Ιστορίες της τεχνολογίας του εικοστού αιώνα

Ηλεκτρικά αυτοκίνητα, ξύλινα αεροπλάνα, γαλλικοί αντιδραστήρες, γυναίκες υπολογιστές Ιστορίες της τεχνολογίας του εικοστού αιώνα Επιμέλεια Τέλης Τύμπας Ειρήνη Μεργούπη-Σαβαΐδου ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ Ιδρυτική δωρεά Παγκρητικής Ενώσεως Αμερικής ΗΡΑΚΛΕΙΟ 2013

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ ΙΔΡΥΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ & ΕΡΕΥΝΑΣ Hράκλειο Kρήτης: Νικ. Πλαστήρα 100, Βασιλικά Βουτών 700 13. Tηλ. 2810 391097, Fax: 2810 391085 Aθήνα: Κλεισόβης 3, 106 77. Tηλ. 210 3849020-22, Fax: 210 3301583 e-mail: info@cup.gr www.cup.gr ΣΕΙΡΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Διευθυντής σειράς: Κώστας Γαβρόγλου για την ελληνική γλώσσα: 2013 Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Πρώτη έκδοση: Οκτώβριος 2013 Μεταφράσεις: Ειρήνη Μεργούπη-Σαβαΐδου Σάντυ Σακορράφου Στοιχειοθεσία σελιδοποίηση: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Εκτύπωση: Γ. Αργυρόπουλος ΕΠΕ Μακέτα εξωφύλλου: Βάσω Αβραμοπούλου ISBN 978-960-524-404-0

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Τέλης Τύμπας Ειρήνη Μεργούπη-Σαβαΐδου Επιλέγοντας ιστορίες της τεχνολογίας vii Τέλης Τύμπας Ιστορία και ιστοριογραφία της τεχνολογίας: Μια εισαγωγή 1 Gijs P. A. Mom και David A. Kirsch Τεχνολογίες σε αντιπαράθεση: Άλογα, ηλεκτρικά φορτηγά και ο εκμηχανισμός των μετακινήσεων στις αμερικανικές πόλεις, 1900-1925 41 Eric Schatzberg Ιδεολογία και τεχνική επιλογή: Η παρακμή του ξύλινου αεροπλάνου στις Ηνωμένες Πολιτείες, 1920-1945 97 Gabrielle Hecht Πολιτικοί σχεδιασμοί: Πυρηνικοί αντιδραστήρες και εθνική πολιτική στη μεταπολεμική Γαλλία 163 Jennifer S. Light Όταν οι υπολογιστές ήταν γυναίκες 217 Οι συγγραφείς 271 v

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Επιλέγοντας ιστορίες της τεχνολογίας Η ιστορία της τεχνολογίας δεν υφίσταται ως αυτόνομος κλάδος πριν τη νεωτερικότητα. Η έννοια τεχνολογία, άλλωστε, εμφανίζεται μόνο με την εδραίωση του βιομηχανικού κεφαλαίου και την ανάπτυξη τεχνολογικών δικτύων κατά το δεύτερο μισό του δεκάτου ενάτου αιώνα. Η χρήση της έννοιας αυτής διευρύνεται στον Μεσοπόλεμο και γενικεύεται κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Και ενώ τον δέκατο ένατο αιώνα εμφανίζεται κάποια αυθόρμητη ιστορία της τεχνολογίας, στην αρχή ως αναπόσπαστο μέρος τεχνικών πραγματειών, η ιστορία της τεχνολογίας ως ανεξάρτητο πεδίο, με δική του θεσμική οργάνωση (κοινότητες, έντυπα, συνέδρια, ειδικά ακαδημαϊκά προγράμματα και ερευνητικές ομάδες), δεν υπάρχει πριν από τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Η ιστορία της τεχνολογίας αναπτύσσεται, δηλαδή, παράλληλα με τη γενικευμένη χρήση της έννοιας τεχνολογία στη μεταπολεμική εποχή. Ο εικοστός αιώνας δεν είναι καθοριστικός μόνο για τη γενίκευση της χρήσης της έννοιας τεχνολογία και την ανάδειξη της ιστο ρίας της τεχνολογίας ως πεδίου που υπηρετείται από έναν ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό ειδικευμένων ιστορικών. Είναι και ο αιώνας στον οποίο η τεχνολογία συνδέεται με τα πάντα, ακόμη και με τη δυνατότητα εξαφάνισης κάθε κοινωνίας μέσω ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος ή μιας καταστροφής του περι- vii

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ βάλλοντος. Ο παρών τόμος καλύπτει μια περίοδο του εικοστού αιώνα κατά την οποία αναπτύσσεται ραγδαία η χρήση της έννοιας τεχνολογία, αυτό που προσδιορίζεται από την εν λόγω έννοια (π.χ. ό,τι σχετίζεται με αυτοκίνητα, αεροπλάνα, αντιδραστήρες και υπολογιστές) και παράλληλα και σε αλληλεπίδραση η ιστορία της τεχνολογίας. Στην πολύπλοκη και σε γενικές γραμμές άγνωστη ιστορία αυτής ακριβώς της αλληλεπίδρασης εστιάζεται το ιστοριογραφικό κείμενο του τόμου, το οποίο έχει τίτλο Ιστορία και Ιστοριογραφία της Τεχνολογίας: Μια εισαγωγή (Τ. Τύμπας). Έχει γραφτεί με σκοπό την εμβάθυνση στην ιδεολογία του τεχνολογικού ντετερμινισμού, η άκριτη αναπαραγωγή της οποίας αποτελεί μείζον πρόβλημα για όσους γράφουν ιστορίες της τεχνολογίας. Πρόβλημα που, κατά τη γνώμη μας, αντιμετωπίζεται με υποδειγματικό τρόπο από τους συγγραφείς των άρθρων που επιλέξαμε για τον παρόντα τόμο. Τα άρθρα αυτά καλύπτουν αντιπροσωπευτικές στιγμές από την ιστορία της τεχνολογίας του εικοστού αιώνα, δίνοντας έμφαση στην εποχή κατά την οποία πρωτοδοκιμάζονται μια σειρά από κρίσιμες τεχνολογίες: το αυτοκίνητο, το αεροπλάνο, ο πυρηνικός αντιδραστήρας, ο ηλεκτρονικός υπολογιστής. Πρόκειται για μια περίοδο πυκνής ανάπτυξης, η οποία ξεκινά με την εδραίωση του φορδισμού και την αποφασιστική ανάπτυξη κάποιων κρίσιμων τεχνολογικών δικτύων και συνεχίζει με την εισαγωγή του υπολογιστή και της πυρηνικής ενέργειας, με την οποία η τεχνολογία συνδέεται έκτοτε με τη δυνατότητα απόλυτης καταστροφής του πλανήτη. Μέσα από τη μελέτη των εν λόγω άρθρων καλύπτονται αρκετοί τομείς της τεχνολογίας, ενώ ταυτόχρονα αναδεικνύεται, μεταξύ άλλων, ο ρόλος του κράτους (π.χ. του στρατού), του κοινωνικού φύλου, της ρητορικής. Από ιστοριογραφικής πλευράς, τα τέσσερα αυτά άρθρα συνδυάζουν πτυχές της πλαισιοκρατίας και της κοινωνικής κατασκευασιοκρατίας, δίνοντας έμφαση στο ότι η διαμόρφωση της τεχνολογίας καθορίζεται από κοινωνικές, οικονομικές και πολι- viii

