιβάλλοντος από την κυβέρνηση 112 Πίνακας 107: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Μηνιαίο εισόδηµα και Είστε διατεθειµένος να προσφέρεται κάποιο ποσό για την προστασία της Βάλια Κάλντα 112 Πίνακας 108: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Η προστασία του περιβάλλοντος είναι από τις πρώτες προτεραιότητες µου και Στις καθηµερινές µου αποφάσεις / επιλογές παίζει ρόλο το περιβάλλον 113 Πίνακας 109: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Η προστασία του περιβάλλοντος είναι από τις πρώτες προτεραιότητες µου και Ο θεσµός των προστατευόµενων περιοχών είναι σηµαντικός για την κοινωνία 114 Πίνακας 110: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Η προστασία του περιβάλλοντος είναι από τις πρώτες προτεραιότητες µου και Ο θεσµός των προστατευόµενων περιοχών είναι σηµαντικός για την κοινωνία 115 Πίνακας 111: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Γνωρίζεται τι είναι οι προστατευόµενες περιοχές και Είστε διατεθειµένος να προσφέρεται κάποιο ποσό για την προστασία της Βάλια Κάλντα 116 Πίνακας 112: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Είναι απαραίτητη η δραστηριοποίηση µου σε θέµατα περιβάλλοντος και Ο θεσµός των προστατευόµενων περιοχών είναι σηµαντικός για την κοινωνία 116 Πίνακας 113: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Η προστασία του περιβάλλοντος είναι από τις πρώτες προτεραιότητες µου και Είναι απαραίτητη η δραστηριοποίησή µου σε θέµατα περιβάλλοντος 117 Πίνακας114: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Η προστασία του περιβάλλοντος είναι από τις πρώτες προτεραιότητες µου και Πόσο σηµαντική θεωρείτε την προστασία της Βάλια Κάλντα 118 Πίνακας 115: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Στις καθηµερινές µου αποφάσεις /επιλογές παίζει ρόλο το περιβάλλον και Ο άνθρωπος πρέπει να συµµετέχει ενεργά στη προστασία του περιβάλλοντος 119 ix
Πίνακας 116: ιασταύρωση τιµών και έλεγχος x 2 µεταξύ των µεταβλητών Στις καθηµερινές µου αποφάσεις /επιλογές παίζει ρόλο το περιβάλλον και Ο θεσµός των προστατευόµενων περιοχών είναι σηµαντικός για την κοινωνία 119 x
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ/ΣΧΗΜΑΤΩΝ/ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Σχήµα 1: Η περιοχή µελέτης 19 Εικόνα 1: άση οξιάς και µαύρης πεύκης 20 Εικόνα 2: Λίµνες Φλέγκας 21 Εικόνα 3: Η ζωνοποίηση µιας προστατευόµενης περιοχής 25 Εικόνα 4: Οι περιοχές της µελέτης 29 Γράφηµα 1: Ποσοστό των ανδρών και γυναικών που ερωτήθηκαν 32 Γράφηµα 2: Ποσοστά των ερωτηθέντων ως προς την ηλικία τους 33 Γράφηµα 3: Ποσοστά ερωτηθέντων ως προς τον τόπο διαµονής 34 Γράφηµα 4: Ποσοστά ερωτηθέντων ως προς το επίπεδο εκπαίδευση 35 Γράφηµα 5: Ποσοστά ερωτηθέντων ως προς το σηµερινό επάγγελµα 36 Γράφηµα 6: Ποσοστά ερωτηθέντων ως προς το µηνιαίο εισόδηµα 37 Γράφηµα 7: Ποσοστά των ερωτηθέντων ως προς το αν η προστασία του περιβάλλοντος είναι από τις πρώτες προτεραιότητες 39 Γράφηµα 8: Ποσοστά που απεικονίζουν τον πρώτο παράγοντα δηµιουργίας Γράφηµα 9: ενδιαφέροντος 40 Ποσοστά που απεικονίζουν τον δεύτερο παράγοντα δηµιουργίας ενδιαφέροντος 41 Γράφηµα 10: Ποσοστά που απεικονίζουν τον τρίτο παράγοντα δηµιουργίας ενδιαφέροντος 41 Γράφηµα 11: Ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε την ύπαρξη ή µη βασικών γνώσεων για τα περιβαλλοντικά ζητήµατα 42 Γράφηµα 12: Συχνότητες των ερωτηθέντων σχετικά µε τον τρόπο άντλησης των περιβαλλοντικών γνώσεων 43 Γράφηµα 13: Ποσοστά των κυριότερων παγκόσµιων περιβαλλοντικών προβληµάτων που αναφέρθηκαν 44 Γράφηµα 14: Ποσοστά των κυριότερων τοπικών περιβαλλοντικών προβληµάτων 46 Γράφηµα 15: Ποσοστά ερωτηθέντων σχετικά µε το τι είναι οι προστατευόµενες περιοχές 47 Γράφηµα 16: Συχνότητες των ερωτηθέντων σχετικά µε τις πηγές άντλησης γνώσεων που αφορούν τις προστατευόµενες περιοχές 48 Γράφηµα 17: Ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε το αν γνωρίζουν περιοχές που έχουν προταθεί προς ένταξη στο δίκτυο Natura 2000 στην ευρύτερη περιοχή τους 49 Γράφηµα 18: Ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε το αν γνωρίζουν ότι η περιοχή της Βάλια Κάλντα έχει χαρακτηριστεί ως περιοχή Natura 2000 51 Γράφηµα 19: Ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε τον πρώτο σκοπό προστασίας της προστατευόµενης περιοχής 52 Γράφηµα 20: Ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε τον δεύτερο σκοπό προστασίας της