ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ (ΝΕΟ ΣΥΣΤΗΜΑ) ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ (ΠΑΛΑΙΟ ΣΥΣΤΗΜΑ) 23 ΜΑΪOY 2016 ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΟΜΑ Α ΠΡΩΤΗ

ΘΕΜΑ Α1 ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ (ΝΕΟ ΣΥΣΤΗΜΑ) ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ (ΠΑΛΑΙΟ ΣΥΣΤΗΜΑ) 23 ΜΑΪOY 2016 ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΟΜΑ Α ΠΡΩΤΗ Να δώσετε το περιεχόµενο των ακόλουθων όρων: α. Κόµµα του Γ. Θεοτόκη β. Προσωρινή Κυβέρνησις της Κρήτης (1905) γ. Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής. ΘΕΜΑ Α2 Μονάδες 15 Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν, γράφοντας στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράµµα που αντιστοιχεί στην κάθε πρόταση, τη λέξη Σωστό, αν η πρόταση είναι σωστή, ή Λάθος, αν η πρόταση είναι λανθασµένη: α. Το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα δεν προέκυψαν ταξικά κόµµατα στην Ελλάδα. β. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος παραιτήθηκε από τη θέση του ως Υπουργού ικαιοσύνης της Κρητικής Πολιτείας στις 18 Μαρτίου 1901. γ. Τον Φεβρουάριο του 1913 πραγµατοποιήθηκε η ένωση της Κρήτης µε την Ελλάδα. δ. Το κόστος των Βαλκανικών πολέµων κλόνισε την εθνική οικονοµία. ε. Οι προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης να αποτρέψει την κρίση του 1932 εξάντλησαν τα αποθέµατα της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγµα. Μονάδες 10 ΘΕΜΑ Β1 Να αναφέρετε τους φορείς οργάνωσης της παλιννόστησης (µονάδες 7) και τις συνθήκες που βρήκαν οι πρόσφυγες του πρώτου διωγµού (1914 1918), όταν επέστρεψαν στις εστίες τους (µονάδες 6). Μονάδες 13 ΘΕΜΑ Β2 Ποια εµπόδια αντιµετώπισε η αστική αποκατάσταση των προσφύγων κατά τη δεκαετία του 1920; Μονάδες 12 1

ΟΜΑ Α ΕΥΤΕΡΗ ΘΕΜΑ Γ1 Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείµενα που σας δίνονται, να αναφερθείτε: α. στην ασάφεια του ελληνικού συντάγµατος του 1864, ως προς την ανάθεση της εντολής για σχηµατισµό κυβέρνησης, και στο πρόβληµα που αυτή προκαλούσε (µονάδες 8) β. στη ρύθµιση µε την οποία επιχειρήθηκε η επίλυση του προβλήµατος (µονάδες 10) και στις συνέπειές της στο κοινοβουλευτικό σύστηµα (µονάδες 7). Μονάδες 25 ΚΕΙΜΕΝΟ Α Λίγες µέρες µετά το όργιο της εκλογικής νοθείας, στις 29 Ιουνίου 1874, τυπώνεται στην εφηµερίδα Καιροί το πολιτικό Κατηγορώ του Χαρίλαου Τρικούπη, υπό τον οικείο πλέον τίτλο «Τις πταίει;». [ ] [Σύµφωνα µε τον Τρικούπη] αποκλειστικός υπεύθυνος της παρατεταµένης πολιτικής κρίσης που µαστίζει τον τόπο είναι ο θρόνος, «το στοιχείον εις το οποίον διά της διαστροφής των συνταγµατικών ηµών θεσµών συνεκεντρώθη ολόκληρος η εξουσία». Ο Τρικούπης αποδοκιµάζει οποιαδήποτε άλλη εκδοχή, που θα επέρριπτε ευθύνες στο λαό ή στα πολιτικά κόµµατα: για το Μεσολογγίτη πολιτικό, το µεν έθνος βρίσκεται µπροστά στο δίληµµα «της υποταγής εις την αυθαιρεσίαν ή της επαναστάσεως», οι δε πολιτικοί είναι ανίκανοι να αντικρούσουν τον απόλυτα µοναρχικό τρόπο διακυβέρνησης που έχει επιλέξει το στέµµα, εκτός από αυτούς που συνηγορούν και υποθάλπουν τη βασιλική αυταρχικότητα. Η αιχµηρή πολιτική θέση του Τρικούπη ολοκληρώνεται µε το εξής συµπέρασµα: ο σχηµατισµός κυβερνήσεων πλειοψηφίας και η διαµόρφωση δικοµµατικού συστήµατος είναι η µόνη θεραπεία της νόσου, αυτή που αποµακρύνει το έθνος από την επαναστατική, λανθασµένη και ριψοκίνδυνη, κατά την άποψή του, προοπτική. Ν. Μαρωνίτη, «Η εποχή του Γεωργίου Α. Πολιτική ανανέωση και αλυτρωτισµός», Ιστορία του Νέου Ελληνισµού 1770 2000, τ.5, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, 2003, σ. 14. ΚΕΙΜΕΝΟ Β Όπως πλήρης υπήρξεν ο προς τα δικαιώµατα του λαού περί την εκλογήν των βουλευτών σεβασµός της κυβερνήσεώς µου, ούτως ενδελεχής θέλει είσθαι η παρ εµού αναγνώρισις των από του γράµµατος και του πνεύµατος του συντάγµατος