Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΙΙΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ - ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Π Ε Ρ Ι Ο Χ Η : Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ι Κ Ο Σ Χ Ω Ρ Ο Σ Κ Α Ι Ε Π Ι Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Α 6 Ο ΕΞΑΜΗΝΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ 6 Απρίλιος 2014 ΘΕΜΑ: ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ Σχεδιαστική Επέμβαση σε Εγκαταλειμμένο Τμήμα του Αστικού Ιστού στο Μεταξουργείο Διδακτική Ομάδα: Σ. ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΟΥ-ΔΙΒΑΝΗ Καθηγήτρια Ν.-Ι. ΤΕΡΖΟΓΛΟΥ Λέκτωρ Τ. ΠΕΤΡΑΣ Υ.Δ. ΟΔΟΣ ΠΑΤΗΣΙΩΝ 42 - ΑΘΗΝΑ 106 82 - ΤΗΛ. 7723388-7723567 - FAX 7723390
6 ο ΕΞΑΜΗΝΟ Το μάθημα του 6 ου εξαμήνου εντάσσεται στο γενικότερο πλέγμα των μαθημάτων της Γνωστικής Περιοχής Αρχιτεκτονικού Χώρου και Επικοινωνίας του Τομέα ΙΙΙ. Το πλέγμα αυτό περιλαμβάνει μια θεματολογία η οποία διαπερνά τις διαφορετικές κλίμακες σχεδιασμού, από το αντικείμενο έως τους υπαίθριους κοινόχρηστους χώρους. Ο άξονας που στηρίζει αυτές τις κλίμακες και τις συνδέει μεταξύ τους, είναι η έννοια του χώρου. Ως χώρος ορίζεται το υλικό που δεν είναι άμεσα ορατό, αλλά το οποίο στην πραγματικότητα υφίσταται ανάμεσα στα ορατά πράγματα. Είτε αυτά είναι κτιριακοί όγκοι και αντικείμενα είτε φυσικές μορφές. Στο πλαίσιο της παραπάνω προσέγγισης, η σημασία του μη ορατού αυτού υλικού του χώρου συνίσταται στο ότι: α. Ρυθμίζει και μορφοποιεί τις τοπολογικές σχέσεις μεταξύ των ορατών πραγμάτων, και β. Οι μορφές και τα σχήματα που ο ίδιος ο χώρος προσλαμβάνει, συγκροτούν ένα σύστημα χωρικών ενοτήτων, οι οποίες αντικατοπτρίζουν με συγκεκριμένους τρόπους τις κοινωνικές δομές. Ειδικότερα, ο κοινόχρηστος χώρος, κλειστός ή υπαίθριος, αποτελεί το πεδίο συγκρότησης της κοινωνίας. Με την έννοια αυτή, ο χώρος, όπως προσδιορίστηκε, συνιστά έναν βασικό φορέα νοημάτων, ιδεών και μηνυμάτων. Το ιδιαίτερο στοιχείο στη λογική αυτή έγκειται στη θεώρηση του χώρου ως δυναμικού συστήματος σχέσεων, οι οποίες βρίσκονται σε διαρκή μετασχηματισμό. Ο μετασχηματισμός αυτός αφορά τόσο τις μεταλλάξεις του χώρου στην χρονική εξέλιξη και διάρκεια της ζωής του, όσο και τις μεταμορφώσεις του, οι οποίες προκύπτουν από τις εναλλαγές στις χρήσεις του. Στο συγκεκριμένο εξάμηνο το θέμα τίθεται ακριβώς στον πυρήνα αυτού του σκεπτικού δηλαδή αναφέρεται στον σχεδιασμό του αστικού χώρου ως ενός μεταλλασσόμενου συστήματος σχέσεων, οι οποίες επαναπροσδιορίζονται με αφετηρία μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Σε προηγούμενα ακαδημαϊκά έτη το μάθημα αρχικά προσανατολίστηκε στην κατεύθυνση της επαν-ερμηνείας ενός κελύφους με ιστορική και μνημονική αξία. Ο νέος σχεδιασμός και ο προσδιορισμός των μελλοντικών του χρήσεων βασίστηκε στην ανάγνωση των εννοιών και των μηνυμάτων του χώρου, όπως είχαν αποτυπωθεί στα υλικά ίχνη της φθοράς του χρόνου και της λειτουργικής ζωής του κτίσματος. Σε ένα επόμενο στάδιο ανανέωσης της προβληματικής του μαθήματος, διερευνήθηκαν οι δυνατότητες μετασχηματισμού ενός ημιτελούς κτιρίου που δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ, το οποίο είχε παραμείνει στην ανοικτή μορφή ενός εμφανούς σκελετού από μπετόν.