προστατευόµενης περιοχής 53 Γράφηµα 21: Ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε τον τρίτο σκοπό προστασίας της προστατευόµενης περιοχής 53 Γράφηµα 22: Ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε τη γνώση ύπαρξης σχεδίου διαχείρισης που προβλέπει τη διαίρεσή της σε 3 ζώνες προστασίας 54 Γράφηµα 23: Ποσοστά αναφορικά µε το ρόλο του περιβάλλοντος στις καθηµερινές τους αποφάσεις 67 Γράφηµα 24: Ποσοστά αναφορικά µε τη δραστηριοποίησή σε τοπικό επίπεδο σε θέµατα περιβάλλοντος 68 Γράφηµα 25: Ποσοστά αναφορικά µε τη σηµαντικότητα του θεσµού των προστατευόµενων περιοχών 69 Γράφηµα 26: Ποσοστά του επιπέδου των ωφελειών που θα επιφέρει ο χαρακτηρισµός στην οικονοµία της περιοχής 70 xi
Γράφηµα 27: Ποσοστά του επιπέδου των απωλειών που θα επιφέρει ο χαρακτηρισµός στην οικονοµία της περιοχής 71 Γράφηµα 28: Ποσοστά του επιπέδου των ωφελειών που θα επιφέρει ο χαρακτηρισµός στην καθηµερινότητα 72 Γράφηµα 29: Ποσοστά του επιπέδου των απωλειών που θα επιφέρει ο χαρακτηρισµός στην καθηµερινότητα 73 Γράφηµα 30: Ποσοστά του επιπέδου των ωφελειών που θα επιφέρει ο χαρακτηρισµός στο περιβάλλον της περιοχής 74 Γράφηµα 31: Ποσοστά του επιπέδου των απωλειών που θα επιφέρει ο χαρακτηρισµός στο περιβάλλον της περιοχής 75 Γράφηµα 32: Ποσοστά αναφορικά µε την ενεργή συµµετοχή στην προστασία µιας περιοχής 78 Γράφηµα 33: Ποσοστά των ερωτηθέντων αναφορικά µε τη συµµετοχή τους ή όχι σε περιβαλλοντική οργάνωση 80 Γράφηµα 34: Ποσοστά των ερωτηθέντων αναφορικά µε τον τρόπο συµµετοχή τους στις περιβαλλοντικές οργανώσει 81 Γράφηµα 35: Ποσοστά των ερωτηθέντων αναφορικά µε το ενδιαφέρον των ερωτηθέντων να γίνουν µέλη περιβαλλοντικών οργανώσεων 82 Γράφηµα 36: Ποσοστά των ερωτηθέντων αναφορικά µε τη συµµετοχή των ερωτηθέντων σε εκδηλώσεις που αφορούν το χαρακτηρισµό µιας περιοχής Natura; 83 Γράφηµα 37: Ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε το είδος της εκδήλωσης 84 Γράφηµα 38: Ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε τη σηµαντικότητα προστασίας της περιοχής της Βάλια Κάλντα 85 Γράφηµα 39: Ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε την ανάθεση της διαχείρισης σε θεσπισµένο κυβερνητικό οργανισµό 86 Γράφηµα 40: Ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε την ανάθεση της διαχείρισης σε µία ανεξάρτητη αρχή που θα επιβλέπεται από την πολιτεία 87 Γράφηµα 41: Ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε την ανάθεση της ιαχείρισης σε Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις µε εµπειρία στη διαχείριση της περιοχής 88 Γράφηµα 42: Ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε την ανάθεση της διαχείρισης στις τοπικές αρχές 89 Γράφηµα 43: Ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε την ανάθεση της διαχείρισης σε ιδιώτες 90 Γράφηµα 44: Ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε την προθυµία τους για διάθεση χρηµάτων στην προστασία της περιοχής 91 Γράφηµα 45: Ποσοστά των ερωτηθέντων σχετικά µε το ύψος του διαθέσιµου ποσού 92 Γράφηµα 46: Ποσοστά των ερωτηθέντων αναφορικά µε τους λόγους άρνησης στη διάθεση κάποιου ποσού 93 Γράφηµα 47: Ποσοστά ερωτηθέντων αναφορικά µε την ενίσχυση της περιοχής µε εισφορές χρηστών / επισκεπτών κατά την είσοδό τους στην περιοχή 96 Γράφηµα 48: Ποσοστά ερωτηθέντων αναφορικά µε την ενίσχυση της περιοχής µε εισφορές χρηστών για επίσκεψη σε συγκεκριµένες τοποθεσίες εντός της περιοχής µε συγκεκριµένες υποδοµές ή µε την αγορά τοπικών προϊόντων εντός αυτής 97 Γράφηµα 49: Ποσοστά ερωτηθέντων αναφορικά µε την ενίσχυση της περιοχής µε επιβολή ειδικού φόρου προστασίας περιβάλλοντος από την κυβέρνηση 98 Γράφηµα 50: Ποσοστά ερωτηθέντων αναφορικά µε την ενίσχυση της περιοχής µε εισφορές µέσω της Τοπικής Αυτοδιοίκησης της περιοχής 99 xii
