ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΛΥΜΠΕΡΑΚΗ - ΓIANNHΣ EN PINOΣ

ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΛΥΜΠΕΡΑΚΗ - ΓIANNHΣ EN PINOΣ Â ÏÈÎÙË ÂÚÁ Û : Ó Â ÌÔÚÊ Î È appleôèfiùëù apple Û fiïëûë 4Ë Î ÔÛË

ISBN: 978-960-8386-04-4 Copyright: Εκδ σεις ΚΕΡΚΥΡΑ A.E. 1η έκδοση Αθήνα, Απρίλιος 2004 2η έκδοση Αθήνα, Μάρτιος 2006 3η έκδοση Αθήνα, εκέµβριος 2008 4η έκδοση Αθήνα, Σεπτέµβριος 2010 Παραγωγή: Εκδ σεις ΚΕΡΚΥΡΑ - Υπε θυνος παραγωγής: Γιώργος Μανιατογιάννης Σχεδιασµ ς: Ατελιέ ΚΕΡΚΥΡΑ - Καλλιτεχνική επιµέλεια: Λευτέρης Μαλαγάρης - Σελιδοποίηση: Μαρία Παπαπαναγιώτου Συντονισµ ς έκδοσης: Έφη Ανδρικοπο λου ι ρθωση: Μενίνα Φουρτο νη Κεντρική διάθεση: Βλαχαβά 6-8, 105 51 Αθήνα Τηλ.: 210-3314714, fax: 210-3230338 www.economia.gr bookstore@economia.gr Απαγορε εται η αναδηµοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του παρ ντος έργου, µε οποιονδήποτε τρ πο, τµηµατικά ή περιληπτικά, στο πρωτ τυπο ή σε µετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδ τη

ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΛΥΜΠΕΡΑΚΗ - ΓΙΑΝΝΗΣ ΕΝ ΡΙΝΟΣ Â ÏÈÎÙË ÂÚÁ Û : Ó Â ÌÔÚÊ Î È appleôèfiùëù apple Û fiïëûë 4η έκδοση

ÂÚÈÂ fiìâó ΜΕΡΟΣ 1ο της Αντιγ νης Λυµπεράκη Ευελιξία και προκατάληψη 9 Μικρ οδοιπορικ στα διλήµµατα της εργασίας τον καιρ της παγκοσµιοποίησης 11 1. Εισαγωγή: τι αλλάζει και γιατί 11 2. Το «πρ βληµα µε την εργασία»: αβεβαι τητα, ανεργία και κακές θέσεις εργασίας 12 3. Αλλάζει περιεχ µενο η εργασία; 16 4. Αλλαγές στους κοινωνικο ς µικρ κοσµους και το αίτηµα της προσαρµογής των θεσµών 20 5. Ποιοι είναι ευέλικτοι; Ποιοι κερδίζουν και ποιοι χάνουν; 23 6. Συµπέρασµα 27 Βιβλιογραφία 31 Σηµειώσεις 33 ΜΕΡΟΣ 2ο του Γιάννη ενδρινο Νέες µορφές απασχ λησης και ποι τητα εργασίας 35 Εισαγωγή 37 Κεφάλαιο 1: Οι νέες µορφές απασχ λησης 43 1.1 Ορισµοί και εννοιολογικές διευκρινήσεις 45 1.2 Το οικονοµικ και το τεχνολογικ πλαίσιο διάδοσης των νέων µορφών απασχ λησης 46 1.3 Οι λ γοι εξάπλωσης των νέων µορφών απασχ λησης 48 1.4 Τυπολογία των νέων µορφών απασχ λησης 50 1.5 ιάχυση των νέων µορφών απασχ λησης στην Ε.Ε. και στις χώρες του ΟΟΣΑ 53 1.5.1 Στατιστικά δεδοµένα και µετρήσεις αποδοχής 53 1.5.2 Θεσµικές διαστάσεις 55 1.6 Οι νέες µορφές απασχ λησης στην Ελλάδα 59 1.6.1 Στατιστικά δεδοµένα και κ ρια χαρακτηριστικά της διάχυσης των νέων µορφών απασχ λησης στην ελληνική αγορά εργασίας 59 1.6.2 Νοµοθετικές παρεµβάσεις για τη ρ θµιση των νέων µορφών απασχ λησης στην Ελλάδα 61 1.6.3 Οι θέσεις των κοινωνικών εταίρων για τις νέες µορφές απασχ λησης 64 Κεφάλαιο 2 Η ποι τητα εργασίας 67 2.1 Το περιβάλλον της εργασίας 69