ΕΠΙΛΕΓΟΝΤΑΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ τικές παραμέτρους. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, και τα τέσσερα άρθρα επιχειρούν ρητά ή άρρητα να καταρρίψουν την οπτική του τεχνολογικού ντετερμινισμού, ώστε να αναδείξουν έναν νέο τρόπο με τον οποίο μπορούμε να προσεγγίζουμε ιστορικά τη διαμόρφωση της τεχνολογίας στο εκάστοτε κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Το άρθρο των Gijs Mom και David Kirsch «Τεχνολογίες σε αντιπαράθεση: Άλογα, ηλεκτρικά φορτηγά και ο εκμηχανισμός των μετακινήσεων στις αμερικανικές πόλεις, 1900-1925» επικεντρώνεται στις αρχές του εικοστού αιώνα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και αναλύει τους κοινωνικούς, οικονομικούς και πολιτισμικούς παράγοντες που οδήγησαν στην άνοδο και την πτώση του ηλεκτρικού οχήματος στην αμερικανική αγορά και στην τελική επικράτηση του βενζινοκίνητου οχήματος. Η αδιαμφισβήτητη και σαρωτική κυριαρχία της μηχανής εσωτερικής καύσης στις οδικές μεταφορές κατά το μεγαλύτερο μέρος του εικοστού αιώνα έχει τροφοδοτήσει σε μεγάλο βαθμό μια ντετερμινιστική οπτική στην ιστορία της αυτοκίνησης. Σύμφωνα με την οπτική αυτή, η ιστορία του βενζινοκίνητου οχήματος φαίνεται γραμμική και αναπόφευκτη, ενώ η επικράτησή του δικαιολογείται βάσει της υποτιθέμενης τεχνολογικής υπεροχής του έναντι του αλόγου αλλά και έναντι άλλων ανταγωνιστικών τεχνολογιών. Οι Mom και Kirsch αμφισβητούν αυτή την υπόθεση, υποστηρίζοντας ότι η τελική επικράτηση του βενζινοκίνητου οχήματος δεν οφειλόταν στην τεχνολογική υπεροχή του, αλλά σε κοινωνικές, πολιτισμικές και οικονομικές παραμέτρους της εποχής. Κύριος άξονας αφήγησης στην ανάλυση των Mom και Kirsch είναι το ηλεκτρικό όχημα, μια τεχνολογία η οποία αν και έχει καταστεί ιδιαιτέρως επίκαιρη τα πρόσφατα χρόνια, λόγω της εμφάνισης οικολογικών ανησυχιών, δεν είναι καθόλου νέα. Το ηλεκτρικό όχημα εμφανίστηκε στις αρχές του εικοστού αιώνα, εισέβαλε δυναμικά στην αγορά οχημάτων για εμπορικές χρήσεις και παρέμεινε ανταγωνιστικό για περίπου δύο δεκαετίες, έως ix

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ ότου τελικά εγκαταλείφθηκε. Παρουσιάζοντας την περίοδο συνύπαρξης της ιππήλατης άμαξας, του ηλεκτρικού οχήματος και του βενζινοκίνητου οχήματος στην αμερικανική αγορά οχημάτων εμπορικής χρήσης λίγο πριν από τον Αʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, οι Mom και Kirsch εξετάζουν τα συγκριτικά πλεονεκτήματα των ανταγωνιστικών αυτών τεχνολογιών στις οδικές μεταφορές. Σε αντίθεση με τον τεχνολογικό ντετερμινισμό άλλων ιστοριών της αυτοκίνησης, καταλήγουν στο εξής συμπέρασμα: η παρακμή του ηλεκτρικού οχήματος δεν προέκυψε επειδή αυτό ήταν τεχνολογικά κατώτερο από το βενζινοκίνητο όχημα και αντιστρόφως, τη δεδομένη στιγμή που το βενζινοκίνητο όχημα άρχισε να παίρνει τα ηνία στην αγορά, δεν διακρινόταν από κάποια αδιαμφισβήτητη τεχνολογική ανωτερότητα που οδήγησε στην πρωτοκαθεδρία του. Στο άρθρο περιγράφεται το πώς στη δεκαετία του 1910 θεσμοθετήθηκαν εξειδικευμένες σφαίρες-ζώνες λειτουργίας για τα εμπορικά οχήματα. Καθένα από τα τρία είδη εμπορικών οχημάτων ιππήλατη άμαξα, ηλεκτρικό φορτηγό και βενζινοκίνητο φορτηγό θεωρούνταν καταλληλότερο για μεταφορές εμπορευμάτων σε συγκεκριμένες ακτίνες λειτουργίας. Σταδιακά, όμως, το ηλεκτρικό φορτηγό άρχισε να αντικαθιστά με μεγάλη επιτυχία τις ιππήλατες άμαξες στις μεταφορές κοντινών αποστά σεων. Μάλιστα, για αποστάσεις μέχρι ενός συγκεκριμένου ορίου χιλιομέτρων, το ηλεκτρικό φορτηγό αποδεικνυόταν πιο αποτελεσματικό, πιο φθηνό και πιο αξιόπιστο από το βενζινοκίνητο φορτηγό, με αποτέλεσμα να βρίσκεται πρώτο στις προτιμήσεις αρκετών οργανισμών και επιχειρήσεων, των οποίων οι ανάγκες στηρίζονταν στις τοπικές μεταφορές, δηλαδή στην παραλαβή και διανομή εμπορευμάτων εντός πόλεως. Όπως δείχνουν οι Mom και Kirsch, οι υποστηρικτές του ηλεκτρικού φορτηγού, προκειμένου να το προωθήσουν και να το υπερασπιστούν έναντι του βενζινοκίνητου, συσπειρώθηκαν γύρω από συλλογικούς θεσμούς, αναπτύσσοντας στον δημό- x

ΕΠΙΛΕΓΟΝΤΑΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ σιο λόγο τους μια ρητορική που βασιζόταν στην ιδεολογία της προόδου. Κατ αυτούς, η πορεία προς την πρόοδο που υποδείκνυε η αυγή του εικοστού αιώνα εκφραζόταν από τις πολλαπλές αξιοποιήσεις της ηλεκτρικής ενέργειας, και ως εκ τούτου δεν μπορούσε παρά η επικράτηση του ηλεκτρικού φορτηγού να είναι όχι μόνο λογική, αλλά και αναπόφευκτη. Στο σημείο αυτό αξίζει να επισημάνουμε ότι οι Mom και Kirsch αξιοποιούν την έννοια της ρητορικής και την ιδεολογία της προόδου, αναδεικνύοντας τον ντετερμινισμό των πρωταγωνιστών της εποχής στην οποία αναφέρονται, σε άμεση αντιπαράθεση με τον τεχνολογικό ντετερμινισμό στην ιστορία της αυτοκίνησης, τον οποίο και επιχειρούν να καταρρίψουν: ο ντετερμινισμός των αρχών του 20ού αιώνα έδειχνε προς το ηλεκτρικό όχημα και όχι προς το βενζινοκίνητο. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, εύλογα τίθεται το ακόλουθο ερώτημα στο άρθρο των Mom και Kirsch: Αν πράγματι υπήρξε μια περίοδος που το ηλεκτρικό φορτηγό ήταν υπό ορισμένες συνθήκες καταλληλότερο από το βενζινοκίνητο φορτηγό για συγκεκριμένα είδη μεταφορών, για ποιον λόγο εγκαταλείφθηκε ως τεχνολογία; Η απάντηση που δίνεται στο εν λόγω ερώτημα αναδεικνύει την αδυναμία της ντετερμινιστικής θεώρησης να φωτίσει τις πολλαπλές πλευρές της ιστορίας της αυτοκίνησης. Σύμφωνα με τους συγγραφείς του άρθρου, η μη επικράτηση του ηλεκτρικού φορτηγού ως καθολικού προτύπου και η εγκατάλειψή του οφείλεται όχι στην κατωτερότητα των τεχνικών του χαρακτηριστικών, αλλά σε παράγοντες όπως η άνιση κατανομή του δικτύου ηλεκτροδότησης στις ΗΠΑ (που δεν επέτρεπε την άνετη και σε οποιεσδήποτε συνθήκες φόρτιση των ηλεκτρικών οχημάτων), η αδυναμία εδραίωσης ενός τυποποιημένου συστήματος ανταλλαγής και συντήρησης μπαταριών, η μείωση της ζήτησης ηλεκτρικών φορτηγών από μικρεμπόρους, οι οποίοι δεν είχαν τη δυνατότητα να συντηρούν στόλους διαφορετικών οχημάτων για διαφορετικές εργασίες (όπως xi

