Αρβανίτη Σμαράγδη,, Περίληψη : Ο ναός είναι αφιερωμένος στη Θεοτόκο και είναι γνωστός με πολλά προσωνύμια, όπως Παναγία των Μογγόλων, Θεοτόκος του Μουχλίου κ.ά. Βρίσκεται στο Φανάρι, κοντά στο Ορθόδοξο Πατριαρχείο και στο Μετόχι του Πανάγιου Τάφου. Η ύπαρξη ναού στην περιοχή αναφέρεται ήδη από τον 7ο αιώνα. Το σημερινό μνημείο, που υπέστη σημαντικές αλλοιώσεις κατά την επέκτασή του το 18ο αιώνα, διατηρεί τμήματα του βυζαντινού ναού του 11ου αιώνα και της παλαιολόγειας ανακαίνισης, από τη Μαρία Παλαιολογίνα. Ο ναός ξεχωρίζει για δύο λόγους: από αρχιτεκτονική πλευρά, καθώς πρόκειται για μοναδική παραλλαγή τετράκογχου ναού στην Κωνσταντινούπολη και από ιστορική πλευρά, καθώς είναι η μόνη βυζαντινή εκκλησία της Κωνσταντινούπολης που συνέχισε να χρησιμοποιείται από την ορθόδοξη κοινότητα. Χρονολόγηση 11ος αι. μέχρι σήμερα Γεωγραφικός εντοπισμός Πέμπτος λόφος Κωνσταντινούπολης, συνοικία Φανάρι, μεταξύ της Μεγάλης του Γένους Σχολής και του Εθνικού Ιωακείμειου Παρθεναγωγείου Ονομασίες Παναγία του Μουχλίου, των Μογγόλων, Μαγουλιώτισσα, των Μουγουλίων/των Μαγουλίων, Θεοτόκος Παναγιώτισσα, Kanlı Kilise 1. Εισαγωγή Ο ναός της Παναγίας Μουχλιώτισσας είναι γνωστός και με τα ονόματα Θεοτόκος Παναγιώτισσα, Θεοτόκος των Μαγουλίων, Παναγία των Μογγόλων, Θεοτόκος του Μουχλίου, Παναγία Μουχλιώτισσα και στα τουρκικά Kanlı Kilise (η ματωμένη εκκλησία). Υπάρχει η άποψη ότι το προσωνύμιο Μουχλιώτισσα προέρχεται από τη μεσαιωνική πόλη Μουχλίον της Αρκαδίας, οι κάτοικοι της οποίας εγκαταστάθηκαν το 1242 στη συνοικία Φανάρι. 1 Το πιο πιθανό είναι πως πρόκειται για την απόδοση στα ελληνικά της σλαβικής λέξης Mogyla (Μογγολία). 2 Ο προσδιορισμός «ματωμένη» (από την τουρκική ονομασία) οφείλεται είτε στο εξωτερικό κόκκινο χρώμα του ναού (εικ. 3) είτε στη «ματωμένη» ιστορία της Μαρίας Παλαιολογίνας, αδελφής ή κόρης του Μιχαήλ Η (1261-1282), που τον ανακαίνισε. 3 Ο ναός βρίσκεται στον πέμπτο λόφο της Κωνσταντινούπολης, στη συνοικία Φανάρι, κοντά στο Ορθόδοξο Πατριαρχείο και στο μετόχι του Πανάγιου Τάφου, μεταξύ της Μεγάλης του Γένους Σχολής και του Ιωακείμειου Παρθεναγωγείου (εικ. 8). Το γεγονός ότι το μνημείο συνεχίζει να χρησιμοποιείται έως σήμερα ως χριστιανικός ναός δεν απέτρεψε παραμορφώσεις λόγω επέκτασης και επισκευών, ούτε και διευκόλυνε τη μελέτη της αρχιτεκτονικής του. Ο ναός αποτυπώθηκε πλήρως πρώτη φορά το 1995 από τον αρχιτέκτονα Απόστολο Πορίδη και τα σχέδια δημοσιεύτηκαν μόλις το 2005 σε άρθρο του Χ. Μπούρα για την αρχιτεκτονική του ναού. 4 2. Ιστορία Στον ίδιο χώρο αναφέρεται, ήδη από τον 7ο αιώνα, η ύπαρξη γυναικείας μονής, της Αγίας Ευστολίας, που ιδρύθηκε από τις κόρες του αυτοκράτορα Μαυρικίου (582-602) Σώπατρα και Ευστολία. Τον 11ο αιώνα μαρτυρείται η ύπαρξη ανδρικής μονής της Υπεραγίας Θεοτόκου των Παναγίου. Σώζεται ένα μολυβδόβουλο της μονής αυτής, ενώ γνωρίζουμε ότι το τυπικό της αποτέλεσε το πρότυπο για το αντίστοιχο τυπικό που συνέταξε ο Γρηγόριος Πακουριανός το 1085 για τη μονή του Πετριτζού, που την είχε ιδρύσει κοντά στο Bačkovo. Η μονή ανακαινίστηκε το 1261 από τον πεθερό του Γεωργίου Ακροπολίτη, τον Ισαάκιο Δούκα, θείο του Μιχαήλ Η, ή κατά άλλους από τον ίδιο τον Ακροπολίτη. 