στηριζοµένων προνοµιών των εκλεκτών του Έθνους. Αι προνοµίαι αύται της Βουλής ανταποκρίνονται προς καθήκοντα επιβαλλόµενα εις αυτήν. Απαιτών ως απαραίτητον προσόν των καλουµένων παρ εµού εις την κυβέρνησιν του τόπου την δεδηλωµένην προς αυτούς εµπιστοσύνην της πλειονοψηφίας των αντιπροσώπων του Έθνους, απεκδέχοµαι* ίνα η Βουλή καθιστά εφικτήν την ύπαρξιν του προσόντος τούτου, ου άνευ αποβαίνει αδύνατος η εναρµόνιος λειτουργία του πολιτεύµατος. * απεκδέχοµαι: προσδοκώ. Βασιλικός λόγος στη Βουλή, 11 Αυγούστου 1875, στο Βιβλίο µαθητή Θέµατα Νεοελληνικής Ιστορίας, Γ Τάξη Γενικού Λυκείου, Αθήνα, ΙΤΥΕ «ιόφαντος», 2015, σ. 79. 2

ΘΕΜΑ 1 Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείµενα που σας δίνονται, να αναφερθείτε στις νοµοθετικές ρυθµίσεις του 1870 1871 και του 1917 για την επίλυση του αγροτικού ζητήµατος στην Ελλάδα, και ειδικότερα: α. στους στόχους και το περιεχόµενο των ρυθµίσεων (µονάδες 15) β. στην υλοποίησή τους (µονάδες 10). ΚΕΙΜΕΝΟ Α Μονάδες 25 Οι λόγοι που ωθούν την κυβέρνηση Κουµουνδούρου στη σηµαντική αυτή θεσµική µεταβολή είναι πολλαπλοί. α) Λόγοι οικονοµικοί: Με την αγροτική µεταρρύθµιση του 1871 το κράτος επιχειρεί να επαυξήσει τα δικά του έσοδα από τα ποσά της εξαγοράς, όπως και των τραπεζών και των εµπορικών οµάδων, καθώς έρχεται να ενισχύσει τις φυτείες και το µικρό ή µεσαίο οικογενειακό κλήρο. Με την επέκταση των εξαγωγών του αγροτικού προϊόντος των φυτειών, οι εµπορικές οµάδες θα δουν µια ταχεία ανάπτυξή τους, ενώ ταυτόχρονα θα ενισχυθεί ο ρόλος τους στη δανειοδότηση των τρεχουσών αναγκών των νέων τώρα µικροπαραγωγών. Με την παραχώρηση της δηµόσιας γης, το κράτος θα στερηθεί το 25% της ακαθάριστης παραγωγής, αλλά θα αποκτήσει νέες πηγές εσόδων, τους φόρους και τους δασµούς, που θα επιβληθούν στο αυξηµένο τώρα αγροτικό προϊόν των φυτειών, καθώς θα έχουµε µια επέκταση της επιχειρηµατικής δραστηριότητας και αύξηση της παραγωγής. β) Λόγοι κοινωνικοί: Αν και δεν υπάρχει κάποιο συγκροτηµένο κίνηµα ακτηµόνων, οι καταπατήσεις των εθνικών και εκκλησιαστικών γαιών εκ µέρους µη κληρούχων ή µικροϊδιοκτητών σε διάφορες περιοχές της χώρας, ιδιαίτερα στην Πελοπόννησο, που δηµιουργούν εστίες εντάσεων, συνηγορούν για την προικοδότηση αυτών των κοινωνικών οµάδων µε «λαχίδια»* εθνικής γης. [ ] Το όλο εγχείρηµα µπορούµε να το δούµε ως ένα µέρος της όλης προσπάθειας του Α. Κουµουνδούρου, που αγκαλιάζει την περίοδο 1860 1880 και αποσκοπεί µε την ανάπτυξη της γεωργίας [ ] στην προώθηση της εκβιοµηχάνισης στην Ελλάδα. * λαχίδια: τεµάχια γης. Θ. Καλαφάτης, «Η αγροτική οικονοµία. Όψεις της αγροτικής ανάπτυξης», Ιστορία του Νέου Ελληνισµού 1770 2000, τ.5, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, 2003, σ. 72. ΚΕΙΜΕΝΟ Β Πρόθεση των Φιλελευθέρων ήταν να ενισχύσουν το εθνικό φρόνηµα των χωρικών, βασικής πηγής οπλιτών για τους επερχόµενους πολέµους, αλλά και να ενισχύσουν την έλξη που ασκούσε το ελληνικό εθνικό πρόγραµµα µεταξύ των ποικίλων χριστιανικών πληθυσµών της Βόρειας Ελλάδας. Η ρητή υπόσχεση µιας εκτεταµένης αγροτικής µεταρρύθµισης εντάσσεται στην πολιτική αυτή, η οποία είχε άµεσα θετικά αποτελέσµατα και προς τις δύο κατευθύνσεις. Αρχικά, η απαλλοτρίωση των τσιφλικιών (ειδικώς βεβαίως των χριστιανών γαιοκτη- µόνων) προβλεπόταν να γίνει εκουσίως, µε διάφορα προγράµµατα χρηµατοδότησης των ακτηµόνων αγοραστών και µε αργούς ρυθµούς. Η όξυνση, όµως, των ενδοαστικών συγκρούσεων και ο ιχασµός του πολιτικού κόσµου έσπρωξε την Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης να υιοθετήσει ένα πιο ριζοσπαστικό πρόγραµµα υποχρεωτικής απαλλοτρίωσης. 3