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ υποδείκνυε η ύπαρξη διακριτών και εξειδικευμένων σφαιρών λειτουργίας). Τέλος, η ώθηση που έδωσε ο Αʹ Παγκόσμιος Πόλεμος στην ανάπτυξη και παραγωγή των μηχανών εσωτερικής καύσης ήταν καθοριστικής σημασίας για την εγκατάλειψη του ηλεκτρικού φορτηγού, καθώς είχε ως αποτέλεσμα τη βελτίωση της ευελιξίας του βενζινοκίνητου φορτηγού, ικανοποιώντας τις διάφορες μεταφορικές ανάγκες διαφόρων χρηστών σε διαφορετικές συνθήκες και συμβάλλοντας στην ανάδειξη του τελευταίου ως καθολικού προτύπου. Η ντετερμινιστική ιδέα ότι η τεχνολογία ακολουθεί μια λογική και αναπόφευκτη πορεία προς την «πρόοδο» αμφισβητείται ρητά και στο άρθρο του Eric Schatzberg «Ιδεολογία και τεχνική επιλογή: Η παρακμή του ξύλινου αεροπλάνου στις Ηνωμένες Πολιτείες, 1920-1945», το οποίο επικεντρώνεται στις διαδικασίες επικράτησης του μετάλλου έναντι του ξύλου ως βασικού υλικού κατασκευής για τα αεροπλάνα των Ηνωμένων Πολι τειών στη δεκαετία του 1930. Μέχρι πρόσφατα, οι ιστορικοί της αεροπορίας θεωρούσαν ότι η στροφή προς το μέταλλο ήταν αναπόφευκτη συνέπεια τεχνικής προόδου, η οποία οφειλόταν σε μια εγγενή ανωτερότητα του μετάλλου ως υλικού για την κατασκευή των αεροπλάνων. Η θεώρηση αυτή ήταν επηρεασμένη από την αυθόρμητη ιστορία των ίδιων των υποστηρικτών του μετάλλου στη δεκαετία του 1930 και από το γεγονός ότι το μέταλλο εδραιώθηκε ως υλικό της νεώτερης τεχνολογίας στα μέσα του 20ού αιώνα και συνυφάνθηκε με αυτήν. Τη ντετερμινιστική αυτή σκοπιά μιας ιστορίας που αποτιμά την καταλληλότητα δύο υλικών με βάση το ποιο τελικά επικράτησε αμφισβητεί ο Schatzberg, ο οποίος ισχυρίζεται ότι η επικράτηση του μετάλλου ως βασικού υλικού κατασκευής της νέας τεχνολογίας δεν σχετιζόταν με την υποτιθέμενη τεχνική ανωτερότητά του σε σύγκριση με το ξύλο, αλλά με πολιτισμικούς και xii

ΕΠΙΛΕΓΟΝΤΑΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ιδεολογικούς παράγοντες. Με άλλα λόγια, ο Schatzberg επισημαίνει το πώς η κουλτούρα και η ιδεολογία μπορούν να διαμορφώσουν την ίδια την τεχνολογία, η οποία από τους υποστηρικτές του τεχνολογικού ντετερμινισμού θεωρείται «αντικειμενική» και «ανεξάρτητη» από τέτοιου είδους «υποκειμενικότητες». Ο Schatzberg υποστηρίζει ότι η επιλογή του μετάλλου ως κατασκευαστικού υλικού για τα αεροπλάνα δεν ήταν μια αντικειμενικά ή τεχνικά προσδιορισμένη επιλογή, αλλά ότι βασίστηκε κυρίως στη ρητορική των υποστηρικτών του μετάλλου στο πλαίσιο της αμερικανικής αεροναυτικής κοινότητας και του αμερικανικού στρατού. Σύμφωνα με τον ίδιο, μέχρι τη δεκαετία του 1930 ήταν αδύνατον να τεκμηριωθεί η τεχνική υπεροχή είτε του ξύλου είτε του μετάλλου. Εστιάζοντας στην τεχνική αντιπαράθεση ανάμεσα στους υποστηρικτές του ξύλου και στους υποστηρικτές του μετάλλου και εξετάζοντας μία προς μία τις τεχνικές μεταβλητές (λυγισμός, αντοχή, εξοικονόμηση βάρους και πυρασφάλεια) προκειμένου να διαπιστώσει ποιο από τα δύο ανταγωνιστικά υλικά ήταν ανώτερο, ο Schatzberg καταλήγει στο ότι τόσο το ένα υλικό όσο και το άλλο είχαν ορισμένα πλεονεκτήματα και ορισμένα μειονεκτήματα που σχετίζονταν με διαφορετικές μεταβλητές. Σε ορισμένες από αυτές τις μεταβλητές το ξύλο είχε πολύ καλύτερη απόδοση, γεγονός που το έκανε να παραμένει βασικό υλικό κατασκευής αεροπλάνων στην Ευρώπη μέχρι και τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο. Επιπλέον, μια προσεκτική ματιά στα ατυχήματα που σημειώθηκαν τόσο στα ξύλινα όσο και στα μεταλλικά αεροπλάνα, ατυχήματα πολλές φορές θανατηφόρα με σημαντικό αντίκτυπο στην κοινή γνώμη, ενισχύει την άποψη ότι η υπεροχή του μετάλλου δεν μπορεί να δικαιολογηθεί ικανοποιητικά. Ο Schatzberg δείχνει ότι η τελική επικράτηση του μετάλλου ως υλικού κατασκευής για τα αεροπλάνα δεν σημειώθηκε λόγω αντικειμενικών παραγόντων που το καθιστούσαν αδιαμφισβήτητα ανώτερο από το μέταλλο. Επικεντρώνεται στην ιδεολογία και τη ρητορική που οικειοποιήθηκαν οι υποστηρικτές του με- xiii