Στη συνέχεια, το μάθημα επιχείρησε να συνδυάσει τις δύο παραπάνω προσεγγίσεις: προτάθηκε η σχεδιαστική επέμβαση σε ένα κέλυφος με εμφανή σκελετό από μπετόν, το οποίο είχε χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν και είχε φορτιστεί με λειτουργικές, αισθητικές, μνημονικές και ιστορικές αξίες. Το φετινό θέμα επιχειρεί να διευρύνει τις προηγούμενες προσεγγίσεις σε μία σχεδιαστική θεώρηση και επαν-ερμηνεία του αστικού ιστού και της πόλης. Προτείνεται ως πεδίο μελέτης ένα εγκαταλειμμένο τμήμα του αστικού ιστού στο Μεταξουργείο. Το τμήμα αυτό συνορεύει με την οδό Μεγάλου Αλεξάνδρου και αποτελείται από ένα κλειστό βιομηχανικό κέλυφος με ξύλινη στέγη, το οποίο είχε χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν ως αποθήκη χαρτιού του Δήμου Αθηναίων, ένα κενό χώρο δίπλα του, μία εγκαταλειμμένη παλαιά κατοικία μαζί με τον υπαίθριο κήπο της και δύο συνοδευτικά κτίσματα. Ζητείται η νέα οργάνωση των χωρικών, λειτουργικών και νοηματικών σχέσεων ανάμεσα στα παραπάνω στοιχεία. Τα κύρια θέματα προβληματισμού αφορούν τα εξής: α. Την συνολική ανάγνωση της δομής και πλοκής του αστικού ιστού και των αστικών συντελεστών που τον ορίζουν, β. Την σχέση του βιομηχανικού κελύφους με τον κενό χώρο και το δρόμο, γ. Την σχέση της παλαιάς κατοικίας με τον κήπο, τα συνοδευτικά κτίσματα και το δρόμο, δ. Την σχέση των κλειστών με τους υπαίθριους χώρους συνολικά, ε. Την σχέση των κελυφών με το δομημένο περιβάλλον, τον αστικό ιστό, τον ευρύτερο χώρο της πόλης αλλά και την κοινωνική και πολιτισμική συγκρότηση της περιοχής, και στ. Την έννοια του χρόνου όπως εμφανίζεται στο χώρο, τόσο στη συνολική διαστρωμάτωση της ποικιλίας των οικοδομικών τύπων του αστικού ιστού, όσο και στη μορφή των κτισμάτων ή στις φθορές που έχουν υποστεί στην διάρκεια της ζωής τους. Το ζητούμενο είναι ο επανασχεδιασμός του συνολικού αστικού χώρου, τόσο εσωτερικά όσο και υπαίθρια, έτσι ώστε να φιλοξενήσει κάποιες νέες σημερινές χρήσεις, με έμφαση σε κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες. Κτιριολογικό Πρόγραμμα αστικού σχεδιασμού δεν δίνεται αλλά αναμένεται να διατυπωθεί από κάθε σπουδαστική ομάδα, έπειτα από την θεωρητική διερεύνηση του θέματος και την επιτόπια ανάλυση και μελέτη του χώρου σε σχέση με: Α. Την σημερινή χωρική δομή και μορφή του αστικού ιστού και των υπαίθριων χώρων. Β. Τις εναλλακτικές δυνατότητες μετασχηματισμών που προσφέρουν τα ίδια τα κτίσματα. Γ. Τις χωρικές, νοηματικές και λειτουργικές σχέσεις των κελυφών με το άμεσο και ευρύτερο αστικό περιβάλλον.
Ο βαθμός επέμβασης στα κελύφη και τους κενούς χώρους δεν προδιαγράφεται αλλά θα εξαρτηθεί από την συνολική λογική ανάγνωσης, περιγραφής και αξιολόγησης του αστικού ιστού που θα κάνει κάθε σπουδαστική ομάδα. Ο Aldo Rossi γράφει, στην Αρχιτεκτονική της Πόλης: «Επειδή λοιπόν όλη αυτή η μελέτη γίνεται με σκοπό τον καθορισμό της φύσης των αστικών συντελεστών και την αναγνώριση τους, μπορούμε αμέσως να δηλώσουμε ότι στη φύση των αστικών συντελεστών υπάρχει κάτι που τους εξομοιώνει, και όχι μόνο μεταφορικά, με το έργο τέχνης..αυτή η καλλιτεχνική φύση των αστικών συντελεστών είναι στενά συνδεδεμένη με την ποιότητα τους, με το unicum, δηλαδή την μοναδικότητα τους, και συνεπώς με την προσπάθεια της ανάλυσης και του ορισμού τους. Αυτό είναι ένα αρκετά πολύπλοκο ζήτημα..πάρτε έναν οποιοδήποτε αστικό συντελεστή (ένα κτίριο, ένα δρόμο, ένα οικοδομικό τετράγωνο) και περιγράψτε τον» (σσ. 34-35). Η πρόκληση που απευθύνει ο Rossi βρίσκεται στην καρδιά της συνθετικής διαδικασίας που μας ενδιαφέρει εδώ. Η μορφή της παράδοσης είναι ελεύθερη και μπορεί να περιλαμβάνει κείμενα, σχέδια, σκαριφήματα, μακέτες ή οποιοδήποτε άλλο μέσον, όπως video, cd, φωτογραφία, collage, σε κλίμακες που να ανταποκρίνονται καλύτερα και να αποδίδουν με πειστικό τρόπο τις βασικές ιδέες της κάθε σπουδαστικής πρότασης. Οι σπουδαστές/τριες θα επεξεργαστούν το θέμα είτε ατομικά είτε σε ομάδες το πολύ τριών ατόμων. Οι διορθώσεις δεν θα γίνονται στις επιμέρους ομάδες χωριστά αλλά σε επίπεδο τάξης από κοινού με τους διδάσκοντες. Κατά την διάρκεια των μαθημάτων θα γίνουν διαλέξεις, προβολές και παρουσιάσεις από μέλη του ΔΕΠ ή / και επισκέπτες ομιλητές. Η Διδακτική Ομάδα Σ. Χαραλαμπίδου-Διβάνη, Καθηγήτρια Ε.Μ.Π. Ν.-Ι. Τερζόγλου, Λέκτωρ Ε.Μ.Π. Τ. Πετράς, Υ.Δ.
ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ Αστικός Σχεδιασμός (urban design, projet urbain) 1. (πολεοδ. ιστορ.) Ο όρος γεννήθηκε στη Μ. Βρετανία και στις ΗΠΑ κατά τη δεκαετία του 1940 και διαδόθηκε ιδιαίτερα στη Γαλλία μετά το 1970. Υποδεικνύει την διαδικασία σύλληψης και πραγματοποίησης μελετών για τη διευθέτηση μεγάλων τμημάτων του «φυσικού» χώρου της πόλης σε τρείς διαστάσεις και τοποθετείται σε ενδιάμεση κλίμακα ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομία. Ο αστικός σχεδιασμός επιχειρεί να αντιμετωπίσει ζητήματα που απορρέουν από τους μετασχηματισμούς που επιφέρει ο χρόνος σε υπάρχοντα τμήματα πόλης, αλλά και από τις συγκρούσεις που προκύπτουν στην κατάληψη και χρήση του αστικού εδάφους από διαφορετικές ομάδες και συμφέροντα, παρεμβαίνοντας σε όλα τα επίπεδα (όπως μορφές, χαράξεις, χρήσεις, κοινωνικά προγράμματα, υποδομές). Το θεωρητικό του υπόβαθρο εμπλουτίστηκε από τις τυπο-μορφολογικές αναλύσεις των Ιταλών A. Rossi, C. Aymonino, L. Benevolo που μελέτησαν τις μορφές αστικής ανάπτυξης ως προς σταθερά και νεωτεριστικά στοιχεία και τις σχέσεις μεταξύ αρχιτεκτονικών τύπων και αστικών μορφών. 2. (πολεοδ.) ο αστικός σχεδιασμός αντιλαμβάνεται τα κτίσματα ως στοιχεία ενός συνολικού κτισμένου σχήματος, συνδέοντας τη σύγχρονη πρακτική με τις ιστορικές καταβολές της και διευρύνοντας την έννοια της διατήρησης από το μεμονωμένο κτίσμα στο αστικό σύνολο. Ταυτόχρονα, δεν περιορίζεται στην ανάδειξη της ιστορικής και αισθητικής αξίας του δομημένου περιβάλλοντος, αλλά προωθεί την επανάχρηση και την προσαρμογή στις ανάγκες της σύγχρονης ζωής. Αστικός Ιστός (urban fabric, tissu urbain): έκφραση μεταφορική που παρομοιάζει τα κενά και τα πλήρη του αστικού χώρου με τον ιστό, το υφάδι ενός υφάσματος. Ο ιστός της πόλης αποτελείται από το σύνολο των φυσικών και τρισδιάστατων στοιχείων: τοποθεσία, σύστημα των δρόμων, δίκτυο και μορφή των ελεύθερων δημόσιων χώρων, σχήμα των ιδιοκτησιών, σχέσεις ανάμεσα στους δομημένους και αδόμητους χώρους, χαρακτήρας και τυπολογίες της δόμησης. Ο αστικός ιστός συνδέεται με την ιστορία του τόπου, καθώς συναποτελείται τόσο από στοιχεία μεταβλητά όσο και από στοιχεία ιδιαίτερα ανθεκτικά στο χρόνο. Επιλογή λημμάτων γραμμένων από την Αλεξάνδρα Καραδήμου-Γερόλυμπου, από το λεξικό: Χαράλαμπος Μπούρας, Δημήτρης Φιλιππίδης (επιμ.), Αρχιτεκτονική, Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα, Αθήνα, 2013, σσ. 43-44