Σ.. Πετµεζάς, «Αγροτική oικονοµία. Tα όρια του µοντέλου αγροτικής ανάπτυξης του 19ου αιώνα», στο Χ. Χατζηιωσήφ (επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Όψεις πολιτικής και οικονοµικής ιστορίας 1900 1940, Αθήνα, Βιβλιόραµα, 2009, σ. 219. ΚΕΙΜΕΝΟ Γ Η λύση που επελέγη ήταν η αναπαραγωγή, στη Βόρειο Ελλάδα, του νοτιοελλαδικού κοινωνικού προτύπου, το οποίο στηριζόταν στη µικρή ιδιοκτησία και την οικογενειακή αγροτική εκµετάλλευση. Το πρότυπο αυτό είχε αποδειχτεί αρκετά επιτυχηµένο, αν όχι από οικονοµική οπωσδήποτε από πολιτική άποψη, καθώς είχε συµβάλει [...] στη σταθεροποίηση της κρατικής εξουσίας και του πολιτεύµατος. Η διανοµή γης ήταν το κυριότερο όπλο που διέθετε το ελληνικό κράτος προκειµένου να νοµιµοποιήσει την κυριαρχία του στη Βόρειο Ελλάδα. [ ] Η αγροτική µεταρρύθµιση άρχισε τελικά να υλοποιείται από το 1923 και ύστερα [ ]. Η γη που διένειµε τότε το κράτος ανήκε προηγουµένως κυρίως σε Τούρκους και Βουλγάρους που είχαν αποχωρήσει, στο πλαίσιο της ανταλλαγής των πληθυσµών, αλλά και σε έλληνες µεγαλογαιοκτήµονες. Α. Φραγκιάδης, Ελληνική οικονοµία 19ος 20ός αιώνας. Από τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας στην Οικονοµική και Νοµισµατική Ένωση της Ευρώπης, Αθήνα, Νεφέλη 2007, σσ. 130 131. 4

Α.1. α. Ως αντιβενιζελικά θεωρούνταν τα κόµµατα της αντιπολίτευσης. Από τα αντιβενιζελικά κόµµατα, πιο αδιάλλακτα ήταν τα κόµµατα του ηµητρίου Ράλλη και του Κυριακούλη Μαυροµιχάλη, ενώ το κόµµα του Γεωργίου Θεοτόκη ήταν πιο διαλλακτικό. Αναλυτικότερα, το κόµµα του Γ. Θεοτόκη ήταν πιο µετριοπαθές από τα άλλα δύο και ζητούσε να διορθώσει αυτά που θεωρούσε λάθη των Φιλελευθέρων. Συµφωνούσε µε την πάση θυσία αύξηση των εξοπλισµών και ζητούσε φορολογικές ελαφρύνσεις για τους µικροεισοδηµατίες. Από το κίνηµα στο Γουδί έως τη συνταγµατική κρίση του 1915, µεταξύ των αντιβενιζελικών κοµµάτων το θεοτοκικό κόµµα είχε τη µεγαλύτερη εκλογική βάση, και έτσι αποτέλεσε τον πυρήνα των Αντιβενιζελικών. [Επιπρόσθετα, µπορεί να αναφερθεί: α) η συµβολή του Θεοτόκη στις µεταρρυθµίσεις διοικητικού χαρακτήρα (π.χ. αποκέντρωση) που έγιναν µέχρι το 1909, κατά κύριο λόγο από κυβερνήσεις του τρικουπικού κόµµατος υπό την ηγεσία του, β) η ανάµιξη της κυβέρνησής του στα γεγονότα που οδήγησαν στην έκδοση του πρώτου ενωτικού ψηφίσµατος στην Κρήτη (1908)]. β. Μετά την επανάσταση του Θερίσου (10 Μαρτίου 1905) ακολούθησαν τα σπασµωδικά µέτρα του πρίγκιπα Γεωργίου, ο αντίκτυπος στην Αθήνα και η στάση αναµονής των υνάµεων. Η επανάσταση είχε αποκτήσει ισχυρά ερείσµατα σε όλη την Κρήτη. Οργανώθηκε «Προσωρινή Κυβέρνησις της Κρήτης» στο Θέρισο, µε πρόεδρο τον Ελ. Βενιζέλο και υπουργούς τους Κ. Φούµη και Κ. Μάνο. Η κυβέρνηση προέβη στην έκδοση γραµµατίων για εσωτερικό πατριωτικό δάνειο 100.000 δραχµών, οργάνωσε υπηρεσίες οικονοµικών, συγκοινωνιών και διοίκησης, τύπωσε γραµµατόσηµα και εξέδιδε την εφηµερίδα, «Το Θέρισο». (Η χωροφυλακή, που υποστήριζε τον Πρίγκιπα, δεν ήταν σε θέση να ελέγχει τα πράγµατα, καθώς µάλιστα πολλοί χωροφύλακες αυτοµόλησαν προς τους επαναστάτες.) γ. Με βάση το άρθρο 11 της Σύµβασης της Λοζάνης ιδρύθηκε η Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής µε έδρα την Κωνσταντινούπολη. Την αποτελούσαν έντεκα µέλη (τέσσερις Έλληνες, τέσσερις Τούρκοι και τρία µέλη-πολίτες ουδέτερων κατά τον Α' Παγκόσµιο πόλεµο κρατών) µε αρµοδιότητα τον καθορισµό του τρόπου µετανάστευσης των πληθυσµών και της εκτίµησης της ακίνητης περιουσίας των ανταλλαξίµων. [Με τη φροντίδα της µεταφέρθηκαν στην Ελλάδα το 1924 και το 1925 περίπου 200.000 Έλληνες παρέµεναν στην Καππαδοκία και γενικότερα στην Κεντρική και Νότια Μικρά Ασία]. Α.2. α. Σωστό β. Λάθος 5