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ τάλλου στον δημόσιο λόγο τους προκειμένου να δείξουν την υπεροχή του σε σχέση με το ξύλο. Για τους υποστηρικτές του, το μέταλλο αντιπροσώπευε το υλικό της νέας τεχνολογίας των αεροπλάνων, μέσω του οποίου θα επιτυγχανόταν η πρόοδός της και, ταυτόχρονα και αυτόματα, η πρόοδος της κοινωνίας. Μέσω αυτής της ρητορικής συγκροτήθηκε μια δημόσια εικόνα για το μέταλλο η οποία το παρουσίαζε «πιο κατάλληλο» και «πιο μοντέρνο» τόσο για τη νέα τεχνολογία όσο και για τη νεωτερική κοινωνία, στην εξέλιξη της οποίας η επιστήμη και η τεχνολογία έπαιζαν πρωτεύοντα ρόλο. Παράλληλα, το ξύλο προβαλλόταν ως παρωχημένο υλικό μιας προ-τεχνολογικής εποχής, επιχείρημα που είχε υποστηριχτεί και από την κοινότητα των ναυπηγών στην περίπτωση της κατασκευής των πλοίων. Όπως υποστηρίζει λοιπόν ο Schatzberg, η επικράτηση του μετάλλου έναντι του ξύλου βασίστηκε στην ιδεολογία της προόδου για το μέταλλο, η οποία αποτελούσε τμήμα της ευρύτερης ιδεολογίας της προόδου που είχε επικρατήσει ήδη από τις αρχές του εικοστού αιώνα. Την ιδεολογία της προόδου για το μέταλλο ανέπτυξε η αεροναυτική κοινότητα που στην πλειονότητά της ήταν υπέρμαχος του μετάλλου, αναζητώντας ένα υλικό που θα αποτύπωνε τη νέα εποχή και τον νέο ρόλο των μηχανικών στη νεωτερική κοινωνία. Ο τρόπος που συγκροτήθηκε ο δημόσιος λόγος των υποστηρικτών του μετάλλου, η ρητορική τους αλλά και οι ιδεολογικές τους προκαταλήψεις, έγειραν την πλάστιγγα υπέρ του μετάλλου, και στη συνέχεια επηρέασαν την πορεία της ίδιας της έρευνας υπέρ αυτού. Παρά την απροσδιοριστία της τεχνικής επιλογής μεταξύ ξύλου και μετάλλου, η κατεύθυνση που ακολούθησε η έρευνα για τη βελτίωση των δύο υλικών όχι μόνο φανέρωνε την αδιαμφισβήτητη μεροληψία των μελών της αεροναυτικής κοινότητας υπέρ του μετάλλου, αλλά και έδινε το στίγμα για το ποια τεχνολογία επρόκειτο να επωφεληθεί από την υποστήριξη μέσω επιστημονικής έρευνας, και κατ επέκταση να εδραιωθεί. Χρη- xiv

ΕΠΙΛΕΓΟΝΤΑΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ματοδοτώντας ερευνητικά προγράμματα μεγάλης κλίμακας για την επίλυση των προβλημάτων του μετάλλου και, παράλληλα, υποβαθμίζοντας με μικρές χρηματοδοτήσεις ή εμποδίζοντας τις σχετικές έρευνες για την επίλυση των προβλημάτων του ξύλου, η αμερικανική αεροναυτική κοινότητα έδειξε τελικά την προτίμησή της στο μέταλλο, διαμορφώνοντας κατ αυτόν τον τρόπο τη νέα τεχνολογία. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Schatzberg, η ρητορική ήταν εκείνη που ανέδειξε το μέταλλο «ανώτερο» από το ξύλο και όχι τα ίδια τα τεχνικά χαρακτηριστικά του μετάλλου σε σύγκριση με εκείνα του ξύλου. Συνδέοντας το μέταλλο με την πρόοδο και το ξύλο με τη στασιμότητα και την «παράδοση», οι υποστηρικτές του μετάλλου έστρεψαν προς το μέταλλο τους πόρους για την έρευνα κατασκευής αεροπλάνων, επιλύοντας τα προβλήματά του και βελτιώνοντάς το σε τέτοιο βαθμό ώστε να το καταστήσουν τελικά «ανώτερο». Με τον τρόπο αυτόν, ο Schatzberg κατορθώνει να δείξει ότι στην προκειμένη περίπτωση η ρητορική (ένας καθ όλα μη «αντικειμενικός» παράγοντας της τεχνολογίας) ήταν εκείνη που διαμόρφωσε την ίδια την τεχνολογία. Στη συνέχεια, το άρθρο της Gabrielle Hecht «Πολιτικοί σχεδιασμοί: Πυρηνικοί αντιδραστήρες και εθνική πολιτική στη μεταπολεμική Γαλλία» αφορά τον τεχνολογικό σχεδιασμό και την κατασκευή των πρώτων πυρηνικών αντιδραστήρων της Γαλλίας στη δεκαετία του 1950, και αποτελεί μια ακόμη προσπάθεια κατάρριψης του τεχνολογικού ντετερμινισμού. Συγκρίνοντας τα τεχνολογικά σχέδια των πυρηνικών αντιδραστήρων, το πολιτικό παρασκήνιο και τη ρητορική που περιέβαλλε αυτά τα σχέδια, η Hecht επιχειρεί να δείξει ότι ο τρόπος με τον οποίο σχεδιάστηκαν και κατασκευάστηκαν οι εν λόγω αντιδραστήρες δεν προέκυψε από κάποια λογική τεχνολογικής προόδου που ακολούθησαν αναπόφευκτα όσοι αναμείχθηκαν σε αυτά τα προγράμματα, xv

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ αλλά από τις πολιτικές, ιδεολογικές, οικονομικές και τεχνολογικές τους επιδιώξεις. Στο επίκεντρο της ανάλυσης της Hecht βρίσκεται η Γαλλία της μεταπολεμικής περιόδου, όταν αρχίζει να συγκροτείται ένα πυρηνικό πρόγραμμα με άξονα την κατασκευή πυρηνικών αντιδραστήρων και στόχο την αξιοποίηση της πυρηνικής ενέργειας για παραγωγή ηλεκτρισμού, αλλά και για κατασκευή ενδεχομένως ατομικής βόμβας ένα αρκετά αμφιλεγόμενο πολιτικό και στρατιωτικό ζήτημα. Στο ρευστό πολιτικό σκηνικό της μεταπολεμικής Γαλλίας, όπου οι οπαδοί του Σαρλ ντε Γκωλ και οι κομμουνιστές βρίσκονταν σε αντιπαράθεση, τις συζητήσεις και τις αποφάσεις για ένα τόσο σπουδαίο έργο ανέλαβαν δύο σημαντικοί κρατικοί οργανισμοί, στους οποίους μηχανικοί και επιστήμονες έπαιζαν κυρίαρχο ρόλο. Οι οργανισμοί αυτοί ήταν η γαλλική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (CEA), που συγκροτήθηκε για να προαγάγει ένα πυρηνικό πρόγραμμα εθνικής εμβέ λειας, και η Ηλεκτρική Επιχείρηση Κοινής Ωφέλειας (EDF), η οποία έλεγχε την παραγωγή ηλεκτρισμού στη χώρα. Σύμφωνα με την Hecht, η τροπή που πήραν τα τεχνολογικά σχέδια και οι κατασκευές των πυρηνικών αντιδραστήρων της Γαλλίας προέκυψε κυρίως από τις (σε πολλές περιπτώσεις αντικρουόμενες) πολιτικές επιδιώξεις και ιδεολογικές καταβολές που είχε ο κάθε θεσμός, από την παραπλήσια συχνά ρητορική τους σε σχέση με την εμπιστοσύνη στην πυρηνική ενέργεια και από τις μεταξύ τους διαπραγματεύσεις. Εστιάζοντας στις αντιπαραθέσεις ανάμεσα στη CEA και την EDF, η Hecht προσπαθεί να δείξει πώς ο κάθε οργανισμός προσπαθούσε να επιβάλει τις δικές του απόψεις ως προς τη διαμόρφωση της νέας τεχνολογίας, χαράσσοντας παράλληλα μια συγκεκριμένη πορεία τόσο για το νεοσύστατο πυρηνικό πρόγραμμα της Γαλλίας όσο και για την ίδια την πολιτική της χώρας. Η διάσταση ανάμεσα στους δύο οργανισμούς αναφορικά με το πυρηνικό πρόγραμμα ήταν ορατή στους στόχους που έθεταν για τη λειτουργία των αντιδραστήρων και στον ρόλο που ήθελαν να xvi