2.2 Σ γχρονες προσεγγίσεις της ποι τητας εργασίας 71 2.2.1 Έννοια, χαρακτηριστικά και µεθοδολογικές προσεγγίσεις της ποι τητας εργασίας 71 2.2.2 Συστατικά στοιχεία της ποι τητας εργασίας 74 2.3 Ο δυναµικ ς χαρακτήρας της ποι τητας εργασίας και οι συνέργιες µε τις πολιτικές απασχ λησης 77 2.4 Η ευελιξία ως συστατικ στοιχείο της ποι τητας εργασίας 80 2.4.1 Γενικά 80 2.4.2 Η περίπτωση των εργαζ µενων µητέρων 81 2.4.3 Συµπεράσµατα 85 2.5 Η αντίληψη και η ενσωµάτωση της έννοιας ποι τητα της απασχ λησης στην ελληνική περίπτωση 87 Κεφάλαιο 3: Η διασ νδεση των νέων µορφών απασχ λησης µε την ποι τητα της εργασίας 91 3.1 Μια πρώτη (θεωρητική) προσέγγιση 93 3.2 Παρουσίαση ερευνών-µελετών για το θέµα της σχέσης των νέων µορφών απασχ λησης µε την ποι τητα εργασίας 94 3.3 Συµπεράσµατα και προβληµατισµοί για την ποι τητα των νέων µορφών απασχ λησης 101 3.4 Ειδική περίπτωση: η προσωρινή εργασία µέσω εταιρειών δανεισµο προσωπικο 104 3.5 Το πρ βληµα των φτωχών εργαζοµένων και η προσαρµογή του συστήµατος κοινωνικής προστασίας 107 Κεφάλαιο 4: Αξιολογικές κρίσεις και συµπεράσµατα 113 4.1 Νέες µορφές απασχ λησης, πολιτικές απασχ λησης και κοινωνικ κράτος 115 4.2 Το πλαίσιο εφαρµογής των νέων µορφών απασχ λησης, οι εργασιακές σχέσεις και ο ρ λος των κοινωνικών εταίρων 119 4.3 Γενικά συµπεράσµατα 121 Παράρτηµα: ιαστάσεις της ποι τητας εργασίας και προτειν µενοι δείκτες 124 Βιβλιογραφία 126 Σηµειώσεις 132 Ευχαριστίες 145