γ. Λάθος δ. Λάθος ε. Σωστό Β.1. Η επιστροφή των προσφύγων στη Μικρά Ασία ξεκίνησε τους τελευταίους µήνες του 1918 µετά τον τερµατισµό του πολέµου για την Τουρκία. Τον Οκτώβριο του 1918 συστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη Πατριαρχική Επιτροπή, µε σκοπό την οργάνωση του επαναπατρισµού των εκτοπισµένων, µε τη βοήθεια του Πατριαρχείου και της ελληνικής κυβέρνησης. Η παλιννόστηση έγινε τµηµατικά, µε τη µέριµνα του Υπουργείου Περιθάλψεως, και επιτράπηκε αρχικά να επιστρέψουν οι ευπορότεροι και οι πρόσφυγες οι προερχόµενοι από ορισµένες µόνο περιοχές της υτικής Μικράς Ασίας. Οι περισσότεροι επέστρεψαν στις εστίες τους µετά την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σµύρνη, το Μάιο του 1919. Μέχρι το τέλος του 1920 η πλειονότητα των προσφύγων είχε επιστρέψει στη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη. Οι συνθήκες που βρήκαν στην πατρίδα τους ήταν άσχηµες, καθώς πολλά σπίτια, εκκλησίες και σχολεία είχαν µερικώς ή εντελώς καταστραφεί. Επίσης, σε κάποιες περιοχές, σε σπίτια Ελλήνων είχαν εγκατασταθεί Μουσουλµάνοι πρόσφυγες από τις βαλκανικές χώρες. Στα πλαίσια της Ύπατης Αρµοστείας Σµύρνης ιδρύθηκε η «Υπηρεσία Παλιννοστήσεως και Περιθάλψεως», η οποία βοηθούσε όσους επέστρεφαν να αποκατασταθούν στα σπίτια τους και τις ασχολίες τους. Οι ειρηνικές όµως µέρες δεν κράτησαν πολύ. Λίγους µήνες αργότερα, τον Αύγουστο του 1922, θα έπαιρναν πάλι το δρόµο της προσφυγιάς. Επισήµανση: Η οριακή ασάφεια του πρώτου σκέλους της ερώτησης πιθανόν να παρασύρει εξεταζόµενους στο να συµπεριλάβουν στους φορείς της παλιννόστησης και την Υπηρεσία Ανοικοδοµήσεως Ανατολικής Μακεδονίας (1918). Β.2. Την αστική αποκατάσταση ανέλαβε περισσότερο το κράτος και λιγότερο η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ), η οποία πρόσφερε οικονοµική βοήθεια σε περιορισµένο αριθµό επιχειρήσεων, οικοτεχνικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων (όπως η ταπητουργία). Σε αντίθεση µε την αγροτική αποκατάσταση, η αστική περιλάµβανε µόνο στέγαση και όχι πρόνοια για εύρεση εργασίας. Η αστική στέγαση συνάντησε περισσότερα εµπόδια από την αγροτική. Ο αριθµός των προσφύγων ήταν µεγάλος, τα ανταλλάξιµα (µουσουλµανικά) σπίτια στις πόλεις ήταν λίγα και τα οικιστικά προγράµµατα του κράτους καθυστερούσαν, λόγω των πολιτικών ανωµαλιών και της κακής οικονοµικής κατάστασης κατά τις δεκαετίες του 1920 και του 1930. Πρόβληµα επίσης αποτελούσε η περιπλάνηση των αστών προσφύγων από πόλη σε πόλη για ένα µεγάλο χρονικό διάστηµα. Οι περισσότεροι πρόσφυγες στις πόλεις τα πρώτα χρόνια εργάζονταν περιστασιακά, είτε κάνοντας «µεροκάµατα» στις οικοδοµές, σε εργοστάσια και βιοτεχνίες, είτε ως πλανόδιοι µικροπωλητές και µικροκαταστηµατάρχες. Άλλοι δούλεψαν ως ναυτεργάτες και εργάτες σε δηµόσια έργα στις πόλεις ή στην ύπαιθρο (αρδευτικά και αποστραγγιστικά έργα, διάνοιξη δρόµων, κατασκευή ή επέκταση λιµανιών κ.ά.). [Επιπρόσθετα για την κινητικότητα των αστών προσφύγων µπορεί να γραφεί ότι υπήρχαν πρόσφυγες που µετακινούνταν προς τα αστικά κέντρα µε σκοπό να παρουσιαστούν ως αστοί και να πάρουν µε αυτόν τον τρόπο την αποζηµίωση που δινόταν στους αστούς ανταλλάξιµους. Η κακή οικονοµική κατάσταση πιθανόν µπορεί να συνδεθεί και µε τα προβλήµατα στην οικοδόµηση των συνοικισµών εφόσον η οικοδόµησή τους ελλείψει χρόνου και χρηµάτων συχνά δεν συνδυαζόταν µε έργα υποδοµής (ύδρευση, αποχετευτικό σύστηµα, οδικό δίκτυο, χώροι πρασίνου)]. 6

Γ.1. Η Εθνοσυνέλευση που προήλθε από τις εκλογές του Νοεµβρίου του 1862 χρειάστηκε δύο ολόκληρα χρόνια για να φτάσει στην ψήφιση συντάγµατος και µάλιστα ενώ στη χώρα επικρατούσαν συνθήκες κυβερνητικής αστάθειας και εµφυλίου πολέµου. Ως πολίτευµα ορίστηκε η βασιλευοµένη δηµοκρατία αντί της µέχρι τότε συνταγµατικής µοναρχίας, επί Όθωνα. Κατοχυρώθηκαν µεταξύ άλλων η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, η άµεση, µυστική και καθολική (για τον ανδρικό πληθυσµό) ψήφος µε σφαιρίδια, η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και η ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, η οποία άνοιγε το δρόµο για την ελεύθερη συγκρότηση κοµµάτων. Τα κόµµατα θεωρήθηκαν απαραίτητα για την έκφραση της βούλησης της κοινής γνώµης, µε το επιχείρηµα ότι η εναλλακτική λύση είναι οι συνωµοτικοί κύκλοι ή οι βιαιοπραγίες. α) Παρά την