5 Στη συνέχεια, η Μαρία Παλαιολογίνα, 6 μεταξύ των ετών 1282 και 1285, ανακαίνισε εκ νέου τον υπάρχοντα ναό, του πρόσθεσε νάρθηκα και επανίδρυσε τη μονή, αυτή τη φορά γυναικεία. Η Μαρία το 1265 πήγε στην Περσία για να παντρευτεί το μεγάλο χάνο των Μογγόλων Hulagu, επικυρώνοντας έτσι συμφωνία του πατέρα της, του Μιχαήλ Η, με τους Μογγόλους. Καθώς αυτός πέθανε προτού η Μαρία φτάσει, παντρεύτηκε τελικά το γιο του, τον Abaga. Έμεινε εκεί 15 χρόνια και σ αυτήν Δημιουργήθηκε στις 17/3/2017 Σελίδα 1/7
Αρβανίτη Σμαράγδη,, οφείλεται ο εκχριστιανισμός του συζύγου της και αρκετών αξιωματούχων της Αυλής. Γι αυτό είναι γνωστή και ως Κυρία ή Δέσποινα των Μογγόλων. Μετά τη δολοφονία του Abaga το 1281, η Μαρία επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη. Αγόρασε από τη Μαρία Δούκαινα Ακροπολίτισσα μεγάλη έκταση γης στο Φανάρι, στην περιοχή «τα Παναγίου», της προϋπάρχουσας μονής, όπου περιλαμβάνονταν αμπελώνες, κήποι, διάφορα κτίσματα και ο ναός της Θεοτόκου Παναγιωτίσσης. Η Παλαιολογίνα ενίσχυσε οικονομικά τη μονή που ίδρυσε, δωρίζοντας ιερά λείψανα, πολύτιμα σκεύη, χειρόγραφα, αλλά και κτήματα στην Κωνσταντινούπολη και τη Ραιδεστό, δαπανώντας όλη την περιουσία της. 7 Στη μονή έμεναν 33 μοναχές, αλλά και η ίδια η Παλαιολογίνα στο τέλος της ζωής της. Μετά την Άλωση η μονή του Μουχλίου πιθανότατα καταστράφηκε. Ο ναός ωστόσο διατηρήθηκε και, μαζί με μερικά οικήματα και οικόπεδα της περιοχής, κατά την παράδοση δόθηκε στον αρχιτέκτονα Χριστόδουλο από το Μωάμεθ Β ως αμοιβή για την ανέγερση από εκείνον του τεμένους του Fatih Camii στη θέση του ναού των Αγίων Αποστόλων, το 1471. Έτσι ο ναός, λειτουργώντας πλέον ως ενοριακός και όχι ως μοναστικός, αποτέλεσε τη μόνη βυζαντινή εκκλησία της πόλης που παρέμεινε χριστιανική στη χρήση της. Το φιρμάνι του Μωάμεθ Β καθώς και άλλων σουλτάνων που επικύρωναν και επιβεβαίωναν το ιδιαίτερο ιδιοκτησιακό καθεστώς της Μουχλιώτισσας είχε ιστορηθεί κατά τους Νεότερους χρόνους στο εσωτερικό του ναού. Το 18ο αιώνα η εκκλησία επεκτάθηκε και υπέστη μεγάλες παραμορφώσεις στο νότιο και το δυτικό τμήμα της, ενώ υπάρχει και μια αναφορά για πυρκαγιά στο ναό το 1784, δε γνωρίζουμε όμως τις συνέπειές της για το μνημείο. 8 3. Αρχιτεκτονική και διάκοσμος 3.1. Ο βυζαντινός ναός Στη σημερινή της κατάσταση, η Μουχλιώτισσα έχει ακανόνιστη κάτοψη (εικ. 1) εξαιτίας της επέκτασης του 18ου αιώνα. Ο αρχικός ναός ήταν τρουλαίος τετράκογχος, με μικρότερα κογχάρια που ανοίγονταν ανά τρία στο πάχος του τοίχου κάθε κόγχης. Οι γωνίες του κεντρικού τρουλαίου τετραγώνου ορίζονταν με κίονες ύψους περίπου 3 μ., οι οποίοι έφεραν κορινθιακά κιονόκρανα του 5ου αιώνα, σε δεύτερη χρήση. Από τον αρχικό βυζαντινό ναό έχουν διατηρηθεί ο κύριος τρουλαίος χώρος της εκκλησίας (εικ. 6), οι δύο από τις αρχικές κόγχες και τα δύο τρίτα του τριμερούς νάρθηκα. Η νότια κόγχη και το κατώτερο μέρος της δυτικής δε σώζονται. Οι κόγχες είναι εξωτερικά