M ÚÔ 1Ô ÂÏÈÍ Î È appleúôî Ù ÏË Ë

MÈÎÚfi Ô ÔÈappleÔÚÈÎfi ÛÙ ÈÏ ÌÌ Ù ÙË ÂÚÁ Û ÙÔÓ Î ÈÚfi ÙË apple ÁÎÔ- ÛÌÈÔappleÔ ËÛË 1. Εισαγωγή: τι αλλάζει και γιατί Τέσσερις αλλαγές µετατρέπουν τα δεδοµένα του κ σµου γ ρω µας (και εντ ς µας), διανοίγοντας πρωτοφανείς νέες ευκαιρίες για συλλογική και ατοµική ευηµερία, αλλά αναδεικν οντας ταυτ χρονα νέες παγίδες, απειλές και επώδυνες αβεβαι τητες. Η τεχνολογική εξέλιξη, σε συνδυασµ µε την επανάσταση στις τηλεπικοινωνίες, προκαλο ν ένα ποιοτικ άλµα στο «πο» αλλά και στο «πώς» της παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών. Η αναδυ µενη νέα οικονοµία, η οικονοµία της γνώσης ή αλλιώς η «οικονοµία χωρίς βάρος» υπαγορε ει ένα νέο πλέγµα «καταναγκασµών» και «ελευθεριών» στη διαχείριση του χρ νου και στον ορισµ του ανταγωνιστικο πλεονεκτήµατος. Οι δραµατικές ανακατατάξεις στο διεθνές σκηνικ µε την κατάρρευση των κεντρικά κατευθυν µενων αγορών δηµιο ργησαν µια κατάσταση που η (σχετικά) ελε θερη αγορά αποτελεί τη µοναδική αρχή οργάνωσης της οικονοµικής δραστηρι τητας σε παγκ σµια κλίµακα (εξαφάνιση του αντίπαλου δέους). Τέλος, οι αλλαγές στην καθηµερινή ζωή, που προκαλο νται κυρίως απ τη γοργά µεταβαλλ µενη θέση των γυναικών σε λες τις σφαίρες της δηµ σιας και της ιδιωτικής ζωής, αφήνουν υποσχέσεις µεγαλ τερης αυτενέργειας και προσωπικής ανεξαρτησίας, αλλά φέρνουν µαζί τους ρήξεις, τριβές και αβεβαι τητες που είναι δ σκολο να αντιµετωπιστο ν τ σο σε ατοµικ σο και σε συλλογικ επίπεδο. Όλα τα παραπάνω συνήθως περικλείονται στην έννοια της παγκοσµιοποίησης, η οποία αποτελεί την πλέον διαδεδοµένη περιληπτική περιγραφή της διαδικασίας που οδηγεί σε µια νέα κατάσταση πραγµάτων. Όπως πολ ε στοχα συµπυκνώνει ο Giddens σε µια συζήτηση µε τον Hutton (2001), είναι χρήσιµο να βλέπουµε την παγκοσµιοποίηση ως µια διεργασία που υπαγορε εται τ σο απ τα πάνω (αλλαγές στους µεγάλους καν νες της οικονοµίας και της πολιτικής διεθνώς) σο και απ τα κάτω (νέες τάσεις και καταστάσεις στους µικρ κοσµους της καθηµεριν τητας των ανθρώπων) [Hutton & Giddens, 2001]. Ο κοιν ς παρονοµαστής των αλλαγών που συντελο νται είναι η κατάρρευση κάθε συν ρου στην οικονοµική, στην πολιτική και στην κοινωνική σφαίρα. Το νέο σκηνικ αλλάζει τον τρ πο που εργαζ µαστε, τον τρ πο που ζο µε τη ζωή µας αλλά και τους τρ πους µε τους οποίους κατανοο µε τον κ σµο γ ρω µας. Μετέωροι ανά- µεσα σε υποσχέσεις για ένα καλ τερο α ριο και σε απειλές µε ζοφερές επιπτώσεις αβεβαι τητας, το στοίχηµα κρίνεται στην επάρκεια και στην καταλληλ τητα των ρυθµίσεων που διέπουν τα µεγάλα και τα µικρά: µε άλλα λ για, αν η νέα εποχή φέρει δώρα και ανακο φιση απ την ανέχεια και τον καταναγκασµ ή, αντιθέτως, αν πολλαπλασιάσει τις σηµερινές αντιθέσεις και ανισ τητες, θα κριθεί τελικώς απ την καταλληλ τητα των συγκολλητικών ουσιών του συστήµατος, δηλαδή απ τους θεσµο ς.