έντονη αντίδραση του βασιλιά Γεωργίου Α', η Εθνοσυνέλευση του 1862-1864 επέβαλε την αρχή να προέρχεται η κυβέρνηση από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Αυτό που δεν ορίστηκε µε σαφήνεια, διότι θεωρήθηκε αυτονόητο, ήταν ότι ο βασιλιάς όφειλε να δώσει την εντολή σχηµατισµού κυβέρνησης σε βουλευτή του κόµµατος που είχε την εµπιστοσύνη της πλειοψηφίας της Βουλής. Ο Γεώργιος εκµεταλλεύτηκε αυτήν την ασάφεια, για να διορίζει κυβερνήσεις της αρεσκείας του. Σύµφωνα µάλιστα µε το πρώτο δοθέν παράθεµα, στις εκλογές που διενεργήθηκαν στις 29 Ιουνίου 1874 επικράτησε «όργιο» νοθείας. Λίγες ηµέρες έπειτα από τις εκλογές, ένας νέος τότε πολιτικός, ο Χαρίλαος Τρικούπης, δηµοσίευσε στην εφηµερίδα «Καιροί» άρθρο µε τον χαρακτηριστικό τίτλο «Τις πταίει;». Σε αυτό το άρθρο ως αποκλειστικός υπεύθυνος για την κρίση που µάστιζε το πολιτικό σύστηµα της εποχής καταδεικνυόταν ο βασιλιάς Γεώργιος Α, ο οποίος διαστρεβλώνοντας και παραβιάζοντας τους συνταγµατικούς θεσµούς κατόρθωσε να συγκεντρώσει στα χέρια του ολόκληρη την εξουσία («Λίγες µέρες ολόκληρος η εξουσία»). Για τον Τρικούπη ούτε ο λαός ούτε τα πολιτικά κόµµατα έφεραν την ευθύνη για την πολιτική κρίση. Οι πολιτικοί, ωστόσο, είτε αποδείχθηκαν ανίκανοι να αντιταχθούν στον απολυταρχικό τρόπο διακυβέρνησης του βασιλιά, είτε υιοθετούσαν τη συγκεκριµένη πρακτική του αυταρχισµού µε τον οποίο ο Γεώργιος επιχειρούσε να ελέγξει την πολιτική ζωή της χώρας. («Ο Τρικούπης αποδοκιµάζει ή στα πολιτικά κόµµατα», «οι δε πολιτικοί βασιλική αυταρχικότητα»). β) Το πρόβληµα στην ασάφεια του συντάγµατος ως προς την ανάθεση εντολής για το σχηµατισµό κυβέρνησης επιλύθηκε το 1875 µε την ψήφιση της αρχής της δεδηλωµένης. Η ιδέα ανήκε στον Χαρίλαο Τρικούπη, ο οποίος στο άρθρο «Τις πταίει;» υποστήριξε ότι µόνη λύση στο πρόβληµα της πολιτικής αστάθειας ήταν η συγκρότηση δύο µεγάλων κοµµάτων εξουσίας, σύµφωνα µε το πρότυπο της Αγγλίας. Για να καταστεί αυτό δυνατόν, έπρεπε ο βασιλιάς να αναθέτει την εντολή σχηµατισµού κυβέρνησης µόνο σε πολιτικό ο οποίος σαφώς είχε τη «δεδηλωµένη» εµπιστοσύνη της πλειοψηφίας των βουλευτών. Στο απόσπασµα του βασιλικού λόγου στη Βουλή, 11 Αυγούστου 1875, (το Κείµενο Β αποτελεί πρωτογενή ιστορική πηγή) ο Γεώργιος Α τόνισε τη νοµιµότητα του εκλογικού αποτελέσµατος, εφόσον η κυβέρνηση, σεβόµενη τα συνταγµατικά δικαιώµατα των πολιτών, διεξήγαγε εκλογές νοµότυπες και απαλλαγµένες από το κλίµα βίας και νοθείας. Παράλληλα, υπόσχεται συνακόλουθο σεβασµό των δικαιωµάτων («προνοµίαι») των νόµιµα εκλεγµένων αντιπροσώπων του Έθνους. Υποστηρίζει ωστόσο, ότι από τα δικαιώµατα αυτά απορρέουν και υποχρεώσεις, η σπουδαιότερη από τις οποίες είναι να διαθέτουν εκείνοι οι βουλευτές που καλούνται από τον βασιλιά να σχηµατίσουν κυβέρνηση την δεδηλωµένη κοινοβουλευτική πλειοψηφία («Όπως 7

πλήρης υπήρξεν των αντιπροσώπων του Έθνους»). Αυτό θα στερούσε από τα κόµµατα µειοψηφίας τη δυνατότητα να σχηµατίζουν κυβέρνηση, θα τα ωθούσε σε συνένωση µε τα µεγάλα και θα είχε ως αποτέλεσµα σταθερότερες κυβερνήσεις πλειοψηφίας. Όπως αναφέρεται και στο Κείµενο Α, ο σχηµατισµός κυβερνήσεων πλειοψηφίας και η επικράτηση του δικοµµατισµού θα ήταν σύµφωνα µε τον Τρικούπη «η µόνη θεραπεία της νόσου» της πολιτικής αστάθειας που ενδηµούσε µέχρι τότε στην πολιτική ζωή της χώρας. Ο βασιλιάς, υπό την πίεση της αντιπολίτευσης και του επαναστατικού αναβρασµού του λαού, υιοθέτησε τελικά την άποψη του Τρικούπη. Με βάση την πρώτη ιστορική πηγή, την πιθανότητα να ξεσπάσει επανάσταση εναντίον του βασιλιά Γεωργίου Α διέβλεπε και ο Τρικούπης στο άρθρο του «Τις πταίει;», αλλά την απέρριπτε ως λανθασµένη και επικίνδυνη για τη χώρα («για το Μεσολογγίτη πολιτικό ή της επαναστάσεως», «αυτή που αποµακρύνει προοπτική»). Η αρχή της δεδηλωµένης αποτελεί τοµή στην πολιτική ιστορία της χώρας, καθώς οδήγησε σε µεταβολή του πολιτικού