ΕΠΙΛΕΓΟΝΤΑΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ προσδώσουν στην ιδιωτική βιομηχανία. Η EDF επιθυμούσε την παραγωγή αποκλειστικά ηλεκτρικής ενέργειας από τους αντιδραστήρες, ώστε να ελέγχει εξ ολοκλήρου το πρόγραμμα. Η CEA επεδίωκε την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από τους αντιδραστήρες, κυρίως όμως ως πρόσχημα, αφού βασικός της στόχος ήταν η παραγωγή πλουτωνίου για την κατασκευή γαλλικής ατομικής βόμβας. Τον στόχο αυτό δεν μπορούσε να υποστηρίξει ανοιχτά εν μέσω Ψυχρού Πολέμου και πολιτικών αντιδράσεων από τους γάλλους αριστερούς. Επιπλέον, οι τεχνοκράτες της CEA, που ήταν οπαδοί της πολιτικής του Ντε Γκωλ, επιζητούσαν τον ενεργό ρόλο της ιδιωτικής βιομηχανίας στο πυρηνικό πρόγραμμα, κάτι στο οποίο αντιτάσσονταν τα αριστερών καταβολών στελέχη της EDF, που θεωρούσαν ότι το κράτος ήταν ο αρμόδιος θεσμός για τη λήψη των σχετικών αποφάσεων. Όπως δείχνει η Hecht, οι μηχανικοί των δύο οργανισμών ενέγραψαν τις επιδιώξεις τους στον σχεδιασμό και την κατασκευή των αντιδραστήρων τους, αποτυπώνοντας σε αυτούς τις δύο βασικές πολιτικές και ιδεολογικές τάσεις της μεταπολεμικής Γαλλίας και καθιστώντας τους ίδιους τους αντιδραστήρες όργανα διαμόρφωσης της γαλλικής πολιτικής. Αναλύοντας τη ρητορική των στελεχών της CEA και της EDF, η Hecht παρατηρεί ότι για την προώθηση του πυρηνικού προγράμματος οι δύο οργανισμοί βασίστηκαν στα μειονεκτικά συναισθήματα που είχε ο γαλλικός λαός μετά τις ηθικές και υλικές καταστροφικές συνέπειες του Βʹ Παγκόσμιου Πολέμου. Η ρητορική που ανέπτυξαν προέβαλλε αφενός τους πυρηνικούς αντιδραστήρες ως το μέσο για την ανασυγκρότηση της εθνικής οικονομίας της Γαλλίας και την ανύψωση της εθνικής υπερηφάνειας και αφετέρου τους μηχανικούς που εργάζονταν στο πυρηνικό πρόγραμμα ως συνεπείς στην αποστολή τους να βρίσκονται στην υπηρεσία του κράτους και του έθνους. Η σημασία της ρητορικής ως μέσου πειθούς σε εθνικό επίπεδο φανερώνει εδώ την αδυναμία της ντετερμινιστικής οπτικής να περιγράψει την πο- xvii

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ ρεία της τεχνολογίας στηριζόμενη αποκλειστικά στην ιδέα της τεχνολογικής προόδου. Συνοψίζοντας, θα λέγαμε ότι, σε αντίθεση με τον τεχνολογικό ντετερμινισμό που θεωρεί ότι η τεχνολογία καθορίζει την πορεία της κοινωνίας προς την πρόοδο, η Hecht υπερασπίζεται τη θέση ότι κοινωνικοί, πολιτικοί και οικονομικοί παράγοντες παίζουν κομβικό ρόλο στη διαμόρφωση της τεχνολογίας. Παρ όλα αυτά, η ίδια δεν μένει μόνο σε αυτό, αλλά προσπαθεί να δείξει και πώς οι ίδιες οι τεχνολογικές διατάξεις και οι υλικότητες της τεχνολογίας προσανατολίζουν τις κοινωνικές, πολιτικές και ιδεολογικές δομές, αποτελώντας όχι μόνο τεχνολογικά κατασκευάσματα, αλλά και πολιτικά εργαλεία. Επιπλέον στόχος της είναι να δείξει ότι ο ιστορικός της τεχνολογίας, μελετώντας τις ίδιες τις υλικότητες της τεχνολογίας, μπορεί να συμβάλει στη γενικότερη ιστορία υποδεικνύοντας το πώς αυτές οι υλικότητες συντέλεσαν στη διαμόρφωση του εκάστοτε κοινωνικού, πολιτικού, πολιτισμικού και ιδεολογικού πλαισίου μέσα στο οποίο έλαβαν χώρα. Σε αντίθεση με τα προηγούμενα άρθρα, στη μελέτη της Jennifer Light ο τεχνολογικός ντετερμινισμός δεν αμφισβητείται ρητά. Η υπονόμευσή του όμως επιτυγχάνεται μέσα από μια ιστορική προσέγγιση που εστιάζει στο κοινωνικό φύλο και την εργασία. Στόχος της Light είναι να φωτίσει αθέατες πλευρές της ιστορίας του ENIAC, του πρώτου ηλεκτρονικού υπολογιστή που κατασκευάστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1940, εστιάζοντας στους λόγους και στους τρόπους παραγκωνισμού και επισκίασης συγκεκριμένων υποκειμένων που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο σε αυτήν. Η συγγραφέας αποφεύγει την καθιερωμένη ντετερμινιστική οπτική στην ιστορία των ηλεκτρονικών υπολογιστών, σύμφωνα με την οποία η στιγμή της εφεύρεσης του ENIAC από δύο νεαρούς μηχανικούς αποτέλεσε το κομβικό σημείο για την xviii

ΕΠΙΛΕΓΟΝΤΑΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ αυτόματη πορεία της νέας τεχνολογίας προς την πρόοδο. Αντιπαραβάλλοντας δύο τεχνολογίες (υλισμικό και λογισμικό) στο εσωτερικό της ίδιας τεχνολογίας (των ηλεκτρονικών υπολογιστών) και φέρνοντας στην επιφάνεια αθέατα υποκείμενα που έπαιξαν ουσιαστικό ρόλο στις απαρχές αυτής της τεχνολογίας, η Light προτείνει μια πολυπλοκότερη εικόνα. Η εικόνα αυτή συναρτάται άμεσα με τις κατά φύλο διακρίσεις στον χώρο της εργασίας που συνάντησαν οι γυναίκες οι οποίες εργάστηκαν αρχικά στο πρόγραμμα του ENIAC εκτελώντας προγραμματισμούς και υψηλού επιπέδου υπολογισμούς, αλλά και στα έμφυλα στερεότυπα που επικρατούσαν και ανακυκλώνονταν την εποχή εκείνη στον χώρο της εργασίας και στον δημόσιο λόγο. Αξιοποιώντας μελέτες από τις σπουδές του κοινωνικού φύλου και την ιστορία της εργασίας, η Light προσπαθεί να δείξει πώς τα κοινωνικά στερεότυπα επικρατούν στον χώρο της εργασίας, οδηγώντας σε κατά φύλο διαχωρισμό της εργασίας, υποθάλποντας και διαιωνίζοντας κοινωνικές ανισότητες. Όπως σημειώνει η ίδια, μετά την έναρξη του Βʹ Παγκόσμιου Πολέμου και ελλείψει ανδρικού εργατικού δυναμικού, η αμερικανική κυβέρνηση έδωσε έμφαση στην προπαγάνδα της γυναικείας εργασίας. Πολλές γυναίκες μαθηματικοί προσλήφθηκαν στο πρόγραμμα του ENIAC, αναλαμβάνοντας εργασίες υπολογισμού και προγραμματισμού που απαιτούσαν ανώτερη μαθηματική κατάρτιση και ικανότητες, ενώ κάποιες από αυτές τέθηκαν επικεφαλής του σχετικού προγράμματος. Παρ όλα αυτά, παρατηρεί η συγγραφέας, η δουλειά αυτών των γυναικών δεν αναγνωρίστηκε από τους άνδρες προϊσταμένους τους ως ανώτερη επιστημονική εργασία, και η σημασία της υποβιβάστηκε. Επιπλέον, όταν μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο οι άνδρες επέστρεψαν στο εργατικό δυναμικό, οι γυναίκες παραγκωνίστηκαν ως ακατάλληλες για την εργασία του προγραμματισμού, η οποία, ενώ είχε ξεκινήσει ως εκθηλυμένη και χειρωνακτική εργασία χαμηλού επιπέδου, xix