 ÏÈÎÙË Ó Â ÂÚÁ Û : Î È appleôèfiùëù ÌÔÚÊ apple Û fiïëûë 12-13 EYEΛIΞIA KAI ΠPOKATAΛHΨH 2. Το «πρ βληµα µε την εργασία»: αβεβαι τητα, ανεργία και κακές θέσεις εργασίας Ο στρ βιλος των τεχνολογικών εξελίξεων και το άνοιγµα των αγορών υπ σχονται α ξηση του πλο του και της ευηµερίας, αλλά, ταυτ χρονα, δηµιουργο ν νέες απειλές και υπονοµε ουν τα αυτον ητα του χθες. Το εκτεταµένο φαιν µενο της τριτογενοποίησης (της δυναµικής α ξησης του ειδικο βάρους του τοµέα των υπηρεσιών στο παραγωγικ σ στηµα και στην απασχ ληση) επιβραβε ει σους έχουν ανθρώπινο κεφάλαιο και υψηλές δεξι τητες, αλλά ταυτ χρονα στηρίζεται σε µεγάλο αριθµ θέσεων εργασίας χαµηλής ειδίκευσης και χαµηλής παραγωγικ τητας. Παράλληλα, χαρακτηρίζεται απ αστάθεια και ποικιλία ρων απασχ λησης, ευµεταβλητ τητα και ασυνέχεια ρων και περιεχοµένου εργασίας (τ σο για τις υψηλής ειδίκευσης σο και τις χαµηλής ειδίκευσης θέσεις εργασίας). Αν και είναι αδ νατον να αποτιµηθο ν µε ακρίβεια τα οφέλη και οι παγίδες απ πριν, είναι περίπου βέβαιο τι η µελλοντική κατάσταση πραγµάτων θα χαρακτηρίζεται απ αστάθεια, ποικιλία, ευµεταβλητ τητα των καν νων του παιχνιδιο και περιστάσεις που συστηµατικά θα τείνουν να παγιδε ουν κάποιες οµάδες σε συγκυρίες ευάλωτης και επισφαλο ς θέσης. Σε αυτ το πλαίσιο, οι κίνδυνοι πα ουν να εντοπίζονται στο διάστηµα αµέσως πριν και αµέσως µετά τη φάση της εργασίας, αλλά µοιράζονται στη διάρκεια ολ κληρης της ζωής: πριν, κατά τη διάρκεια και µετά. Συγκεκριµένα, επισφαλείς καταστάσεις µπορεί να παρουσιαστο ν ανά πάσα στιγµή και διά βίου. Τέλος, η πιθαν τητα εµφάνισης αυτών των κινδ νων δεν είναι ισο- µερώς κατανεµηµένη στην κοινωνία: νέοι δυϊσµοί προκ πτουν (και τείνουν να αποκρυσταλλωθο ν) ανάµεσα σε ευάλωτες οµάδες που δεν διαθέτουν γνωστικ κεφάλαιο και σε προνοµιο χες κατηγορίες µε αφθονία γνωστικο κεφαλαίου. Ανάµεσα στα πολλά, στα αντιφατικά και στα φευγαλέα φαιν µενα που χρωµατίζουν το σηµεριν τοπίο της απα-