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο.ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι προστατευόµενες περιοχές και τα εθνικά πάρκα αντιπροσωπεύουν τις προσπάθειες των ανθρώπων για τη διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας στη φύση (Singh & Singh 2004). Πάνω από 100.000 προστατευόµενες περιοχές αποτελούν το 12% της παγκόσµιας σε έκταση γης (Redford & Fearn 2007). Οι προστατευόµενες αυτές περιοχές θεωρούνται ως το κλειδί στις στρατηγικές για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Παρόλα αυτά η δηµιουργία και η διατήρηση των περιοχών αυτών είναι σε πολλές χώρες αµφιλεγόµενη (Allendorf 2007). Σύµφωνα µε τους Ghimire & Pimbert (1997) οι προστατευόµενες περιοχές ιδρύθηκαν αρχικά είτε εκτοπίζοντας τις τοπικές κοινωνίες είτε µη δίνοντας αρκετή προσοχή στην επιβίωση των ανθρώπων που ζουν µέσα σε αυτές. Επιπλέον οι παραδοσιακές πρακτικές για την διατήρηση της βιοποικιλότητας των προστατευόµενων περιοχών έχουν επικριθεί για το γεγονός ότι είναι αναποτελεσµατικές εξαιτίας των επιβαλλόµενων κανόνων και περιορισµών που επιβάλλονται στους κατοίκους των γύρω περιοχών µε συνέπεια την καταπάτηση των δικαιωµάτων τους που αφορά τη χρήση των πόρων για την επιβίωσή τους (Heinen 1996). Σύµφωνα µε τον Springer (2006) αν και οι προστατευόµενες περιοχές διαφέρουν ως προς τους στόχους τους και τις προδιαγραφές τους έχουν ένα κοινό συστατικό: το ρόλο της τοπικής κοινωνίας. εδοµένου ότι ο άνθρωπος είναι αναπόσπαστο κοµµάτι του οικοσυστήµατος, η συµµετοχή των ντόπιων κατοίκων είναι απαραίτητη για κάθε διαχειριστική ενέργεια (Pavlikakis & Tsihrintzis 2006). Ως τοπική συµµετοχή περιγράφεται το δικαίωµα των ανθρώπων να κινητοποιούν τις ικανότητες τους, να δρουν κοινωνικά παρά να γίνονται παθητικοί αποδέκτες, να διαχειρίζονται τους πόρους, να λαµβάνουν αποφάσεις και να ελέγχουν τις δραστηριότητες που επηρεάζουν τις ζωές τους (Cernea 1985, 10). Εάν η προστασία των περιοχών αυτών αναµένεται να διατηρηθεί για µεγάλο χρονικό διάστηµα, οι διαχειριστικές αρχές θα πρέπει να εξετάσουν τις αντιλήψεις του ντόπιου πληθυσµού και να τις συµπεριλάβουν στις διαχειριστικές στρατηγικές (Zube 1986, Brandon & Wells 1992, Furze et al. 1996). Οι έρευνες µε αντικείµενο τις στάσεις και τις αντιλήψεις των ανθρώπων χρησιµοποιούνται ευρέως µε σκοπό να γίνει κατανοητό γιατί οι άνθρωποι παίρνουν αποφάσεις και συµπεριφέρονται µε συγκεκριµένο τρόπο. Οι έρευνες αυτές εξετάζουν µέσα από τις απαντήσεις και τα πιστεύω των ερωτώµενων αν η συµπεριφορά τους και οι ενέργειές τους επηρεάζονται από διάφορα σηµαντικά ζητήµατα (Karanth et.al. 2008). Παράλληλα οι στάσεις παίζουν σηµαντικό ρόλο στην αποδοχή των διάφορων περιβαλλοντικών πολιτικών ή των µέτρων διαχείρισης από τη µεριά του κοινού αλλά και ειδικότερα από τη µεριά των υπεύθυνων για τη διαχείριση (Winter et al. 2005). Οι αντιλήψεις των ατόµων µαζί µε τη γνώση για διάφορα ζητήµατα καθώς και τα κοινωνικοοικονοµικά χαρακτηριστικά επηρεάζουν τις απόψεις και τις τοποθετήσεις τους. ηµογραφικοί παράγοντες όπως η ηλικία, το φύλο, η εκπαίδευση, η διαµονή και το εισόδηµα συχνά διαµορφώνουν τις στάσεις των κατοίκων (Mehta & Heinen 2001, Pavlikakis & Tsihrintzis 2006, Xu et al. 2006, Dolisca et al. 2007). 1
Οι στάσεις, οι αντιλήψεις, οι γνώσεις καθώς και ο βαθµός συµµετοχής των ντόπιων κατοίκων έχει εξεταστεί από διάφορους ερευνητές. Στις περισσότερες από αυτές τις µελέτες το ερωτηµατολόγιο ήταν το κύριο µεθοδολογικό εργαλείο. Επιπλέον οι περισσότερες από τις µελέτες εκτός από την εξέταση διάφορων δηµογραφικών παραγόντων, επικεντρώθηκαν και σε ζητήµατα όπως: τη γνώση των κατοίκων για τους στόχους και τους νόµους του πάρκου (Trakolis 2001a, Trakolis 2001b, Jim & Xu 2002, Rao et al. 2003, Harada 2003, Pavlikakis & Tsihrintzis 2006, Xu et al. 2006, Allendorf 2007), τη στάση τους απέναντι στον εναλλακτικό τουρισµό και την επιλογή του ως πηγή εισοδήµατος (Trakolis 2001a, Trakolis 2001b, Sekhar 2003, Lai & Nepal 2006, Pipinos & Fokiali 2007), την αναγκαιότητα της συµµετοχής της τοπικής κοινωνίας στη διαδικασία λήψης αποφάσεων (Harada 2003, Wallner et al. 2007), την επιλογή διάφορων διαχειριστικών πολιτικών (Trakolis 2001a, Trakolis 2001b, Robertson & Lawes 2005), την στάση απέναντι στις υπάρχουσες πολιτικές και την διαχειριστική αρχή καθώς και την ύπαρξη ωφελειών και απωλειών από την ύπαρξη του πάρκου (Trakolis 2001a, Trakolis 2001b, Kaltenborn et al. 2008) και τέλος την προθυµία για πληρωµή για την προστασία της προστατευόµενης περιοχής (Pavlikakis & Tsihrintzis 2006) Το σηµαντικότερο αποτέλεσµα των µελετών αυτών ήταν ότι οι αντιλήψεις των ντόπιων κατοίκων για τις προστατευόµενες περιοχές εξαρτάται από διάφορους παράγοντες όπως το αν έχουν κέρδος ή κόστος από τη διαχείριση των περιοχών αυτών, την εξάρτηση τους από τους πόρους της προστατευόµενης περιοχής καθώς και την γνώση τους για την διαχειριστική πολιτική της περιοχής. Επειδή δεν αναφερόµαστε σε µία οµογενοποιηµένη τοπική κοινωνία µε κοινούς στόχους και κανόνες είναι λογικό τα