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ κατέληξε σύντομα να θεωρείται κατεξοχήν ανδρική και υψηλού επιπέδου επιστημονική εργασία. Η Light αξιοποιεί ικανοποιητικά το πεδίο του δημόσιου λόγου, και κυρίως τον χώρο των μέσων μαζικής επικοινωνίας, προκειμένου να δείξει ότι ο τρόπος με τον οποίο προβλήθηκαν σε αυτά οι γυναίκες και οι εργασίες τους στο πρόγραμμα του ENIAC όχι μόνο αντιτίθεται στην πραγματικότητα, αλλά και έχει συμβάλει στην αποσιώπηση του ουσιαστικού ρόλου τους στην ιστορία. Αναδεικνύοντας τη ρητορική του περιοδικού τύπου μέσα από άρθρα, φωτογραφίες και διαφημίσεις που αναφέρονταν στον ENIAC, η Light αποκαλύπτει το πώς αποκρύπτονταν ή υποβιβάζονταν οι πραγματικές εργασίες του προγραμματισμού και του υπολογισμού που εκτελούσαν οι γυναίκες στο πρόγραμμα. Απώτερος στόχος της Light είναι να αποκαταστήσει τον ρόλο των γυναικών στην ιστορία των ηλεκτρονικών υπολογιστών, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τη σημασία του κοινωνικού φύλου στη διαμόρφωση της τεχνολογίας. Αυτό το κάνει με το να δείξει με ποιον τρόπο κατοχυρώθηκαν εσφαλμένες αντιλήψεις εξαιτίας έμφυλων στερεότυπων, αντιλήψεις που αναπαράχθηκαν από τους μετέπειτα ιστορικούς της τεχνολογίας των υπολογιστών, οι οποίοι ακολούθησαν τις καθιερωμένες ντετερμινιστικές προσεγγίσεις. Απόψεις όπως ότι η συνεισφορά των γυναικών στο πρόγραμμα του ENIAC ήταν ασήμαντη, ότι οι θέσεις εργασίας των γυναικών ήταν χαμηλού επιπέδου, επειδή οι ίδιες δεν εκτελούσαν καινοτόμο εργασία, ή ότι οι ίδιες οι γυναίκες είχαν πραγματικές ευκαιρίες εργασίας κατά την περίοδο του πολέμου, τις οποίες δεν αξιοποίησαν αρκούντως για να ανελιχθούν επαγγελματικά, καταρρίπτονται από τη συγγραφέα του άρθρου. Η ίδια, αναλύοντας ποικίλες πηγές, εστιάζει στην πραγματική συμβολή των γυναικών, εγείροντας παράλληλα το ζήτημα της διαμόρφωσης του κοινωνικού φύλου στον χώρο της εργασίας. Κατ αυτόν τον τρόπο, παρέχει για την ιστορία των υπολογιστών xx

ΕΠΙΛΕΓΟΝΤΑΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ μια ουσιαστικά πολύπλοκη εικόνα με ποικίλες αποχρώσεις, θέτοντας κατά τη γνώμη μας ένα κομβικό ερώτημα σε σχέση με τον τεχνολογικό ντετερμινισμό: Μπορούμε να μιλάμε για πρόοδο με βάση κάποια υποτιθέμενη εξέλιξη της τεχνικής όταν αυτή αναπαράγει τις κατά φύλο διακρίσεις στην εργασία; Οι επιμελητές xxi

Ευχαριστίες Ευχαριστούμε θερμά όσους συνέβαλαν στην έκδοση αυτού του βιβλίου: τον Κώστα Γαβρόγλου, επιμελητή της σειράς για την ενθάρρυνσή του στο να προχωρήσουμε στην επιμέλεια ενός τόμου για την ιστορία και την ιστοριογραφία της τεχνολογίας, τη Διονυσία Δασκάλου και την Ειρήνη Λυδάκη στις Πανε πιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης για μια σειρά από πολύτιμες προτάσεις. Τέλης Τύμπας Ειρήνη Μεργούπη-Σαβαΐδου xxii

1 ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ Μια εισαγωγή ΤΕΛΗΣ ΤΥΜΠΑΣ Στην πρώτη ενότητα του παρόντος κειμένου αντιπαραβάλλουμε την εμφάνιση μιας αυθόρμητης ιστορίας της τεχνολογίας στη νεωτερικότητα με την απουσία ιστορίας της τεχνολογίας στην αρχαιότητα, αναδεικνύοντας την ισοδυναμία μεταξύ σύγχρονου τεχνοκράτη και αρχαίου δημαγωγού. Με βάση αυτή την ισοδυναμία επιχειρούμε μια πρώτη εισαγωγή στην ιδεολογία της τεχνοκρατίας, τον «τεχνολογικό ντετερμινισμό», μια κομβική ιδεολογία της νεωτερικότητας. 1 1 Η πιο οργανωμένη προσπάθεια καταγραφής των παραλλαγών του τεχνολογικού ντετερμινισμού και των τρόπων παραγωγής τους αποτυπώνεται στο Merritt Roe Smith και Leo Marx (επιμ.), Does Technology Drive History: The Dilemma of Technological Determinism (Καίμπριτζ, Μασσ., 1994). Το αποτέλεσμα των προσπαθειών ιστοριογραφικής αποστασιοποίησης από τον τεχνολογικό ντετερμινισμό, στην κατεύθυνση ανάδειξης της ενδεχομενικότητας στη διαμόρφωση της ιστορίας, έχει αποτιμήσει με συνθετικό τρόπο ο John Staudenmaier στο Ratio nality, agency, contingency: recent trends in the history of technology, Reviews in American History 30/1 (2002): 168-181. Γενικότερα για την ενδεχομενικότητα ως ιστοριογραφικό ζητούμενο στην ιστοριογραφία των επιστημών και της τεχνολογίας, βλ. Κώστας Γαβρόγλου, Το Παρελθόν των Επιστημών ως Ιστορία (Ηράκλειο, 2004). Υποτίθεται συχνά ότι ο τεχνολογικός ντετερμινισμός δεν αποτελεί πλέον πρόβλημα για τους ιστορικούς της τεχνολογίας, καθώς αυτοί έχουν εκτεθεί επαρκώς σε μεταμοντέρνες-κατασκευασιοκρα- 1