σχ λησης, µια ακλ νητη βεβαι τητα αναδεικν εται ως ο αναµφισβήτητος κοιν ς παρονοµαστής: η ρευστ τητα των αγορών εργασίας. Τα συστατικά αυτής της ρευστ τητας περιλαµβάνουν: Α ξηση της προσφοράς εργασίας (γυναίκες, νέοι και µετανάστες πολιορκο ν τις λιγοστές διαθέσιµες θέσεις εργασίας). Η ζήτηση για εργασία δεν αντιστοιχεί στην προσφορά: υπολείπεται ποσοτικά (εκείνοι που αναζητο ν εργασία είναι περισσ τεροι απ τις θέσεις). Υπολείπεται επίσης και ποιοτικά. Οι διαθέσιµες θέσεις δεν αντιστοιχο ν στις προσδοκίες εκείνων που αναζητο ν εργασία. Εντελώς σχηµατικά η σ γχρονη εικ να στις αγορές εργασίας συνίσταται σε δ ο προβλήµατα: Πρώτον, στον αποτυχηµένο γάµο ανάµεσα στην προσφορά και στη ζήτηση για εργασία. Η ανεργία παγιώνεται σε υψηλ σηµείο και αντιστέκεται στα γιατροσ φια των πλέον διαφορετικών πολιτικών για την καταπολέ- µησή της. Επιπλέον, ο τε η οικονοµική µεγέθυνση δείχνει να είναι σε θέση να συµβιβάσει αυτ που έχει εξελιχτεί σε χρ νιο ασυµβίβαστο: οι θέσεις εργασίας δεν επαρκο ν να ικανοποιήσουν την προσφορά, τη διαθεσιµ τητα των ανθρώπων να εργαστο ν. Τέλος, µέρος του φαινοµένου της ανεργίας έχει προσλάβει διαρθρωτική διάσταση: δηλαδή η ανεργία συνυπάρχει µε κενές θέσεις εργασίας, τις προδιαγραφές των οποίων δεν είναι σε θέση να καλ ψουν οι σηµερινοί άνεργοι. ε τερον, δίπλα στο διαχωρισµ ανάµεσα σε εργαζ µενους και άνεργους ανθρώπους δηµιουργείται άλλη µια διαχωριστική γραµµή: σε εκείνους που καταλαµβάνουν «καλές» και σε εκείνους που καταλαµβάνουν «κακές» θέσεις εργασίας. Επειδή µάλιστα η δε τερη κατηγορία εργαζοµένων υποφέρει χι µ νο απ χαµηλές αµοιβές αλλά επιπλέον µαστίζεται απ ανασφάλεια και κακές προοπτικές επαγγελµατικής εξέλιξης, σο διαδίδονται τέτοιες θέσεις εργασίας τ σο πληθαίνουν οι ανισ τητες και τα φαιν µενα κοινωνικής π λωσης και κοινωνικο αποκλεισµο. Φαίνεται δηλαδή να ζο µε σε µια κοινωνία που ο νικητής τα παίρνει λα. Πυκνώνουν έτσι τα φαιν µενα της ανασφάλειας, της έλλειψης «κανονικ τητας» και της µη ευελιξίας. Η εξέλιξη αυτή δεν αποτελεί κάποια συνωµοσία. Πηγάζει απ τα εγγενή χαρακτηριστικά του τοµέα των υπηρεσιών. Χαρακτηριστικά εργασίας στον τοµέα των υπηρεσιών Σηµαντικ τµήµα του τοµέα των υπηρεσιών έχει απαιτήσεις υψηλών δεξιοτήτων που συνοδε ονται απ καλές αµοιβές (κυρίως στους τοµείς των υπηρεσιών υγείας και των υπηρεσιών προς τις επιχειρήσεις). Το τµήµα των υπηρεσιών που χαρακτηρίζεται έντασης εργασίας (και έχει τη δυνατ τητα να δηµιουργεί µεγάλο αριθµ νέων θέσεων εργασίας) αφορά κυρίως τις προσωπικές και τις κοινωνικές υπηρεσίες (εστιατ ρια, πλυντήρια-καθαριστήρια, υπηρεσίες ηµερήσιας φροντίδας, παιδικο ς σταθµο ς, οικιακο ς βοηθο ς). ιατηρείται (και ίσως διευρ νεται) το χάσµα παραγωγικ τητας ανάµεσα στη µεταποίηση και στις υπηρεσίες. Το το σηµαίνει τι ο τοµέας των υπηρεσιών θα είναι σε θέση να δηµιουργεί θέσεις εργασίας µ νο αν το κ στος είναι χαµηλ (είτε επειδή οι αµοιβές διατηρο νται χαµηλές είτε επειδή επιδοτο νται) [Baumol, 1967].