ενδιαφέροντά και αντιλήψεις τους για τα σχέδια διαχείρισης να ποικίλουν τόσο σε ατοµικό όσο και σε επίπεδο οικογένειας (Xu et.al. 2006). Η αγνόηση αυτής της διαφοράς των απόψεων µπορεί να προκαλέσει αρνητικά αποτελέσµατα τόσο στους ίδιους τους κατοίκους όσο και στην επίτευξη των στόχων για τη διατήρηση και διαχείριση των προστατευόµενων περιοχών (Agrawal & Gibson 1999). Η έρευνα για την κοινωνική και οικονοµική θέση καθώς και τις προτιµήσεις και αντιλήψεις του πληθυσµού που έχει άµεσα συµφέροντα σε µια περιοχή πρέπει να προηγείται οποιασδήποτε άλλης δράσης επειδή όταν η τοπική κοινωνία ενσωµατώνεται στα διαχειριστικά σχέδια περιορίζονται οι πιθανές συγκρούσεις (Pavlikakis & Tsihrintzis 2006). Υπάρχουν διάφορες µελέτες που δείχνουν ότι η αξιολόγηση των απαντήσεων που δίνουν οι κάτοικοι που ζουν κοντά στις προστατευόµενες περιοχές αποτελεί σηµαντικό βήµα στην συγκέντρωση των πληροφοριών που µπορούν µετέπειτα να ενσωµατωθούν στην διαδικασία λήψης αποφάσεων και να οδηγήσουν στον περιορισµό των εκάστοτε συγκρούσεων (Trakolis 2001a, Trakolis 2001b, Jim & Xu 2002, Rao et al. 2003, Christopoulou & Tsachalidis 2004, Pavlikakis & Tsihrintzis 2006). Σύµφωνα µε τους Pavlikakis & Tsihrintzis (2006) η ενσωµάτωση των προτιµήσεων, των αναγκών και των δραστηριοτήτων της τοπικής κοινωνίας στα σχέδια για την διαχείριση της περιοχής αποτελεί µέσο τόσο για την συνέχεια όσο και για την επιτυχία τους. 2
Η περιοχή µελέτης της παρούσας έρευνας περιλαµβάνει την προστατευόµενη περιοχή της Βάλια Κάλντα που αποτελεί τµήµα του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου και ανήκει διοικητικά στους νοµούς Ιωαννίνων και Γρεβενών. Πραγµατοποιήθηκε µε τη βοήθεια ερωτηµατολογίων, τα οποία περιείχαν ερωτήσεις ανοικτού και κλειστού τύπου και απευθύνονταν σε κατοίκους που ζουν µέσα στα όρια της περιοχής. Στην παρούσα έρευνα, επιχειρείται µια προσπάθεια διερεύνησης και κατανόησης των στάσεων, αντιλήψεων, συµπεριφορών των κατοίκων της προστατευόµενης περιοχής της Βάλια Κάλντα µε βάση συγκεκριµένες δηµογραφικές, κοινωνικές, περιβαλλοντικές και οικονοµικές παραµέτρους µε σκοπό να µπορούν να χρησιµοποιηθούν από την διαχειριστική αρχή της περιοχής για µια καλύτερη θεώρηση του τρόπου διαχείρισης. Επίσης γίνεται προσπάθεια εκτίµησης τόσο της αποτελεσµατικότητας της διαχείρισης της προστατευόµενης περιοχής όσο και των πιθανών συγκρούσεων µε την τοπική κοινωνία µε σκοπό την ανάδειξη της αναγκαιότητας της συµµετοχής του ντόπιου πληθυσµού στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. 3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ 2.1. Προστατευόµενες περιοχές Η ανάγκη δηµιουργίας από τις κυβερνήσεις προστατευόµενων περιοχών ήρθε σαν αποτέλεσµα της προοδευτικής υποβάθµισης των οικοσυστηµάτων σαν αποτέλεσµα των ανθρώπινων επεµβάσεων-παρεµβάσεων επάνω στο φυσικό περιβάλλον. Η ανάγκη διαφύλαξης της γενετικής ποικιλίας ώστε να εξασφαλιστούν οι οικολογικές διαδικασίες και η συνέχιση της φυσικής εξέλιξης των ειδών πάνω στις οποίες στηρίζεται η λειτουργία όλων των συστηµάτων, οδήγησε τις κυβερνήσεις να προωθήσουν µέτρα προστασία στης φύσης. Έτσι οδηγηθήκαµε στην υιοθέτηση του θεσµού των προστατευόµενων περιοχών (Κιλιπίρης 2006). Μία προστατευόµενη περιοχή ορίζεται σύµφωνα µε τη ιεθνή Ένωση για την Προστασία της Φύσης (IUCN 1994) ως : Μια χερσαία ή/και θαλάσσια έκταση αφιερωµένη στην προστασία και διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας και των φυσικών και συναφών πολιτιστικών πόρων, η οποία υπόκειται σε διαχείριση µε νοµικά µέσα ή άλλους αποτελεσµατικούς τρόπους. Η πρώτη προσπάθεια προστασίας της ελληνικής φύσης µέσω της δηµιουργίας προστατευόµενων περιοχών έγινε το 1937 µε την έκδοση του Ν. 856/1937 «Περί Εθνικών ρυµών». Ο Νόµος προέβλεπε την ίδρυση στη χώρα (εκτός των νησιών) έως πέντε Εθνικών ρυµών ως περιοχών µε ειδικό καθεστώς προστασίας. Βάσει του Νόµου αυτού το 1938 ιδρύθηκε ο πρώτος Εθνικός ρυµός στον Όλυµπο (http://www.biodiv-chm.gr). Ακολούθησε µία σειρά ειδικών διατάξεων στο πλαίσιο της ασικής Νοµοθεσίας µε τις οποίες θεσπίσθηκαν νέες κατηγορίες προστατευόµενων περιοχών, όπως «Αισθητικό άσος», «ιατηρητέο Μνηµείο της Φύσης», «Καταφύγιο Θηραµάτων», «Ελεγχόµενη Κυνηγετική Περιοχή» και «Εκτροφείο Θηραµάτων». Η επέκταση του Ν.5351/1932 µε τον συµπληρωµατικό Ν.1465/1950 έδωσε τη δυνατότητα ανακήρυξης ορισµένων περιοχών ως «Τοπίων Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους». (http://www.biodiv-chm.gr). Το 1986 η εθνική νοµοθεσία εξελίχθηκε µε τον νόµο 1650/1986 «Για την προστασία του περιβάλλοντος». Έκτοτε, ο 1650 είναι ο κύριος ελληνικός νόµος που διέπει τη θεσµοθέτηση προστατευόµενων περιοχών (Κακούρος 2004). Ο Νόµος αυτός, στο κεφάλαιο για την προστασία της φύσης και του τοπίου περιέχει δύο σηµαντικές ρυθµίσεις. Η πρώτη αφορά στην κατηγοριοποίηση των προστατευόµενων περιοχών σε έξι νέες επιµέρους κατηγορίες (http://www.biodiv-chm.gr). Βάσει του 1650 οι κατηγορίες προστατευόµενων περιοχών είναι οι εξής: Περιοχές απόλυτης προστασίας της φύσης. Περιοχές προστασίας της φύσης. 4
Εθνικά πάρκα. Προστατευόµενοι φυσικοί σχηµατισµοί Προστατευόµενα τοπία και στοιχεία του τοπίου. Περιοχές οικοανάπτυξης. Στην πράξη, µια προστατευόµενη περιοχή συνήθως περιλαµβάνει συνδυασµό των παραπάνω βαθµών προστασίας (Κακούρος 2004). Η δεύτερη αφορά στον καθορισµό ειδικής διαδικασίας κήρυξης και διαχείρισης των νέων προστατευόµενων περιοχών. (http://www.biodiv-chm.gr). Η δηµιουργία των εθνικών πάρκων σήµερα αποτελεί το πιο διαδεδοµένο µέσο που υιοθετείται παγκοσµίως στη διατήρηση των φυσικών οικοσυστηµάτων ή/και στην πολιτιστική κληρονοµιά ενός ευρύτερου φάσµατος ανθρώπινων δραστηριοτήτων (Papageorgiou & Kassioumis 2005). Ο ορισµός που δίνει η Παγκόσµια Στρατηγική για την Προστασία και ιατήρηση (IUCN 1994) είναι: Εθνικά Πάρκα είναι οι φυσικές χερσαίες ή υδάτινες περιοχές που έχουν σχεδιαστεί µε σκοπό την προστασία της οικολογικής ακεραιότητας, ενός ή περισσοτέρων οικοσυστηµάτων και την παροχή ενός θεσµού που παρέχει πνευµατικές, επιστηµονικές, εκπαιδευτικές και ψυχαγωγικές δυνατότητες οι οποίες πρέπει να είναι περιβαλλοντικά και πολιτισµικά συµβατές. Σύµφωνα µε την ελληνική νοµοθεσία (Trakolis 2001b) τα εθνικά πάρκα είναι προστατευόµενες περιοχές µε σκοπό: 1. την προστασία του περιβάλλοντος 2. την προώθηση επιστηµονικής έρευνας και περιβαλλοντικής εκπαίδευσης 3. την παροχή ψυχαγωγικών ευκαιριών 4. τη βελτίωση της κοινωνικής και οικονοµικής θέσης των ντόπιων κατοίκων, προώθηση της ανάπτυξης του οικοτουρισµού και την ενθάρρυνση παραδοσιακών προτύπων χρήσης γης καθώς και παραδοσιακών επαγγελµάτων. 2.2. Το δίκτυο Natura 2000 Η διατήρηση της βιοποικιλότητας παραµένει µια από τις σηµαντικότερες προκλήσεις που αντιµετωπίζει ο σύγχρονος κόσµος. Ο ορατός κίνδυνος εξαφάνισης πολλών ειδών και αλλοίωσης της σύνθεσης και υποβάθµισης πολλών οικοσυστηµάτων οδήγησε στην έκδοση της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ «για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας» από το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο. Σκοπός της Οδηγίας είναι «να συµβάλει στην προστασία της βιολογικής ποικιλοµορφίας, µέσω της διατήρησης των φυσικών οικοτόπων, 5
καθώς και της άγριας χλωρίδας και πανίδας στο ευρωπαϊκό έδαφος των κρατών µελών όπου εφαρµόζεται η συνθήκη» ( http://www.minenv.gr ). Η αναγνώριση της ανάγκης για την θέσπιση ενός δικτύου αυτού του είδους ήρθε ως απάντηση στην µεγάλης κλίµακας καταστροφή και κατακερµατισµό των ενδιαιτηµάτων άγριας πανίδας και χλωρίδας που συνέβη κατά τις δεκαετίες πριν από το 1992. Ο Ευρωπαϊκός Οργανισµός Περιβάλλοντος έχει επιβεβαιώσει ότι πολλά ευρωπαϊκά είδη φθίνουν: κατά τα πρόσφατα έτη, 64 ενδηµικά φυτά της Ευρώπης εξαφανίστηκαν από τη φύση το 38% ειδών πτηνών και το 45% ειδών πεταλούδας απειλούνται, ενώ ορισµένοι πληθυσµοί είναι ευάλωτοι ή σε κίνδυνο. (http://ec.europa.eu). Η δύναµη της οδηγίας είναι ότι στοχεύει στην προστασία των οικοτόπων, µέσω ενός Ευρωπαϊκού οικολογικού δικτύου προστατευόµενων ζωνών και όχι µόνο στην προστασία των ειδών που ανήκουν σε αυτούς (Boteva et al. 2004). Επιπλέον σύµφωνα µε την οδηγία κατά την λήψη των µέτρων στις ζώνες ειδικής διατήρησης, λαµβάνονται υπόψη οι οικονοµικές, κοινωνικές και πολιτιστικές απαιτήσεις καθώς και οι περιφερειακές και τοπικές ιδιοµορφίες. Κατά συνέπεια η φιλοσοφία της οδηγίας στηρίζεται στην αµφίδροµη αρχή ότι δε µπορούµε να διαχειριζόµαστε µια περιοχή εάν δεν την προστατεύουµε και δεν µπορούµε να προστατεύουµε µια περιοχή εάν δεν την διαχειριζόµαστε κατάλληλα (Ντάφης et.al. 1997). Η οδηγία 92/43/ΕΟΚ, επιδιώκοντας να συµβάλει γενικότερα στην προστασία της βιολογικής ποικιλοµορφίας, προβλέπει στο άρθρο 3 την ίδρυση του ευρωπαϊκού δικτύου περιοχών ιδιαίτερης φυσικής αξίας Φύση 2000, στη