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ Όπως και η ιστορία της τεχνολογίας έτσι και η έννοια τεχνολογία αναδύεται στη νεωτερικότητα, παράλληλα με τη διευρυμένη αναπαραγωγή της ατμομηχανής της «πρώτης βιομηχανικής επανάστασης» στο δίκτυο του ηλεκτρισμού της «δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης». Στη δεύτερη ενότητα του κειμένου εστιάζουμε στον τρόπο με τον οποίο στην εισαγωγή της έννοιας αυτής αποτυπώνεται η ηγεμονία του τεχνολογικού ντετερμινισμού, ως ιδεολογία που υποθέτει τη γραμμική εξέλιξη της τεχνικής, όπως αυτή καθορίζει αυτόματα και την κοινωνική πρόοδο. 2 τικές προσεγγίσεις, όπως εκείνες που επικρατούν στο διεπιστημονικό πεδίο που είναι γνωστό ως Επιστήμη, Τεχνολογία, Κοινωνία ή Σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας (Science, Technology, Society ή Science and Technology Studies). Όπως όμως ορθά παρατηρεί η Sally Wyatt, στον βαθμό που ο τεχνολογικός ντετερμινισμός παραμένει μια μαζική-δημοφιλής ιδεολογία, θα επιμένει η τάση αναπαραγωγής του στο έργο όσων μελετούν την τεχνολογία από την οπτική των ανθρωπιστικών και των κοινωνικών επιστημών (επομένως και στο έργο των ιστορικών της τεχνολογίας, αλλά και όσων αναφέρονται στο πεδίο Επιστήμη, Τεχνολογία, Κοινωνία). Βλ. Sally Wyatt, Technological determinism is dead; Long live technological determinism, στο The Handbook of Science and Technology Studies, 3η έκδ., επιμ. Edward J. Hackett, Olga Amsterdamska, Michael Lynch και Judy Wajcman (Καίμπριτζ, Μασσ., 2008), κεφ. 7, 165-180. 2 Για τα αίτια και τις επιπτώσεις της εισαγωγής της έννοιας τεχνολογία υπάρχει ένας μικρός αλλά πολύτιμος αριθμός άρθρων και βιβλίων. Το πιο γνωστό στην κοινότητα των ιστορικών της τεχνολογίας, το οποίo είναι και το πιο αιχμηρό πολιτικά, είναι εκείνο του Leo Marx, Technology: The Emergence of a Hazardous Concept, Social Research 64/3 (1997): 965-988. Πολύ χρήσιμα είναι και τα εξής: Eric Schatzberg, Technik Comes to America: Changing Meanings of Technology before 1930, Technology and Culture 47/3 (2006): 486-512 και Ruth Oldenziel, Making Technology Masculine: Men, Women and Modern Machines in America, 1870-1945 (Άμστερνταμ, 1999). Οι συγγραφείς των παραπάνω εστιάζονται στο ότι η έννοια της τεχνολογίας εισάγεται σε μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Η εστίαση αυτή απουσιάζει από μια γενιά προη- 2

2 Τεχνολογίες σε αντιπαράθεση Άλογα, ηλεκτρικά φορτηγά και ο εκμηχανισμός των μετακινήσεων στις αμερικανικές πόλεις, 1900-1925 GIJS P. A. MOM και DAVID A. KIRSCH Μετάφραση: Ειρήνη Μεργούπη-Σαβαΐδου Σε λίγο καιρό, η χρήση της ιππήλατης άμαξας για τις μεταφορικές εργασίες της Εταιρείας θα είναι πλέον ανύπαρκτη, όπως το πτηνό dodo ή το φανταστικό γαλλικό κλειδί για αριστερόχειρες. Η περίπτωση να δείτε ένα ζεύγος αλόγων να σέρνει κάποιο από τα φορτία μας θα είναι τόσο σπάνια όσο ο φωτισμός του κτηρίου Edison από καυστήρα αερίου. Από την πρώτη ημέρα του επερχόμενου έτους, όλα τα οχήματα που χρησιμοποιούνται για εργασίες της Εταιρείας, συμπεριλαμβανομένων των ανατρεπόμενων αμαξών και των αμαξών για τη μεταφορά πασσάλων, θα λειτουργούν με ηλεκτρισμό. Edison Round Table, 31 Οκτωβρίου 1921 Είκοσι έξι χρόνια αργότερα, τον Οκτώβριο του 1947, η εταιρεία Commonwealth Edison του Σικάγου απέσυρε και το τελευταίο της ηλεκτρικό φορτηγό. Μέχρι το 1950, το τμήμα μεταφορών της εταιρείας είχε φτάσει να έχει στην κατοχή του 824 οχήματα εν λειτουργία, όλα βενζινοκίνητα. 1 Κατά τη διάρκεια του προηγούμενου μισού αιώνα, όμως, η εταιρεία είχε συντηρήσει 1 Ο J. Mulholland προς τον J. F. Rice, υπόμνημα, 6 Ιουνίου 1950, ιστορικοί φάκελοι, F3A/E3c, Commonwealth Edison Company, Σικάγο. 41

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ έναν στόλο οχημάτων που περιελάμβανε έναν συνδυασμό ιππήλατων, ηλεκτρικών και βενζινοκίνητων οχημάτων. Μάλιστα η Commonwealth Edison δεν ήταν η μόνη που χρησιμοποιούσε οχήματα διαφόρων τεχνολογιών για τις μεταφορές της. Από την αρχή του αιώνα έως το ξέσπασμα του Βʹ Παγκόσμιου Πολέμου, πολλοί οργανισμοί σε πόλεις, οι οποίοι βάσιζαν τη λειτουργία τους στις μεταφορές, αξιοποίησαν συνδυασμούς διάφορων μεταφορικών τεχνολογιών. Μέσα στη δεκαετία του 1920, χιλιάδες ηλεκτρικά φορτηγά παρείχαν πολύτιμες και αξιόπιστες υπηρεσίες για διανομές στην πόλη και σε στόλους οχημάτων για εργασίες συντήρησης. Το παρόν άρθρο παρακολουθεί την ιστορία του ηλεκτρικού φορτηγού στις πόλεις των Ηνωμένων Πολιτειών κατά τη διάρκεια του πρώτου τετάρτου του 20ού αιώνα. Αν και η τεχνολογία εσωτερικής καύσης είχε από το 1905 κυριαρχήσει στην αγορά επιβατικών αυτοκινήτων, η αγορά οχημάτων για εμπορική χρήση άργησε να υιοθετήσει ένα και μοναδικό απόλυτο τεχνολογικό πρότυπο. Στις αστικές περιοχές, οι ιδιωτικές εταιρείες προχώρησαν σταδιακά στην αντικατάσταση του αλόγου. Διστακτικά στην αρχή, αλλά με αυξανόμενο ενθουσιασμό στη συνέχεια, πολλές από αυτές επέλεξαν να αντικαταστήσουν τους στόλους των ιππήλατων οχημάτων τους με ηλεκτρικά φορτηγά. Επομένως, αυτό που ο David Sicilia έχει αποκαλέσει «το παρατεταμένο θέρος του ηλεκτρικού φορτηγού» συνιστά μια αντίφαση για τις παραδοσιακές ερμηνείες της ιστορίας της βιομηχανίας μηχανοκίνητων οχημάτων. Αν το ηλεκτρικό όχημα αντιπροσώπευε μια εγγενώς κατώτερη τεχνολογία, καταδικασμένη να αποτύχει με βάση τους σιδερένιους νόμους του μολύβδου και του οξέος, τότε γιατί καθ όλη τη δεκαετία του 1920 συνέχιζαν να το αγοράζουν και να το χρησιμοποιούν τόσες επιτυχημένες, προοδευτικές και κερδοφόρες εταιρείες; Ανάμεσα στις εταιρείες αυτές συγκαταλεγόταν και η Commonwealth Edison, η οποία, κατά το πρώτο τρίτο του 20ού αιώνα, ήταν από πολλές απόψεις η ση- 42