πεντάπλευρες. Ένας λοξότμητος οριζόντιος κοσμήτης σε ύψος περίπου 5 μ. ορίζει τη γένεση των τεταρτοσφαιρίων των κογχών. Ένας δεύτερος, σε ύψος 9 μ., σηματοδοτεί τη μετάβαση από τα σφαιρικά τρίγωνα στο τύμπανο του τρούλου. Ο τρούλος είναι εσωτερικά οκτάπλευρος, πτυχωτός, με οκτώ αρχικά μονόλοβα παράθυρα και ύψος 13,60 μ. Μεταξύ των τόξων του μετώπου και των σφαιρικών τριγώνων παρεμβάλλονται τόξα ή υποτυπώδεις καμάρες. Από αυτά, το νότιο τόξο έχει καταστραφεί. Εξωτερικά, το τύμπανο του τρούλου ήταν κυλινδρικό και η στέγαση κωνική. Η εξωτερική όψη του τυμπάνου διαμορφώνεται με οκτώ ελαφρώς προεξέχοντα τόξα, που πλαισιώνουν τα παράθυρα και εναλλάσσονται με οκτώ μικρότερα τυφλά τόξα. Είναι πιθανό τα τόξα να έβαιναν σε μαρμάρινους διπλούς κιονίσκους (εικ. 3). 9 Στους Νεότερους χρόνους τα τόξα καλύφθηκαν με παχύ επίχρισμα, ωστόσο ο τρούλος δεν έχει δεχτεί δομικές αλλαγές. Βάσει ορισμένων μορφολογικών χαρακτηριστικών του τρούλου, αλλά και βάσει των αναλογιών με τα αγιορείτικα τρίκογχα καθολικά, ο Χ. Μπούρας προτείνει μια χρονολόγηση του αρχικού βυζαντινού ναού στην πρώτη εικοσαετία του 11ου αιώνα. 10 Ο τριμερής νάρθηκας πρέπει να ήταν προσθήκη του 13ου αιώνα, ενδεχομένως από την περίοδο της επανίδρυσης της μονής από τη Μαρία Παλαιολογίνα. Εξάλλου η προσθήκη ναρθήκων, παρεκκλησίων και περιστώων αποτελούσε συνήθη πρακτική στην παλαιολόγεια ναοδομία. Ο νάρθηκας, ορθογώνιος, πρέπει να επικοινωνούσε με την εκκλησία μόνο με μία είσοδο, από τον κεντρικό του χώρο προς το κεντρικό κογχάριο της δυτικής κόγχης, ωστόσο δεν αποκλείεται να είχε περισσότερα του ενός ανοίγματα προς τον εξωτερικό χώρο (εικ. 2). 11 Ο αρχιτεκτονικός τύπος της Μουχλιώτισσας είναι εξαιρετικά ενδιαφέρων, αφενός επειδή σπανίζει στην περιοχή της πρωτεύουσας (το μόνο άλλο παράδειγμα είναι ο ναός της Καμαριώτισσας στη νησίδα της Χάλκης) αφετέρου γιατί Δημιουργήθηκε στις 17/3/2017 Σελίδα 2/7
Αρβανίτη Σμαράγδη,, παρουσιάζει τη μοναδική παραλλαγή με κογχάρια και κίονες γύρω από τον κεντρικό τρουλαίο χώρο. Ωστόσο, παρά τη σπανιότητά τους στην περιοχή της Κωνσταντινούπολης, οι τετράκογχοι ναοί αποτελούν έναν από τους πρωιμότερους (ήδη από τον 6ο αιώνα) και διαχρονικότερους τύπους της βυζαντινής ναοδομίας. Η απόλυτη συμμετρία ως προς τους δύο άξονες μήκους και πλάτους, καθώς και οι ψηλές αναλογίες του τρούλου, έδιναν στον εσωτερικό χώρο της εκκλησίας ισορροπία και την εντύπωση ισχυρής ανάτασης. Τα κογχάρια με τα οποία διευρυνόταν κάθε κόγχη είχαν μάλλον αισθητική παρά λειτουργική σημασία, κάτι που καθιστά την παραλλαγή της Μουχλιώτισσας μοναδική. Όμως η συνθετική ιδέα ενός χώρου που είναι χαμηλά δωδεκάκογχος, ψηλότερα τετράκογχος και ακόμα ψηλότερα γεωμετρικά απλός θυμίζει το καθολικό της Νέας Μονής Χίου, το οποίο επίσης διακρίνεται για την πρωτοτυπία του. 12 3.2. Οι νεότερες προσθήκες Ολόκληρη η νότια πλευρά του βυζαντινού ναού αντικαταστάθηκε από μια εξαμερή υπόστυλη αίθουσα με δύο πεσσούς, οξυκόρυφα τόξα και οξυκόρυφα σταυροθόλια, που φανερώνουν την επίδραση της οθωμανικής αρχιτεκτονικής. Η