 ÏÈÎÙË Ó Â ÂÚÁ Û : Î È appleôèfiùëù ÌÔÚÊ apple Û fiïëûë 14-15 EYEΛIΞIA KAI ΠPOKATAΛHΨH Τι προσδιορίζει την επέκταση των θέσεων εργασίας στις υπηρεσίες Το νοικοκυρι αποτελεί το σηµαντικ τερο παράγοντα που τελικώς προσδιορίζει την έκταση αλλά και τον τ πο των θέσεων εργασίας οι οποίες θα δηµιουργηθο ν. Το το συµβαίνει επειδή το νοικοκυρι επηρεάζει και την προσφορά εργασίας (π σα και ποια απ τα µέλη του αναζητο ν αµειβ µενη απασχ ληση) αλλά και τη ζήτηση για υπηρεσίες (οι οποίες µε τη σειρά τους δηµιουργο ν θέσεις εργασίας). Τρεις είναι οι σηµαντικ τεροι προσδιοριστικοί παράγοντες της ζήτησης των νοικοκυριών για υπηρεσίες: Πρώτον, το επίπεδο εισοδήµατος ( σο ανεβαίνει τ σο αυξάνεται η ζήτηση). ε τερον, οι σχετικές τιµές ( σο φθην τερες οι υπηρεσίες τ σο µεγαλ τερη η ζήτηση γι αυτές). Τρίτον, οι χρονικοί περιορισµοί ( σο περισσ τερο πιεσµένα τα νοικοκυριά απ άποψη χρ νου τ σο µεγαλ τερη η ανάγκη τους να αποκτήσουν χρ νο, αγοράζοντας υπηρεσίες). εδοµένης της στασιµ τητας των αµοιβών (και της άνισης διαθεσιµ τητας - πίεσης χρ νου), η πραγµατική επέκταση της απασχ λησης στις υπηρεσίες εξαρτάται τελικά απ τη σχετική τιµή τους. Σχετικά χαµηλές τιµές υπηρεσιών φροντίδας (τ σο στις προσωπικές σο και στις κοινωνικές υπηρεσίες) σηµαίνουν δ ο ενισχυτικές προϋποθέσεις για τις γυναίκες: αφεν ς, τις διευκολ νουν να βγουν απ το σπίτι τους και να αναζητήσουν εργασία (επειδή το νοικοκυρι είναι σε θέση να καταβάλει το κ στος αγοράς των υπηρεσιών που παρείχε δωρεάν η γυναίκα) και, αφετέρου, τονώνοντας τη δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας και τη ζήτηση εργασίας, τους εξασφαλίζει θέσεις αµειβ µενης απασχ λησης στην αγορά εργασίας. ηµιουργείται λοιπ ν ένα σοβαρ δίληµµα επιλογής για τις σ γχρονες κοινωνίες: προκειµένου να αυξηθεί η ζήτηση εργασίας (ώστε να αντιστοιχιστεί στην αυξηµένη προσφορά) πρέπει η τιµή της εργασίας να παραµείνει χα- µηλή και η αγορά της εργασίας να είναι ευέλικτη και προσαρµοστική. Το το συνεπάγεται κινδ νους και παγίδες φτώχειας, ανασφάλεια και τρ πες που δεν µπορεί να αντι- µετωπίσει η κληρονοµηµένη δοµή του κοινωνικο κρά-

Οι αλλαγές που συντελο νται στον χρ νο εργασίας είναι ακ µη άνισες και σε εξέλιξη. Για τους άνδρες, ο χρ νος της εργασίας τους συνεχίζει να καθορίζει εκείνον που διαθέτουν στις οικογένειές τους. Για τις γυναίκες, το αντίστροφο συνεχίζει να αποτελεί τον καν να. Όµως, σο περισσ τερες γυναίκες µπαίνουν στην αµειβ µενη απασχ ληση και παραµένουν στη δουλειά µετά τη γέννηση των παιδιών τους, τ σο οι εντάσεις γ ρω απ την κατανοµή και τη διαχείριση του χρ νου θα γίνονται εκρηκτικ τερες. Σε αυτήν τη διαδικασία, µοιραία το υπ δειγµα της µερικής απασχ λησης φαίνεται πως προσφέρει κάποιον ε λογο συµβιβαστικ δρ µο Με ποιο τρ πο είναι προτιµ τερη η αντιµετώπιση αυτών των εκρηκτικών πιέσεων; Με την περιχαράκωση στο προηγο µενο καθεστώς διευθέτησης (και ρ λων) ή µε µια συνολικ τερη αναδιάταξη; Το ερώτηµα είναι τελικώς ρητορικ, δι τι η επιλογή της επιστροφής στην προηγο µενη κατάσταση δεν υφίσταται στην πραγµατικ τητα. Οι µετασχηµατισµοί µπορεί να είναι άνισοι και συχνά επώδυνοι, αλλά κινο νται σε τροχιά χωρίς γυρισµ ISBN 960-8386-04-7 9 789608 386044