τοπίου. Η σηµασία της συγκεκριµένης αρχής αναγνωρίζεται και στο βασιλικό λόγο, καθώς, χωρίς τη θέσπισή της, θεωρήθηκε αδύνατη η αρµονική λειτουργία του πολιτεύµατος («απεκδέχοµαι ίνα η εναρµόνιος λειτουργία του πολιτεύµατος»). Είναι χαρακτηριστική η αλλαγή της στάσης του βασιλιά Γεωργίου Α για ένα ζήτηµα στο οποίο έως τότε ήταν σταθερή η άρνησή του, και οι επεµβάσεις των κυβερνήσεων που διορίζονταν από αυτόν µέχρι τότε αποτελούσαν σαφή ένδειξη περιφρόνησης στη βούληση του λαού και οδηγούσαν σε κυβερνητική αστάθεια. Το διάστηµα, βέβαια, µεταξύ του 1875 και του 1880 αποτελεί µεταβατική περίοδο, καθώς στις εκλογές του 1875 και του 1879 κανένα κόµµα δεν κέρδισε την κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Λίγα χρόνια αργότερα, όµως, το 1884, τα δύο µεγάλα κόµµατα, του Τρικούπη και του ηλιγιάννη, έλεγχαν το 92,2% των εδρών στο Κοινοβούλιο. Το κοινοβουλευτικό σύστηµα και ο δικοµµατισµός θεµελιώθηκαν..1 Επισήµανση: Η δοµή της ερώτησης και η διάκριση στόχων και υλοποίησης για δύο αγροτικές νοµοθεσίες αναµένεται να δηµιουργήσει πρόβληµα στην οργάνωση της απάντησης. Στην απάντηση που ακολουθεί επελέγη η µορφή διάκρισης των ζητουµένων α και β για κάθε νοµοθεσία. α. Στόχοι και περιεχόµενο νοµοθετικών ρυθµίσεων 1870-1871: Η οριστική αντιµετώπιση του προβλήµατος της διανοµής των εθνικών γαιών έγινε µε νοµοθετικές ρυθµίσεις κατά την περίοδο 1870-1871. Το συγκεκριµένο εγχείρηµα -σύµφωνα µε τον συγγραφέα του πρώτου παραθέµατος - εντάσσεται στη συνολική προσπάθεια του Αλέξανδρου Κουµουνδούρου να προωθήσει, µέσω της ανάπτυξης της γεωργίας, την εκβιοµηχάνιση στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1860-1880. Στόχος των νοµοθετηµάτων ήταν να εξασφαλιστούν κατά προτεραιότητα οι ακτήµονες χωρικοί, µε την παροχή γης, απαραίτητης για την επιβίωσή τους. Το πρώτο παράθεµα προσδιορίζει τους κοινωνικούς λόγους που ευνοούσαν τη µεταρρύθµιση της κυβέρνησης Κουµουνδούρου. Η προικοδότηση των µη κληρούχων ή µικροϊδιοκτητών µε αγροτεµάχια (: λαχίδια) αποσκοπούσε στην πρόληψη των κοινωνικών εντάσεων εφόσον οι καταπατήσεις εθνικών αλλά και εκκλησιαστικών γαιών (: µοναστηριακή γη), σε διάφορες περιοχές της χώρας και κυρίως στην Πελοπόννησο, ιδιαίτερα σε εποχές ταραχών και κρίσης, ήταν συχνό φαινόµενο. Αυτές οι καταπατήσεις µάλιστα δύσκολα µπορούσαν να αποδειχτούν σε εδάφη µε αµφισβητούµενα πιστοποιητικά ιδιοκτησίας. Ταυτόχρονα, το κράτος προσπαθούσε να εξασφαλίσει, µέσα από τη διαδικασία της εκποίησης, τα µεγαλύτερα δυνατά έσοδα, που θα 8

έδιναν µια ανάσα στο διαρκές δηµοσιονοµικό αδιέξοδο. Ανάλογες είναι και οι πληροφορίες του πρώτου παραθέµατος στο οποίο διευκρινίζεται ότι το κράτος αποσκοπούσε στην επαύξηση των εσόδων του από τα ποσά που θα απέφερε η εξαγορά των εθνικών γαιών. Επιπρόσθετα, η ενίσχυση των φυτειών αλλά και της µικρής και µεσαίας ιδιοκτησίας οικογενειακού χαρακτήρα αναµενόταν να αυξήσει τα κέρδη των τραπεζών και των εµπορικών οµάδων. Οι στόχοι ήταν αντιφατικοί και στην πραγµατικότητα µόνο ο πρώτος επιτεύχθηκε σε ικανοποιητικό βαθµό. Σύµφωνα µε τις σχετικές νοµοθετικές ρυθµίσεις, οι δικαιούχοι αγρότες µπορούσαν να αγοράσουν όση γη ήθελαν, µε ανώτατο όριο τα 80 στρέµµατα για ξηρικά εδάφη και τα 40 στρέµµατα για αρδευόµενα. β. Υλοποίηση νοµοθετικών ρυθµίσεων 1870-1871: Από το 1870 ως το 1911 διανεµήθηκαν 2.650.000 στρέµµατα µε 370.000 παραχωρητήρια, πράγµα που δείχνει ότι οι φιλοδοξίες ή οι δυνατότητες των αγροτών για απόκτηση καλλιεργήσιµης έκτασης ήταν περιορισµένες αλλά και ο πολυτεµαχισµός της γης ήδη µεγάλος. Πρέπει να επισηµανθεί ότι για τις περιοχές που χαρακτηρίζονταν ως φυτείες, ελαιόδενδρα και αµπέλια, ο µέσος όρος έκτασης των ιδιοκτησιών ήταν σαφώς µικρότερος εκείνων που προορίζονταν για καλλιέργεια δηµητριακών. Για τις εξελίξεις στο ζήτηµα των φυτειών κάνει λόγο και η πρώτη πηγή που αναφέρει τη αύξηση του