δυτική πλευρά του ναού αλλοιώθηκε επίσης. Στη θέση του κάτω τμήματος της δυτικής κόγχης χτίστηκαν δύο ισχυροί τοιχοπεσσοί, ενώ στο ύψος του τεταρτοσφαιρίου η κόγχη διατρυπήθηκε για τη δημιουργία φεγγίτη. Στη θέση της αρχικής νότιας κόγχης του ναού δημιουργήθηκε ένα ευρύ τόξο, με άνοιγμα περ. 7 μ., που βαίνει στα δυτικά στο νοτιότερο τοιχοπεσσό. Η μεσαία καμάρα και το τεταρτοσφαίριο του νάρθηκα του βυζαντινού ναού έχουν διατηρηθεί. Μεταξύ του νάρθηκα και της βόρειας κόγχης το διάστημα ήταν αρχικά υπαίθριο, ενώ σήμερα έχει κλειστεί και στεγάζεται με οξυκόρυφο θόλο. Τα δύο νοτιότερα τμήματα της νεότερης επέκτασης έγιναν διώροφα προκειμένου να σχηματιστεί κλειστός γυναικωνίτης. Στα δυτικά διαμορφώθηκε εξωνάρθηκας με πεσσούς στην πρόσοψη και καμαροσκέπαστος. Το τελευταίο προς νότο διαμέρισμά του είναι αυτοτελές και χρησιμεύει ως προθάλαμος και κλιμακοστάσιο προς το γυναικωνίτη. 13 Στο εσωτερικό του ναού οι ακμές μεταξύ των κογχαρίων έχουν λαξευτεί αδρά, με σκοπό τη διεύρυνση του κεντρικού χώρου. Οι επιφάνειες έχουν καλυφθεί με βαριά επιχρίσματα (εικ. 5), κάτι που παρεμποδίζει τη μελέτη του ναού. Τα παράθυρα κλείστηκαν, εκτός από 5 παράθυρα του τυμπάνου του τρούλου. Στις απολήξεις των στεγών διαμορφώθηκαν κοίλα γείσα. Το κωδωνοστάσιο ανήκει στις πλέον πρόσφατες προσθήκες. 3.3. Εσωτερικός διάκοσμος του ναού Σύμφωνα με μια αναφορά από τον ύστερο 13ο αιώνα, η εκκλησία αγιογραφήθηκε στα τέλη του 13ου αιώνα από το Μόδεστο. 14 Τα μόνα ίχνη τοιχογραφιών που σώζονται σήμερα, από παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας στον ανατολικό τοίχο της επέκτασης, είναι έργα μεταβυζαντινού ζωγράφου. Οι τοιχογραφίες αυτές διατηρούνταν κάτω από το επίχρισμα μέχρι το 1899, αλλά καταστράφηκαν σε επισκευές του πρώτου μισού του 20ού αιώνα. Σώζονται επίσης η ψηφιδωτή εικόνα της Παναγίας της Μουχλιώτισσας (τέλη 13ου-αρχές 14ου αιώνα, εικ. 7) και τέσσερις εικόνες της Μεταβυζαντινής περιόδου: Η αγία Παρασκευή, η αγία Ευφημία, οι Τρεις Ιεράρχες και οι Άγιοι Θεόδωροι. Το τέμπλο, ο δεσποτικός θρόνος στα νότια και ο άμβωνας στα βορειοανατολικά είναι ξυλόγλυπτα και κοσμούνται με ανάγλυφα φυτικά μοτίβα. Οι εικόνες στην κάτω ζώνη του εικονοστασίου φέρουν ασημένιες επενδύσεις και χρονολογούνται το 1884. 1. Κουγέας, Σ., «Ο Γεώργιος Ακροπολίτης, κτήτωρ του Παρισινού κώδικος του Σουίδα (cod. paris. graec. 2625)», Βυζαντινά-Μεταβυζαντινά 1:2 (1949), σελ. 61-74. 2. Janin, R., La géographie ecclésiastique de l empire byzantin Ι: Le Siège de Constantinople et le Patriarcat Oecuménique 3: les églises et les monastères 2 (Paris 1969), σελ. 204. Δημιουργήθηκε στις 17/3/2017 Σελίδα 3/7