σύσταση του οποίου κάθε κράτος µέλος συµµετέχει ανάλογα µε τους τύπους των φυσικών οικοτόπων που απαντώνται στην επικράτειά του (Λαζαρέτου 2002). Το ίκτυο Φύση 2000 (Natura 2000) αποτελεί ένα Ευρωπαϊκό Οικολογικό ίκτυο περιοχών, οι οποίες φιλοξενούν φυσικούς τύπους οικοτόπων και οικοτόπους ειδών που είναι σηµαντικοί σε ευρωπαϊκό επίπεδο (http://www.minenv.gr ). Το δίκτυο αυτό, το οποίο θα τεθεί κάτω από ένα καθεστώς ειδικής διαχείρισης που θα καθορίσει κάθε χώρα-µέλος λαµβάνοντας υπόψη της τις ιδιαιτερότητές της, θα αποτελέσει την σπονδυλική στήλη όχι µόνο για την διατήρηση της βιοποικιλότητας αλλά και της γενικότερης προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος (Ντάφης et.al. 1997). Σκοπός του δικτύου είναι να διασφαλιστεί η µακροπρόθεσµη επιβίωση των πιο πολύτιµων και των πλέον απειλούµενων ειδών και ενδιαιτηµάτων της Ευρώπης (http://ec.europa.eu). Αποτελείται από δύο κατηγορίες περιοχών: Τις «Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ)» (Special Protection Areas - SPA) για την Ορνιθοπανίδα, όπως ορίζονται στην Οδηγία 79/409/EK, και τους «Τόπους Κοινοτικής Σηµασίας (ΤΚΣ)» (Sites of Community Importance - SCI) όπως ορίζονται στην Οδηγία 92/43/ΕΚ. Οι ΖΕΠ, µετά τον χαρακτηρισµό τους από τα Κράτη Μέλη, εντάσσονται αυτόµατα στο ίκτυο Φύση 2000, και η διαχείρισή τους ακολουθεί τις διατάξεις του άρθρου 6 της Οδηγίας 92/43/ΕΚ (http://www.minenv.gr). Αντίθετα, για την ένταξη των ΤΚΣ πραγµατοποιείται επιστηµονική αξιολόγηση και διαπραγµάτευση µεταξύ των Κρατών 6
Μελών και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα των κατά οικολογική ενότητα Βιογεωγραφικών Σεµιναρίων (http://www.minenv.gr). Η µακροπρόθεσµη διατήρηση των εν λόγω ενδιαιτηµάτων και ειδών δεν µπορεί να επιτευχθεί µε την προστασία αποµονωµένων φυσικών θυλάκων, όσο µεγάλη και αν είναι η ατοµική τους αξία. Θεσπίζοντας ένα δίκτυο τόπων µέσω της συνολικής κατανοµής των εν λόγω ενδιαιτηµάτων και ειδών, το δίκτυο «Φύση 2000» προτίθεται να αποτελέσει ένα δυναµικό και ζωντανό δίκτυο, το οποίο θα διασφαλίζει τη διατήρησή τους (http://ec.europa.eu). Το δίκτυο Φύση 2000 δεν είναι ένα σύστηµα αυστηρά προστατευόµενων φυσικών περιοχών όπου αποκλείεται κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα. Ενώ το δίκτυο θα συµπεριλαµβάνει ασφαλώς προστατευόµενες φυσικές περιοχές, το µεγαλύτερο τµήµα της γης είναι πιθανόν να συνεχίσει να είναι ιδιωτικής ιδιοκτησίας και θα δοθεί έµφαση στη διασφάλιση της αειφόρου, τόσο από οικολογική όσο και από οικονοµική και κοινωνική άποψη, µελλοντικής διαχείρισης (http://ec.europa.eu). 2.3. Το ίκτυο Natura 2000 στην Ελλάδα Όπως και στην Ευρώπη η άγρια φύση και οι βιότοποι της Ελλάδας απειλούνται όλο και περισσότερο, πιθανώς περισσότερο από οπουδήποτε αλλού. Η υποβάθµιση των βιοτόπων ή και η αρκετά συχνή καταστροφή τους, συνδέεται κυρίως µε την εντατικοποίηση της γεωργίας, την αστικοποίηση αλλά και µε τη δηµιουργία οδικού δικτύου και άλλων έργων υποδοµής. Η ρύπανση που οφείλεται κυρίως σε λύµατα και στερεά απόβλητα είναι ακόµα µια απειλή η οποία µπορεί να είναι πολύ σηµαντική σε ορισµένες περιοχές. Το κυνήγι που είναι µια δηµοφιλής δραστηριότητα στην Ελλάδα αποτελεί και αυτό ένα σοβαρό πρόβληµα (Aperghis 2006). Η Ελλάδα, στα πρώτα στάδια του θεσµού των προστατευόµενων περιοχών ακολουθούσε την τότε επικρατούσα προσέγγιση της απόλυτης προστασίας φυσικών περιοχών αποθαρρύνοντας τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Στην πορεία η προσέγγιση αυτή εγκαταλείπεται και δίνει τη θέση της στην αντίληψη που υπαγόρευε την ενσωµάτωση της προστατευόµενης περιοχής στον περιβάλλοντα χώρο και τη στενή σύνδεση της προστασίας µε την αειφορική χρήση των φυσικών πόρων. (http://www.biodiv-chm.gr). Όταν αναφερόµαστε στις προστατευόµενες περιοχές στην Ελλάδα, εννοούµε κυρίως τις περιοχές που έχουν ενταχθεί στο ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο «Φύση 2000» και που προστατεύονται βάσει των κοινοτικών Οδηγιών για τους Οικοτόπους και τα Πουλιά (Καραβέλλας 2003). Το δίκτυο «Φύση 2000» στην Ελλάδα σήµερα απαρτίζεται από 239 ΤΚΣ και 163 ΖΕΠ. Οι περιοχές αυτές παρουσιάζουν χωρική αλληλεπικάλυψη. Μάλιστα, 31 ΤΚΣ είναι απολύτως ταυτόσηµοι µε ΖΕΠ όσον αφορά την έκταση και την χωροθέτησή τους (http://www.minenv.gr). Στις παραπάνω περιοχές περιλαµβάνονται οι 10 Εθνικοί ρυµοί (καθεστώς βάση του 7