παραγόµενου αγροτικού προϊόντος, η οποία µε τη σειρά της επρόκειτο να συµπαρασύρει σε ανάπτυξη το εξωτερικό εµπόριο. Χαρακτηριστικό παράδειγµα υπήρξε εκείνη την περίοδο η συνεχής διεύρυνση του ποσοστού εξαγωγών των αγροτικών προϊόντων µε τη σταφίδα να κρατά σταθερά τα σκήπτρα και να πλησιάζει το ½ του συνόλου των εξαγωγών. Το πρώτο ιστορικό παράθεµα µάλιστα προσδιορίζει ότι τα αποτελέσµατα των νοµοθετικών ρυθµίσεων του 1870-1871 θα γίνουν ορατά βραχυπρόθεσµα και στο εξωτερικό εµπόριο και ειδικότερα στις εξαγωγές, καθώς η επέκταση των εξαγωγών των αγροτικών προϊόντων των φυτειών θα αυξήσει τα κέρδη των εµπορικών οµάδων. Παράλληλα, η οικονοµική ανάπτυξη των εµπόρων έχει ως απότοκο την ένταση της ανάµιξής τους στη δανειοδότηση των αναγκών των νέων µικροπαραγωγών. Φαίνεται ότι οι εξελίξεις συντηρούν το πιστωτικό σύστηµα που από τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας ήταν συνδεµένο µε το εµπόριο των αγροτικών προϊόντων και ιδιαίτερα µε τις εξαγωγές της σταφίδας, µια και οι έµποροι λειτουργούσαν µέχρι τότε και ως πιστωτές, ενίοτε µε τοκογλυφικές διαθέσεις και όρους. Επρόκειτο, όµως, για σηµαντική διανοµή καλλιεργήσιµων γαιών, ιδιαίτερα αν συγκριθεί µε τα 600.000 στρέµµατα εθνικών γαιών που είχαν διανεµηθεί τα προηγούµενα χρόνια, από το 1833 µέχρι το 1870. Ωστόσο, µόνο το 50% περίπου του αντιτίµου των παραχωρούµενων γαιών πληρώθηκε τελικά στο κράτος από τους αγοραστές της εθνικής αυτής ιδιοκτησίας. Επιπρόσθετα στην 1 η πηγή αναφέρεται ότι το κράτος είχε απώλειες της τάξης του 25% της ακαθάριστης παραγωγής από τα προσδοκώµενα έσοδα, απώλεια που αντισταθµίστηκε όµως εφόσον εξασφάλισε νέες πηγές εσόδων. Ειδικότερα, η επέκταση της αγροτικής παραγωγής και η τόνωση της σχετικής επιχειρηµατικής εµπορικής δραστηριότητας αύξησαν την αποδοτικότητα των φόρων και των δασµών, οι οποίοι εξελίχθηκαν στην πλέον αξιόπιστη πηγή εσόδων για τα δηµόσια ταµεία. Πραγµατικά, τα έσοδα των τελωνείων αποτελούσαν ένα σηµαντικό ποσοστό των δηµοσίων εσόδων. Παράλληλα, φαίνεται να επιτυγχάνεται ο στόχος που είχε θέσει ο Κουµουνδούρος για την εκβιοµηχάνιση της Ελλάδας. Η εκβιοµηχάνιση στον ελληνικό χώρο ήταν διαρκώς παρούσα στις πολιτικές και οικονοµικές αναλύσεις ως σχέδιο ή πρόθεση, σπάνια ως εφαρµογή. Η βιοµηχανία στα σαράντα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας λειτουργούσε µε αποσπασµατικό ευκαιριακό τρόπο εξυπηρετώντας κυρίως τοπικές ανάγκες µε επεξεργασία αγροτικών κυρίως προϊόντων. Το εγχείρηµα του Κουµουνδούρου φαίνεται ότι 9

απέδωσε τελικά καρπούς, αν λάβουµε υπόψη ότι γύρω στα 1870 σηµειώθηκε κύµα ίδρυσης βιοµηχανιών, περισσότερων από εκατό, ενώ ταυτόχρονα παρατηρήθηκε αύξηση του δυναµικού των ήδη υπαρχουσών µονάδων. α. Στόχοι και περιεχόµενο νοµοθετικών ρυθµίσεων 1917: Το αποφασιστικό βήµα προς την ολοκλήρωση της αγροτικής µεταρρύθµισης (στο πλαίσιο της κατάργησης της µεγάλης ιδιοκτησίας) έγινε στα ταραγµένα χρόνια του Α' Παγκοσµίου πολέµου και του «εθνικού διχασµού». Το 1917 η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη αποφάσισε την ολοκλήρωση της µεταρρύθµισης. Εξάλλου, είναι γνωστό ότι η κυβέρνηση του Βενιζέλου, µετά τις εκλογές του Νοεµβρίου 1910, είχε ψηφίσει 337 νέους νόµους ανάµεσα στους οποίους και τη διανοµή γης στη Θεσσαλία. Ο στόχος ήταν διπλός µε πρώτο τη στήριξη και τον πολλαπλασιασµό των ελληνικών ιδιοκτησιών γης στις νεοαποκτηθείσες περιοχές. Το κείµενο της τρίτης πηγής σηµειώνει σχετικά ότι η διανοµή γης αποτελούσε το «βασικό όπλο» νοµιµοποίησης και παγίωσης της ελληνικής κυριαρχίας στη Βόρεια Ελλάδα. Παράλληλα, σύµφωνα µε τη δεύτερη πηγή, η ρητή δέσµευση του βενιζελικού κόµµατος ότι θα προέβαινε σε απαλλοτρίωση της µεγάλης ιδιοκτησίας αποτελούσε κατεξοχήν δέλεαρ, προκειµένου οι ετερόκλητοι χριστιανικοί πληθυσµοί της ανοµοιογενούς εθνικά Βόρειας Ελλάδας να υιοθετήσουν ως ελκυστικότερο