Αρβανίτη Σμαράγδη,, 3. Alan, Α. (επιμ.), Churches in Turkey (Istanbul 2007), σελ. 88. 4. Μπούρας, Χ., «Η αρχιτεκτονική της Παναγίας του Μουχλίου στην Κωνσταντινούπολη», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Δ 26 (2005), σελ. 35. 5. Μέχρι πρότινος, η εκκλησία της Μουχλιώτισσας θεωρούνταν ότι χτίστηκε αμέσως μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, στα 1266-1267, από το μεγάλο λογοθέτη κατά την ανάκτηση της Πόλης Γεώργιο Ακροπολίτη, παρά το γεγονός ότι υπήρχαν επιφυλάξεις για μια τόσο όψιμη χρονολόγηση του ναού. Ωστόσο η πηγή στην οποία βασιζόταν αυτή η χρονολόγηση, ένα εκτενές σημείωμα σε έναν ελληνικό κώδικα της Σούδας, αποδείχτηκε ότι αναφερόταν σε έναν άλλον, άγνωστο ναό, αφιερωμένο στην αγία Μαρίνα, βλ. Μπούρας, Χ., «Η αρχιτεκτονική της Παναγίας του Μουχλίου στην Κωνσταντινούπολη», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Δ 26 (2005), σελ. 37-38, όπου και οι πηγές για την προγενέστερη μονή της Παναγιωτίσσης. 6. Πρόκειται για τη μοναχή Μελάνη, η οποία απεικονίζεται, μαζί με τον Ισαάκ Κομνηνό, στο ψηφιδωτό της Δέησης στη Μονή της Χώρας, στον ανατολικό τοίχο του εξωνάρθηκα (1316-1320). 7. Οι πληροφορίες αντλούνται από ένα συνοδικό έγγραφο του 1351, σύμφωνα με το οποίο το Οικουμενικό Πατριαρχείο επέστρεψε στη μονή όλη την περιουσία που είχε σφετεριστεί ο γαμπρός της Μαρίας, Ισαάκ Παλαιολόγος Άσεν, τον οποίο η ίδια είχε διορίσει με χρυσόβουλο διαχειριστή της περιουσίας της μονής μετά το θάνατό της. Η ίδρυση της μονής αναφέρεται στον ελληνικό κώδικα του Παρισιού 2625, βλ. Miklosich, F. Müller, J., Acta et diplomata Graeca medii aevi sacra et profana 1 (Wien 1851), αρ. 136, σελ. 312-317. 8. Μπούρας, Χ., «Η αρχιτεκτονική της Παναγίας του Μουχλίου στην Κωνσταντινούπολη», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Δ 26 (2005), σελ. 38. 9. Πρόκειται για μια ιδιομορφία, της οποίας παράλληλα απαντώνται μόνο σε δύο εκκλησίες της μονής Βατοπεδίου στο Άγιον Όρος, το καθολικό και το παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου. Βλ. Μπούρας, Χ., «Η αρχιτεκτονική της Παναγίας του Μουχλίου στην Κωνσταντινούπολη», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Δ 26 (2005), σελ. 43 και σημ. 45-46. 10. Μπούρας, Χ., «Η αρχιτεκτονική της Παναγίας του Μουχλίου στην Κωνσταντινούπολη», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Δ 26 (2005), σελ. 49. 11. Για μια συστηματική ανάλυση της αρχιτεκτονικής της Παναγίας Μουχλιώτισσας και για αναπαράσταση του εσωτερικού του βυζαντινού ναού με βάση την πληρέστερη αρχιτεκτονική αποτύπωσή του από τον Α. Πορίδη, βλ. Μπούρας, Χ., «Η αρχιτεκτονική της Παναγίας του Μουχλίου στην Κωνσταντινούπολη», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Δ 26 (2005), σελ. 39-44, εικ. 8-9. 12. Μπούρας, Χ., «Η αρχιτεκτονική της Παναγίας του Μουχλίου στην Κωνσταντινούπολη», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Δ 26 (2005), σελ. 48. 13. Μπούρας, Χ., «Η αρχιτεκτονική της Παναγίας του Μουχλίου στην Κωνσταντινούπολη», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Δ 26 (2005), σελ. 39. 14. Σχόλιο στο χειρόγραφο του λεξικού Σούδα, 10ος αι., Cod. Par. gr. 2625. Βιβλιογραφία : Janin R., La géographie ecclésiastique de l empire byzantin, Ι. Le Siège de Constantinople et le Patriarcat Oecuménique 3: Les églises et les monastères, 2, Paris 1969 Παλιούρας Α., "Τα Βυζαντινά Μνημεία", Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία, Ε. Τζαφέρης - Ορθόδοξο Κέντρο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Αθήνα Geneve 1989, 169-171 Mathews T.F., The Byzantine Churches of Istanbul. A Photographic Survey, University Park London Δημιουργήθηκε στις 17/3/2017 Σελίδα 4/7