Ν.996/1971 που αποτελεί µέρος του Ν.86/1969 «Περί ασικού Κώδικος», οι υγρότοποι ιεθνούς Σηµασίας σύµφωνα µε τη Σύµβαση Ραµσαρ και άλλες σηµαντικές περιοχές. Η Ελλάδα είναι πολύ πλούσια σε φυσικά τοπία και βιοποικιλότητα. Περιέχει ένα µεγάλο ποσοστό από απειλούµενους βιοτόπους (110 από τους 255) όπως αυτοί ορίζονται από την κοινοτική Οδηγία για τους Οικοτόπους και τα Πουλιά. Επίσης πολλά ζώα όπως ερπετά, αµφίβια, ψάρια και ασπόνδυλα (76 από τα 199) και πουλιά (τουλάχιστον 120 από τα 181) βρίσκονται στην Ελλάδα ενώ στη χώρα φύονται πάνω από 6.500 διαφορετικά είδη και υποείδη φυτών εκ των οποίων περίπου 1000 είναι ενδηµικά κάτι που δεν συναντάται σε οποιαδήποτε άλλη ευρωπαϊκή χώρα. Αυτός ο πλούτος οδήγησε σε ένα µεγάλο αριθµό καθορισµένων ως «Φύση 2000» περιοχών στην Ελλάδα (Aperghis 2006). 2.4. Η συµµετοχή του κοινού στη διαχείριση των προστατευόµενων περιοχών Οι συµµετοχικές διαδικασίες σε θέµατα διαχείρισης περιβάλλοντος αναδεικνύονται πλέον σε ουσιαστικό δικαίωµα του πολίτη και σε υποχρέωση του κράτους στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής νοµοθεσίας. Σταθµό αποτέλεσε η υπογραφή της Σύµβασης του Άαρχους ( ανία, 15 Ιουνίου 1998), που αναγνώρισε το δικαίωµα του πολίτη στην πληροφόρηση και στη διατύπωση άποψης για επικείµενα σχέδια, µέτρα και προγράµµατα που αφορούν το περιβάλλον. Μετά τη Σύµβαση αυτή εκδόθηκε οδηγία για την πρόσβαση του πολίτη στην πληροφόρηση για περιβαλλοντικά ζητήµατα (Οδηγία 2003/4/ΕΚ, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου, 28 Ιανουαρίου 2003), η οποία πρέπει να ενσωµατωθεί στην εθνική νοµοθεσία των κρατών µελών έως το 2005 ( ηµητρακόπουλος 2008). Οι συµµετοχικές διαδικασίες συνιστούν ευκαιρία και όχι απειλή για τους τοπικούς άρχοντες και τις διαχειριστικές αρχές µιας προστατευόµενης περιοχής. Η προτεραιότητα, όµως, της διατήρησης των φυσικών πολύτιµων χαρακτηριστικών, στα πλαίσια της διαχείρισης των περιοχών Νatura, δεν είναι δυνατό να τεθεί στην κρίση του κοινού. Αποτελεί ειληµµένη απόφαση των ευρωπαίων πολιτών. Η συµµετοχή απαιτείται για το πώς, όχι για το αν θα προστατευτεί η περιοχή (Καραβέλλας et.al. 2003). Οι τοπικές κοινωνίες δεν έχουν µια a priori αρνητική ή θετική στάση απέναντι στην προστασία του περιβάλλοντος. Άλλες φορές υπεραµύνονται της προστασίας και αντιτίθενται σε αναπτυξιακά έργα που υποβαθµίζουν το περιβάλλον, ιδιαίτερα µάλιστα όταν αυτά θεωρείται ότι θέτουν σε κίνδυνο την υγεία τους (όπως π.χ. εγκαταστάσεις κεραιών για τις τηλεπικοινωνίες) και άλλοτε αντιστέκονται στα προτεινόµενα µέτρα προστασίας (όπως π.χ. σε περιορισµούς στους όρους δόµησης)(kαραβέλας et.al. 2003). Σταδιακά έχουν προκύψει νέες στάσεις που επικεντρώνονται σε στρατηγικές µε στόχο την διευκόλυνση της τοπικής κοινοτικής συµµετοχής για τη διαχείριση των φυσικών πόρων που έχουν τοπική αξία (Nepal 2002). Ειδικότερα, σε πολλές ανεπτυγµένες και αναπτυσσόµενες 8
χώρες, οι στρατηγικές έχουν εστιάσει στη συνεργασία µεταξύ των τοπικών κοινωνιών και των υπεύθυνων της διαχειριστικής αρχής, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για την διατήρηση ενός πόρου µε µεγάλη διαχειριστική αξία (Papageorgiou & Kassioumis 2005). Μολονότι η ανάγκη σύνδεσης των πάρκων µε τις τοπικές κοινωνίες έχει έντονα τονιστεί τόσο από Παγκόσµια Στρατηγική για την ιατήρηση (World Conservation Strategy) (1980) όσο και από το Παγκόσµιο Συνέδριο των Εθνικών Πάρκων (World Congress of National Parks) (1982), η σύγκρουση παραµένει άλυτη εξαιτίας του γεγονότος ότι οι αγροτικοί πληθυσµοί που ζουν γύρω από τα πάρκα είναι συνήθως πολύ χαµηλών εισοδηµάτων και µε λίγες δυνατότητες συντήρησης (Singh & Singh 2004). Σύµφωνα µε τον Bachert (1990) η αποδοχή των πάρκων αυξάνεται µε την αυξανόµενη απόσταση από την περιοχή. Το πρόβληµα είναι προφανές. Οι άνθρωποι που επηρεάζονται άµεσα και προσωπικά από την εγκαθίδρυση ενός πάρκου έχουν και τις περισσότερες αντιρρήσεις και δισταγµούς. Αλλά και τα αποτελέσµατα των Shrestha & Alavalapati (2006) έδειξαν ότι τα άτοµα που ζουν κοντά στην υπό µελέτη προστατευόµενη περιοχή είναι περισσότερο πιθανό να εµφανίσουν αρνητικές στάσεις απέναντι στις ενέργειες για την προστασία της περιοχής. Η µόνη λύση σε αυτό το πρόβληµα είναι η συµµετοχή της τοπικής κοινωνίας στη διαδικασία λήψης αποφάσεων χωρίς να εγκαταλείπεται η αρχή «της προτεραιότητας της διατήρησης της φύσης» (Bachert 1990). ιάφορες µελέτες (McNeely 1994, Furze et al. 1996, Trakolis 