ΟΙ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΗΠΑ, 1900-1925 μαία των ηλεκτρικών επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας στις Ηνωμένες Πολιτείες. Oι οργανισμοί αυτοί στοιχημάτισαν απλώς στο λάθος άλογο, όπως έχει προτείνει ο ιστορικός της αυτοκίνησης John Rae για να εξηγήσει την αποτυχία μιας από τις πρώτες εταιρείες ηλεκτρικών ταξί; Ή μήπως η επιτυχία του ηλεκτρικού φορτηγού μάς ανοίγει ένα παράθυρο για την κατανόηση της πολύπλοκης εξελικτικής διαδικασίας, στο πλαίσιο της οποίας τα φορτηγά εκτόπισαν σταδιακά τα άλογα; 2 2 Για το μεγαλύτερο διάστημα του 20ού αιώνα, οι ιστορικοί της Εποχής του Αυτοκινήτου έχουν εστιάσει στο επιβατικό αυτοκίνητο, υποβιβάζοντας το όχημα για εμπορικές χρήσεις σε δευτερεύουσα θέση. Η περιορισμένη βιβλιογραφία για το φορτηγό περιλαμβάνει τα εξής: Louis Rodriguez, The Development of the Truck: A Constructivist History (Διδακτορική διατριβή, Lehigh University, 1997) Robert Alan Raburn, Motor Freight and Urban Morphogenesis with Reference to California and the West (Διδακτορική διατριβή, University of California, Berkeley, 1988) John Montville, Wheels for Commerce: A History of American Motor Trucks, στο The American Car Since 1775, επιμ. L. Scott Bailey (Νέα Υόρκη, 1971) Robert F. Karolevitz, This Was Trucking: A Pictorial History of the First Quarter Century of Commercial Motor Vehicles (Σηάτλ, 1966). Σχετικά με την υποτιθέμενη κατωτερότητα του ηλεκτρικού οχήματος, η περιγραφή του James J. Flink για την «εγγενώς ανώτερη τεχνολογική δυνατότητα της μηχανής εσωτερικής καύσης για το αυτοκίνητο εκείνης της εποχής» αποτελεί αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της άποψης πολλών μελετητών America Adopts the Automobile, 1895-1910 (Καίμπριτζ, Μασσ., 1970), 307. Βλ. επίσης: James Rood Doolittle, The Romance of the Automobile Industry (Νέα Υόρκη, 1916) James J. Flink, The Automobile Age (Καίμπριτζ, Μασσ., 1993), 10 John B. Rae, The American Automobile: A Brief History (Σικάγο, 1965), 12-13 James M. Laux, The European Automobile Industry (Νέα Υόρκη, 1992), 13. Η Virginia Scharff έχει υπαινιχθεί την εναλλακτική του ηλεκτρισμού ως κατώτερη τεχνολογία: βλ. Taking the Wheel: Women and the Coming of the Motor Age (Νέα Υόρκη, 1991), 35-50 Gender, Electricity, and Automobility, στο The Car and the City: The Automobile, the Built Environment and Daily Urban Life, επιμ. Martin Wachs και Margaret Crawford (Ανν Άρμπορ, 1992) και Putting Wheels on 43

ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΠΡΩΤΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ Ο Τέλης Τύμπας έχει εκλεγεί στη θέση του Αναπληρωτή Καθηγητή της Ιστορίας της Τεχνολογίας στους Νεότερους Χρόνους στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έχει διδάξει ή εργαστεί ως επισκέπτης ερευνητής σε διάφορους ακαδημαϊκούς θεσμούς στην Ελλάδα και το εξωτερικό (School of History, Technology, Society του Georgia Institute of Technology, Program in Science, Technology and Society του ΜΙΤ, Διεθνές Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα European Studies of Society, Science and Technology). Η έρευνά του στην ιστορία της τεχνολογίας στις ΗΠΑ, την Ευρώπη και την Ελλάδα έχει υποστηριχθεί από υποτροφίες, βραβεία και προγράμματα από θεσμούς όπως το National Science Foundation, το Smithsonian Institution, το IEEE History Center, το Chemical Heritage Foundation και το European Science Foundation. Έχει δημοσιεύσει στην ιστορία της πρόσφατης τεχνολογίας (πληροφορική, τηλεπικοινωνίες, αυτοματισμός, ενέργεια, βιοτεχνολογία, περιβάλλον και τεχνολογία). Η Ειρήνη Μεργούπη-Σαβαΐδου είναι Διδάκτωρ Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Στο πλαίσιο της διδακτορικής της διατριβής μελέτησε τη συγκρότηση της επιστημονικής κοινότητας, την ιστορία της εκλαΐκευσης της επιστήμης και τη διαμόρφωση της δημόσιας εικόνας της επιστήμης και της τεχνολογίας στην Ελλάδα στο δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα και στις αρχές του 20 ού. Είναι συντονίστρια της ερευνητικής ομάδας Science and the Press της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας Science and Technology in the European Periphery (STEP). 271

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ Ο Gijs P. A. Mom εργάζεται ως Αναπληρωτής Καθηγητής στο Technische Universiteit Eindhoven. Έχει γράψει μια σειρά βιβλίων και άρθρων στην ιστορία των τεχνολογιών αυτοκίνησης, στα οποία περιλαμβάνεται το The Electric Vehicle: Technology and Expectations in the Automobile Age (Βαλτιμόρη: Johns Hopkins University Press, 2004). Έχει διατελέσει πρόεδρος της διεθνούς κοινότητας Τ2Μ (International Association for the History of Transport, Traffic and Mobility). Είναι ο εκδότης του περιοδικού Transfers: Interdisciplinary Journal of Mobility Studies. Ο David A. Kirsch εργάζεται ως Αναπληρωτής Καθηγητής στο R. H. Smith School of Business στο Πανεπιστήμιο του Μέρυλαντ. Είναι ο συγγραφέας του βιβλίου The Electric Vehicle and the Burden of History (Rutgers University Press, 2000). Για άρθρο που συνέγραψε μαζί με τον Gijs P. A. Mom ( Visions of Transportation: The EVC and the Transition from Service- to Product-Based Mobility, Business History Review 76 (2002): 75 110) του απενεμήθη το Βραβείο IEEE Life Members Prize από την Society for the History of Technology. ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ: Technology and Culture. The International Quarterly of the Society for the History of Technology 42/3 (Ιούλιος 2001): 489-518. Ο Eric Schatzberg εργάζεται ως Καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας της Επιστήμης (Department of the History of Science) του Πανεπιστημίου του Γουισκόνσιν. Είναι ο συγγραφέας του βιβλίου Wings of Wood, Wings of Metal: Culture and Technical Choice in American Airplane Materials, 1914-1945 (Πρίνστον: Princeton University Press, 1999). Το βιβλίο βασίζεται σε έρευνα που εκπόνησε με υποτροφίες από το Center for the History of Electrical Engineering, τη ΝASA (AHA Aerospace History Fellowship) και το Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια. Έχει γίνει διεθνώς γνωστός για τις δημοσιεύσεις του στην ιστορία της έννοιας «τεχνολογία». 272

ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ: Technology and Culture. The International Quarterly of the Society for the History of Technology 35/1 (Ιανουάριος 1994): 34-69. Η Gabrielle Hecht είναι Καθηγήτρια στο Τμήμα Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν και συγγραφέας των βιβλίων The Radiance of France: Nuclear Power and National Identity after World War II (MIT Press, 1998) και Being Nuclear: Africans and the Global Uranium Trade (MIT Press, 2012). Έχει τιμηθεί με μια σειρά από υποτροφίες και βραβεία. Η έρευνά της στην ιστορία της πυρηνικής ενέργειας χρηματοδοτήθηκε από το National Science Foundation, το Mellon Foundation και το Institute of Electrical and Electronic Engineers History Center. Έχει επίσης βραβευθεί με το Levinson Award της Society for the History of Technology. ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ: Technology and Culture. The International Quarterly of the Society for the History of Technology 35/4 (Οκτώβριος 1994): 657-685. Η Jennifer S. Light ολοκλήρωσε τη διδακτορική της διατριβή στην Ιστορία της Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Είναι Καθηγήτρια στο School of Communication του Northwestern University και συγγραφέας των βιβλίων From Warfare to Welfare: Defense Intellectuals and Urban Problems in Cold War America (Johns Hopkins University Press, 2003) και The Nature of Cities: Ecological Visions and the American Urban Professions, 1920-1960 (Johns Hopkins University Press, 2009). Το άρθρο της Η προεπισκόπηση για τις γυναίκες που εργάζονταν ως υπολογίστριες έχει βραβευθεί από την Society for the History of Technology. των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ: Technology and Culture. The International Quarterly of the Society for the History of Technology 40/3 (Ιούλιος 1999): 455-483. 273