Αρβανίτη Σμαράγδη,, 1976 Freely J., Cakmak A.S., Byzantine Monuments of Istanbul, Cambridge New York 2004 Müller-Wiener W., Bildlexikon zur Topographie Istanbuls: Byzantion, Konstantinupolis, Istanbul bis zum Beginn des 17. Jahrhunderts, Tübingen 1977 Talbot A.M., "Building activity in Constantinople under Andronikos II: The Role of Women Patrons in the Construction and Restoration of Monasteries", Necipoglu N. (ed.), Byzantine Constantinople. Monuments, Topography and Everyday Life, Leiden Boston Cologne 2001, 329-343 Mango C., Mathews T.F., "Observations on the Church of Panagia Kamariotissa on Heybeliada (Chalke), Istanbul with a Note on Panagia Kamariotissa and Some Imperial Foundations of the Tenth and Eleventh Centuries at Constantinople", Dumbarton Oaks Papers, 27, 1973, 115-132 Kidonopoulos V., Bauten in Konstantinopel, 1204-1328. Verfall und Zerstörung, Restaurierung, Umbau und Neubau von Profan- und Sakralbauten, Wiesbaden 1994 Maclagan M., The city of Constantinople, London 1968 Hearsey J.E.N., City of Constantine (324-1453), London 1963 Σφυρόερα Σ.Ν., Κωνσταντινούπολη. Πόλη της Ιστορίας 2, Αθήνα 2006 Alan Α. (ed.), Churches in Turkey, Istanbul 2007 Μπούρας Χ., "Η αρχιτεκτονική της Παναγίας του Μουχλίου στην Κωνσταντινούπολη", Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, Δ 26, 2005, 35-49 Δικτυογραφία : Theotokos he Panagiotissa http://www.nyu.edu/gsas/dept/fineart/html/byzantine/index.htm?http&&&www.nyu.edu/gsas/dept/fineart/html/byzantine/37.htm Η αρχιτεκτονική της Παναγίας του Μουχλίου στην Κωνσταντινούπολη http://www.deltionchae.org/index.php/deltion/article/view/426 Γλωσσάριo : άμβων, ο Το επίσημο βήμα σε ένα ναό για την ανάγνωση των Γραφών, την εκφώνηση του κηρύγματος κτλ. εξωνάρθηκας, ο Στενόμακρος χώρος κλειστός ή ημιυπαίθριος (στοά) που βρίσκεται δυτικά του νάρθηκα. Πρόκειται δηλαδή για ένα δεύτερο προθάλαμο του ναού που βρίσκεται μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας. καθολικό, το Ο κεντρικός ναός ενός μοναστηριού, στον οποίο τελούνται οι βασικές τελετουργίες επίσης εκεί καθορίζεται ποιο θα είναι το κατά κύριο λόγο τιμώμενο ιερό πρόσωπο και, άρα, ο προστάτης της μονής. Στις περισσότερες περιπτώσεις όλα τα υπόλοιπα κτήρια της μονής αναπτύσσονται γύρω από το καθολικό και το οικοδομικό συγκρότημα απομονώνεται με περίβολο. Εντός του περιβόλου συχνά υπάρχουν και άλλοι μικρότεροι ναοί ή παρεκκλήσια. κόγχη, η Ημικυκλικής κάτοψης εσοχή στην επιφάνεια του τοίχου. Κόγχη ονομάζεται επίσης η αψιδωτή απόληξη μιας πλευράς ορθογώνιου χώρου. κοσμήτης, ο (συχνά και γείσο) Αρχιτεκτονικό διακοσμητικό στοιχείο που προεξέχει από τον τοίχο. Χρησιμοποιείται σε εσωτερικούς και εξωτερικούς τοίχους εκκλησιών για να τονίσει το σημείο μετάβασης από τους κάθετους τοίχους στις θολωτές κατασκευές. Συχνά είναι μαρμάρινος και φέρει γραπτό ή Δημιουργήθηκε στις 17/3/2017 Σελίδα 5/7