το ελληνικό εθνικό πρόγραµµα σε σύγκριση µε τις όποιες άλλες επιλογές (που πιθανόν προέρχονταν από τα όµορα βαλκανικά κράτη). Το ίδιο κείµενο επιπρόσθετα αναφέρει ότι η εκτεταµένη αγροτική µεταρρύθµιση που επαγγέλλονταν οι Φιλελεύθεροι αποσκοπούσε στην τόνωση του εθνικού φρονήµατος των αγροτών οι οποίοι επρόκειτο να επανδρώσουν τις τάξεις του ελληνικού στρατού ενόψει της εµπλοκής της Ελλάδας στον Α Παγκόσµιο πόλεµο. εύτερος στόχος ήταν η αποκατάσταση των προσφύγων και η πρόληψη κοινωνικών εντάσεων στον αγροτικό χώρο. Στο κείµενο της τρίτης πηγής επιβεβαιώνεται η επιλογή του µοντέλου της µικρής ιδιοκτησίας που συνδέεται µε την οικογενειακή αγροτική εκµετάλλευση. Κριτήριο της συγκεκριµένης επιλογής αποτέλεσε η επιτυχής χρήση αυτού του προτύπου στη Νότια Ελλάδα εφόσον, ανεξάρτητα από την οικονοµική παράµετρο, διασφάλιζε την πολιτική σταθερότητα. Αργότερα και η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων είχε προκρίνει την αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων της µικρασιατικής καταστροφής του 1922 λαµβάνοντας υπόψη και την πολιτική σκοπιµότητα της αποφυγής κοινωνικών αναταραχών µε τη δηµιουργία αγροτών ιδιοκτητών αντί εργατικού προλεταριάτου. Με βάση τα νοµοθετήµατα της κυβέρνησης της Εθνικής Άµυνας η απαλλοτρίωση των µεγάλων αγροτικών ιδιοκτησιών έγινε δυνατή στα αµέσως µετά τον πόλεµο χρόνια, όταν η ανάγκη αποκατάστασης των προσφύγων βρέθηκε στο επίκεντρο του κρατικού ενδιαφέροντος. 1 Η δεύτερη πηγή αναφέρει επιπρόσθετα ότι η απαλλοτρίωση των τσιφλικιών που ανήκαν κυρίως σε χριστιανούς γαιοκτήµονες θα γινόταν µε την εκούσια αποδοχή της απαλλοτρίωσης από τον ιδιοκτήτη, µε χρηµατοδότηση των ακτηµόνων αγοραστών και µε µακροπρόθεσµη προοπτική. Τελικά η εκούσια απαλλοτρίωση απορρίφθηκε και επελέγη το ριζοσπαστικότερο µέτρο της υποχρεωτικής απαλλοτρίωσης. Σύµφωνα µε το δεύτερο παράθεµα η συγκεκριµένη εξέλιξη υπήρξε απότοκο της έντασης των «ενδοαστικών συγκρούσεων» και του ιχασµού που κυριαρχούσε την ίδια περίοδο στην πολιτική ζωή της χώρας. 1 Η ασάφεια στη διατύπωση «µε βάση αυτά τα νοµοθετήµατα η απαλλοτρίωση έγινε δυνατή κρατικού ενδιαφέροντος» επιτρέπει πιθανόν την αξιοποίηση της συγκεκριµένης πρότασης και στο β σκέλος που αναφέρεται στην υλοποίηση της µεταρρύθµισης του Βενιζέλου. 10

β. Υλοποίηση νοµοθετικών ρυθµίσεων του 1917: Η αναδιανοµή που έγινε έφτασε στο 85% των καλλιεργήσιµων εκτάσεων στη Μακεδονία και στο 68% στη Θεσσαλία. Στο σύνολο της καλλιεργήσιµης γης της χώρας το ποσοστό αυτό ανήλθε σε 40%. Μετά από λίγα χρόνια, κάτω από την πίεση του προσφυγικού προβλήµατος, η αγροτική µεταρρύθµιση ολοκληρώθηκε και οδήγησε την αγροτική οικονοµία της χώρας σε καθεστώς µικροϊδιοκτησίας. Η τρίτη πηγή επιβεβαιώνει την υλοποίηση της αγροτικής µεταρρύθµισης από το 1923 και έπειτα. Παράλληλα, προσδιορίζει ότι η γη που διανεµήθηκε από το κράτος ανήκε σε Τούρκους και Βούλγαρους ανταλλάξιµους αλλά και σε έλληνες µεγαλογαιοκτήµονες. Είναι γνωστό, ότι η ελληνική κυβέρνηση διέθεσε στην Ε.Α.Π. στο πλαίσιο της αγροτικής αποκατάστασης των προσφύγων 8.000.000 περίπου στρέµµατα που περιλάµβαναν ιδιοκτησίες Τούρκων ανταλλάξιµων και των Βουλγάρων που εγκατέλειψαν την Ελλάδα (σύµφωνα µε τη συνθήκη του Νεϊγύ), κτήµατα που απαλλοτριώθηκαν µε την αγροτική µεταρρύθµιση, όπως επίσης κτήµατα του δηµοσίου και µοναστηριακή γη. Με τη σειρά της η νέα κατάσταση δηµιούργησε νέα προβλήµατα. Οι µικροκαλλιεργητές δυσκολεύονταν να εµπορευµατοποιήσουν την παραγωγή τους και έπεφταν συχνά θύµατα των εµπόρων. Για να αντιµετωπιστεί αυτή η κατάσταση προωθήθηκε η ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας, κρατικών οργανισµών παρέµβασης και παραγωγικών συνεταιρισµών. Το αγροτικό ζήτηµα απέκτησε έτσι νέο περιεχόµενο, χωρίς να προκαλέσει τις εντάσεις που γνώρισαν άλλα κράτη της Ευρώπης (Ισπανία, Βουλγαρία, Ρουµανία κ.λπ.). 11