2001a, Rao et al. 2003, Xu et al. 2006, Redford & Fearn 2007) τονίζουν ότι οι ανθρώπινες κοινότητες ειδικότερα εκείνες που ζουν µέσα και γύρω από τις προστατευόµενες περιοχές συχνά έχουν σηµαντικές και µακροχρόνιες σχέσεις µε αυτές τις περιοχές. Οι τοπικές και γηγενείς κοινότητες συχνά εξαρτώνται από τους πόρους που υπάρχουν στις περιοχές αυτές για την οικονοµική και πολιτιστική τους επιβίωση. Οι σχέσεις αυτές εµπεριέχουν πολιτιστική ταυτότητα και πρακτικές επιβίωσης, οι οποίες συχνά συµβάλλουν στην διατήρηση της βιολογικής ποικιλοµορφίας της περιοχής (Furze et al. 1996 Trakolis 2001 a, Rao et al. 2003). Συχνά όµως οι σχέσεις αυτές έχουν αγνοηθεί και έχουν καταστραφεί από πρωτοβουλίες για την διαχείριση και διατήρηση των πόρων (Maikhuri et al. 2001). Στις περισσότερες περιπτώσεις οι προστατευόµενες περιοχές ιδρύονται σε εδάφη που κατέχονται και χρησιµοποιούνται από τον εκάστοτε τοπικό πληθυσµό (Trakolis 2001a). Οι πόροι αυτοί ικανοποιούν γενικά τις καθηµερινές τους ανάγκες για την βόσκηση των ζώων τους, για καύσιµα και τρόφιµα οι αποκαλούµενες υπηρεσίες οικοσυστηµάτων. Αυτοί οι βιολογικοί πόροι αποτελούν την σπονδυλική στήλη για την επιβίωση και την ανάπτυξη (Singh & Singh 2004). Η έλλειψη οποιασδήποτε στήριξης της κοινότητας που ζει δίπλα από τα πάρκα (όπως εισόδηµα, εκπαίδευση και σχέδια αγροτικής ανάπτυξης) δηµιουργεί προβλήµατα στις προστατευόµενες περιοχές. Συγκεκριµένα στα αναπτυσσόµενα έθνη οι τοπικές απειλές 9
προκύπτουν από τη µη αποδεκτή εκµετάλλευση των περιοχών αυτών µέσω του κυνηγιού, τον εµπρησµών, της κοπής των δέντρων, της γεωργικής καταπάτησης και της συλλογής δασικών προϊόντων ή του συνδυασµού των παραπάνω (Singh & Singh 2004). Σύµφωνα µάλιστα µε τον Borrini-Feyerabend (2004) κοινότητες σε πολλές χώρες έχουν διαταραχθεί και έχουν γίνει φτωχότερες αφού υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τη χρήση των πόρων, από τους οποίους εξαρτιόνταν η επιβίωση τους, χωρίς καµία επανόρθωση µέσω αποζηµίωσης. Οι άνθρωποι που ζουν στις περιοχές αυτές και έχουν µετατοπιστεί και αποµονωθεί για µεγάλο χρονικό διάστηµα είναι πιθανό να υιοθετήσουν ενέργειες που είναι καταστρεπτικές για τους στόχους της διατήρησης (Maikhuri et al. 2001). Σύµφωνα µε τους Xu et.al. (2006) η κλιµάκωση των συγκρούσεων µεταξύ των ντόπιων κατοίκων και της τοπικής κοινωνίας έχει σε πολλές περιπτώσεις προκαλέσει ζηµία στους πολύτιµους βιότοπους, στα οικοσυστήµατα, στην χλωρίδα και την πανίδα που υποτίθεται ότι πρέπει να προστατευτούν. Γίνεται έτσι κατανοητό ότι οι προστατευόµενες περιοχές δεν µπορούν να συνυπάρξουν για µεγάλο χρονικό διάστηµα µε κοινωνίες που είναι εχθρικές προς αυτές. (De Boer & Baquete 1998, Trakolis 2001a, Rao et al. 2003). Αντίθετα όταν τοποθετηθούν σε ένα κατάλληλο πλαίσιο, οι προστατευόµενες περιοχές µπορούν να συνεισφέρουν σηµαντικά στην ανθρώπινη ευηµερία (Trakolis 2001a, Rao et al. 2003). Πολλές προστατευόµενες περιοχές υφίστανται πιέσεις από αυξανόµενους πληθυσµούς των οποίων η οικονοµική τους ευηµερία πάσχει από την συσσωρευτική παραµέληση του εδάφους και των άλλων πόρων. Για τους υπεύθυνους στη διαχείριση των προστατευόµενων περιοχών η λεπτοµερής γνώση των αντιλήψεων των ανθρώπων που επηρεάζονται από την ίδρυση και την διαχείριση των προστατευόµενων περιοχών είναι τόσο σηµαντική όσο και η γνώση για τα φυτά και τα ζώα που προστατεύονται (Mcneely 1994). Επιπλέον τα πολιτιστικά και τα κοινωνικοοικονοµικά χαρακτηριστικά του ντόπιου πληθυσµού αποτελούν τη βάση για τα µέτρα που θα υιοθετηθούν στην προώθηση της αειφορικής διαχείρισης των φυσικών πόρων, την καταπολέµηση της φτώχειας και την καλυτέρευση της ποιότητας ζωής των ανθρώπων δηµιουργώντας θετική υποστήριξη για τις προστατευόµενες περιοχές (Mcneely 1994). Η καθιέρωση και η διαχείριση των προστατευόµενων περιοχών και η χρήση των πόρων µέσα και γύρω από αυτές πρέπει να είναι κοινωνικά αποδεκτή και δίκαιη. Σε πολλές περιπτώσεις η συνέχιση καθώς και η ανάπτυξη των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στις προστατευόµενες περιοχές πρέπει να γίνεται αποδεκτή εφόσον είναι συµβατή µε τους στόχους της διατήρησης (Brandon & Wells 1992). Η συµµετοχή της τοπικής κοινωνίας και η ισότητα πρέπει να συµπεριληφθούν άµεσα στη διαδικασία λήψης αποφάσεων (Mcneely 1994, Papageorgiou 2001, Trakolis 2001a, Rao et al. 2003, Singh & Singh 2004, Springer 2006, Mannigel 2008). 10