Αρβανίτη Σμαράγδη,, γλυπτό διάκοσμο, με φυτικά ή γεωμετρικά θέματα. νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. περίστωο, το ( βυζ. αρχιτ.) Ο ενιαίος χώρος που περιβάλλει περιμετρικά τον κυρίως ναό ή τον περίκεντρο πυρήνα ενός κτίσματος. Στις τρουλαίες βασιλικές, στις οποίες ο κεντρικός τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις κτιστούς πεσσούς και ανάμεσα σε κάθε ζεύγος πεσσών παρεμβάλλονται από δύο κίονες, το περίστωο σχηματίζεται από τα πλάγια κλίτη και το δυτικό τμήμα του ναού. Αργότερα περίστωα περιέκλειαν και σταυροειδείς εγγεγραμμένους πυρήνες. Στην Παλαιολόγεια περίοδο πολλοί μεσοβυζαντινοί ναοί της Κωνσταντινούπολης αποκτούν περίστωα, τα οποία συχνά φιλοξενούν ταφικά παρεκκλήσια. πτυχωτός τρούλος, ο Παραλλαγή τρούλου, του οποίου η επιφάνεια διαρθρώνεται εσωτερικά με νευρώσεις. σταυροθόλιο, το Θόλος ο οποίος στέγαζε τετράγωνους ή ορθογώνιους χώρους και προέκυπτε από την αλληλοτομία δύο ημικυλινδρικών καμαρών ίσης διαμέτρου και ύψους. Οι τεμνόμενες καμάρες σχηματίζουν ένα σταυρό, ισόπλευρο όταν πρόκειται για τη στέγαση τετράγωνων χώρων. σφαιρικά τρίγωνα ή λοφία, τα Αρχιτεκτονικά τμήματα με μορφή κοίλων τριγώνων, τέσσερα στον αριθμό, τα οποία επιτρέπουν να στεγαστεί με άνεση ένας κυβικός χώρος από έναν ημισφαιρικό θόλο (τρούλο). Στην πράξη, τα σφαιρικά τρίγωνα αποτέλεσαν το καίριο βήμα για τη λύση του προβλήματος αυτού του τύπου στέγασης. Βοηθούν το θόλο (ο οποίος στη διατομή του είναι κυκλικός) να «καθίσει» επάνω στον κύβο (ο οποίος στη διατομή του είναι τετράγωνος). Μετατρέπουν, θα λέγαμε, το τετράγωνο σε κύκλο με ομαλό και ασφαλή τρόπο για τη στατικότητα του κτηρίου. τέμπλο, το Η διαχωριστική κατασκευή μεταξύ Ιερού Βήματος και κυρίως ναού. Αρχικά είχε την απλούστερη μορφή του χαμηλού φράγματος πρεσβυτερίου, στη συνέχεια όμως απέκτησε ύψος με την προσθήκη κιονίσκων και επιστυλίου. Από τον 11ο αιώνα και εξής, στα διαστήματα μεταξύ των κιονίσκων τοποθετήθηκαν εικόνες, ενώ αργότερα προστέθηκαν εικόνες και πάνω από το επιστύλιο, διαμορφώνοντας έτσι την έννοια εικονοστασίου. Τα τέμπλα αρχικά ήταν μαρμάρινα. Τα ξύλινα τέμπλα έκαναν την εμφάνισή τους από το 13ο αιώνα και εξής. τεταρτοσφαίριο, το Το θολωτό επιστέγασμα μιας αψιδωτής κόγχης. Το όνομά του περιγράφει το σχήμα του, που είναι το μισό ενός ημισφαιρίου. Το τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού Βήματος ονομάζεται σπανιότερα και κόγχη. τρούλος, ο Χαρακτηριστικό στοιχείο στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Πρόκειται για ημισφαιρικό θόλο στη στέγη των ναών, δηλαδή για μια κυλινδρική κατασκευή με ανοίγματα (παράθυρα) στο τύμπανο και με θολωτή στέγαση. Ο τρούλος εμφανίζεται ήδη στα Πρώιμα Βυζαντινά χρόνια, επικρατεί κατά τους Μέσους χρόνους και διαδίδεται ευρύτερα στα Βαλκάνια και τη Ρωσία. τύμπανο, το 1. Η τριγωνική επιφάνεια που «κλείνει» το βάθος του αετώματος και συνήθως φέρει ανάγλυφη ή ολόγλυφη διακόσμηση (Αρχαιότητα). 2. Τύμπανο τόξου (Ρωμαϊκή-Βυζαντινή περίοδος): Επίπεδη επιφάνεια που βρίσκεται μέσα σε τόξο ή αρκοσόλιο, π.χ. πάνω από τη Βασίλειο Πύλη ανάμεσα στο νάρθηκα και τον κυρίως ναό. 3. Τύμπανο τρούλου (Βυζάντιο): Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική αποτελεί ένα κυκλικό ή πολυγωνικό τμήμα πάνω στο οποίο στηρίζεται ο ημισφαιρικός θόλος. τυπικόν, το Σύνολο κανονισμών που αφορούσαν τη διοικητική οργάνωση, το λειτουργικό τυπικό και τη συμπεριφορά σε ένα κοινοβιακό μοναστήρι. Τα μοναστικά τυπικά μπορούσαν ακόμα να περιλαμβάνουν τη βιογραφία του ιδρυτή και έναν κατάλογο της κινητής ή ακίνητης περιουσίας της μονής. Αποτελούν σημαντική πηγή για τη μελέτη της μοναστικής ζωής, ενώ φωτίζουν πολλές πτυχές της βυζαντινής κοινωνίας. Στα λειτουργικά τυπικά συγκαταλέγονται οι οδηγίες για τις καθημερινές ακολουθίες και τα διάφορα λειτουργικά βιβλία με στοιχεία για το χρόνο και τον τρόπο διάφορων εορτασμών. χάνος (Ilkhan) ή χαγάνος, ο Χαγάνος ή χάνος (Ilkhan) ήταν ο τίτλος του ηγέτη των τουρκικών/μογγολικών φύλων, ο οποίος κατά περίπτωση αντιστοιχούσε στον τίτλο του ηγεμόνα (πρίγκιπα), του βασιλιά ή και του αυτοκράτορα. Πηγές Miklosich, F. Müller, J., Acta et diplomata Graeca medii aevi sacra et profana 1 (Wien 1851), αρ. 136, σελ. 312 317. Laurent, V., Le corpus des sceaux de l émpire byzantin, 2: L église (Paris 1965), σελ. 94, no. 1170. Κομνηνός Υψηλάντης, Α., Τα μετά την Άλωσιν (Κωνσταντινούπολις 1870), σελ. 12, 638, 727. Δημιουργήθηκε στις 17/3/2017 Σελίδα 6/7
Αρβανίτη Σμαράγδη,, Παραθέματα Η εξαγορά και ίδρυση της μονής από τη Μαρία Παλαιολογίνα, αδελφή του Μιχαήλ Η 6860 [1351] octobri ind. V Δικαίωσις τῶν μοναζουσῶν τῆς τῶν Μουγουλίων μονῆς Φθάνει ἡ ὑψηλοτάτη δέσποινα τῶν Μουγουλίων, ἡ περιπόθητος δηλονότι αὐταδέλφη τοῦ ἀοιδίμου καὶ μακαρίτου βασιλέως, τοῦ πάππου τοῦ κρατίστου καὶ ἁγίου μου αὐτοκράτορος, κυρὰ Μαρία ἡ Παλαιολογίνα ἐκείνη, ἐξωνησαμένη... τὰ προσόντα τούτοις οἰκήματα μετὰ τῶν περικλειομένων αὐτοῖς ἑτέρων μικρῶν ὁσπητίων, ὅσα δῆτα καὶ ἦσαν, πρὸ πολλῶν ἤδη χρόνων περὶ τὴν τοποθεσίαν τοῦ Φανάρι διακείμενα, τὴν οὕτω πως τηνικαῦτα ἐπιλεγομένην, τὰ Παναγίου, μετὰ πάσης τῆς περιοχῆς καὶ νομῆς αὐτῶν... ἐπὶ τιμήματι ὑπερπύρων εὐστάθμων τετρακισχιλίων, ἐφʹ ᾧ κατὰ τῶν Μουγουλίων μεταποιῆσαι ταῦτα καὶ ἱερὰν θεῷ μονὴν ἀναδείμασθαι καὶ λιμένα ψυχῶν κατὰ θεὸν προθεμένων βιοῦν... καὶ ταῖς παρʹ ἑαυτῆς ἐπιμελείαις καὶ κόποις καὶ πλείστοις δή τισιν ἀναλώμασι τὴν ῥηθεῖσαν μεταποίησιν ἐποιήσατο, καὶ πρὸ παντὸς ἥδρασε καὶ ἐστήριξε περιποιησαμένη τὸν ἐκεῖ θεῖον ναὸν τῆς πανυπεράγνου δεσποίνης καὶ θεομήτορος τῆς Παναγιωτίσσης... Miklosich, F. Müller, J., Acta et diplomata Graeca medii aevi sacra et profana 1 (Wien 1851), αρ. 136, σελ. 312 313. Χρονολόγιο 7ος αιώνας: Μονή της Αγίας Ευστολίας 10ος/11ος αιώνας: Μονή της Θεοτόκου Παναγιώτισσας 1261: Ανακαίνιση από το Γεώργιο Ακροπολίτη 1266: Αγιογράφηση ναού από το Μόδεστο 1282 1285: Ανακαίνιση ναού και ίδρυση μονής από τη Μαρία Παλαιολογίνα μέχρι σήμερα: Λειτουργεί αδιάλειπτα ως ορθόδοξος ναός Δημιουργήθηκε στις 17/3/2017 Σελίδα 7/7