Γενικευμένη καπιταλιστική κρίση: Ευρώπη και Ελλάδα

ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΔΙΕΞΟΔΟΣ 9 Γενικευμένη καπιταλιστική κρίση: Ευρώπη και Ελλάδα 1. Η κρίση που αντιμετωπίζει ο ελληνικός καπιταλισμός είναι οικονομική, κοινωνική, πολιτική, κρατική, ιδεολογική και ηθική. Για πρώτη φορά στην ιστορία της η Ελλάδα αντιμετωπίζει γενικευμένη κρίση που δεν οφείλεται σε πόλεμο, αλλά πηγάζει ενδογενώς από τις καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις. Η πρωτοφανής αυτή κρίση κάνει απαραίτητη μια λύση που θα είναι υπέρ των εργατικών και λαϊκών στρωμάτων, ενώ παράλληλα θα βάζει την Ελλάδα σε αντικαπιταλιστική τροχιά κοινωνικής δικαιοσύνης, ριζικού εκδημοκρατισμού, υψηλής απασχόλησης, αναδιανομής του εισοδήματος και του πλούτου και γενικότερης ενδυνάμωσης του κόσμου της εργασίας. Το κοινωνικό υποκείμενο γι αυτές τις εξελίξεις θα είναι ένα μέτωπο της μισθωτής εργασίας, των μικρομεσαίων στρωμάτων και των αγροτών. Το πολιτικό υποκείμενο θα είναι ένα μέτωπο ευρέων δυνάμεων με επίκεντρο την Αριστερά. Ο καταλύτης για τη δημιουργία αυτών των μετώπων μπορεί να είναι μόνο η συντεταγμένη και ενωτική δράση της Αριστεράς που έχει καταλάβει την ανάγκη συγκεκριμένων ρήξεων και ευρύτερων συμμαχιών. Απαιτείται ένα πρόγραμμα μεταβατικών στόχων ικανών να πλήξουν καίρια τη στρατηγική της κυρίαρχης κοινωνικής τάξης και των διεθνών στηριγμάτων της. Απαιτείται επίσης ξεκάθαρη ανάλυση των αιτίων της κρίσης, του χαρακτήρα της πολιτικής που ακολουθεί η άρχουσα τάξη, των κοινωνικών και πολιτι-

10 ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΠΑΒΙΤΣΑΣ ΣΤΑΘΗΣ ΚΟΥΒΕΛΑΚΗΣ κών επιπτώσεων των αλλαγών της τελευταίας διετίας, καθώς και της φύσης των μέτρων που είναι απαραίτητα για άμεση έξοδο από την κρίση. 2. Η ελληνική κρίση είναι μέρος της παγκόσμιας αναταραχής που ξεκίνησε το 2007 και άρα πηγάζει από τις γιγαντιαίες αντιφάσεις του χρηματιστικοποιημένου νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού της εποχής μας. Η αναδιάρθρωση της παραγωγικής διαδικασίας σε παγκόσμια κλίμακα με στόχο την ανάκαμψη της κερδοφορίας και βασισμένη στη ριζική αλλαγή της τεχνολογίας (κυρίως με την εισαγωγή της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών) έφερε διεύρυνση του εφεδρικού στρατού της εργασίας, ραγδαία απορύθμιση και εξατομίκευση των εργασιακών σχέσεων και στασιμότητα του βιοτικού επιπέδου των εργαζομένων, χωρίς όμως να βελτιώσει δυναμικά την παραγωγικότητα της εργασίας. Η συσσώρευση στις ώριμες καπιταλιστικές χώρες δεν έχει μπει σε νέα και δυναμική βάση, ενώ δεν έχει ανέβει αποφασιστικά η μακροπρόθεσμη κερδοφορία του κεφαλαίου. Παράλληλα, η παραγωγική βάση της παγκόσμιας οικονομίας αναδιαρθρώνεται προς όφελος της αναδυόμενης Ασίας και σε βάρος των ΗΠΑ και της Ευρώπης. Όπως και σε κάθε άλλη μεγάλη καπιταλιστική κρίση, μεσοπρόθεσμα θα προκύψει ένας βαθιά αλλαγμένος γεωπολιτικός χάρτης, με οξυμένες διακρατικές αντιθέσεις αλλά και νέες δυνατότητες για τις δυνάμεις που αγωνίζονται για την κοινωνική αλλαγή. 3. Το θεσμικό και νομικό πλαίσιο της καπιταλιστικής συσσώρευσης, από την άλλη, καθορίστηκε από τις νεοφιλελεύθερες θεσμικές αλλαγές των τελευταίων τριών δεκαετιών. Η κυριότερη αλλαγή είναι η απορύθμιση της αγοράς εργασίας και των χρηματοπι-

ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΔΙΕΞΟΔΟΣ 11 στωτικών αγορών. Εντάθηκε η εκμετάλλευση με την ελαστικοποίηση των όρων εργασίας και με την εισβολή της απλήρωτης εργασίας στον ελεύθερο χρόνο. Ο «κοινωνικός μισθός» (συντάξεις, δημόσια υγεία και παιδεία, κοινωνικές παροχές) επίσης συμπιέστηκε με στόχο την πλήρη ελαχιστοποίηση του κόστους της εργατικής δύναμης για το κεφάλαιο. Δημιουργήθηκε έτσι νέο πεδίο για τη διόγκωση των χρηματοπιστωτικών κερδών με τον αυξανόμενο δανεισμό των νοικοκυριών, την άρση των εμποδίων στην παγκόσμια διακίνηση του κεφαλαίου και τον προσανατολισμό σε κερδοσκοπικές επενδύσεις στη χρηματοπιστωτική σφαίρα. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα κυρίως οι τράπεζες ανήκει σαφώς στους κερδισμένους των τελευταίων τριών δεκαετιών. Ο ώριμος καπιταλισμός της εποχής μας δεν έχει έντονο αναπτυξιακό δυναμισμό, αλλά δημιουργεί αλλεπάλληλες φούσκες στις οποίες συμμετέχει και το βιομηχανικό κεφάλαιο αποσπώντας χρηματοπιστωτικά κέρδη. Η γιγαντιαία φούσκα του 2001-7 οδήγησε στην κρίση που ξέσπασε το 2007, εκφράζοντας τη βαθύτερη δυστοκία της συσσώρευσης με τη μορφή της διόγκωσης του ιδιωτικού και του δημόσιου χρέους. 4. Η κρίση πήρε διαφορετική μορφή στην Ευρώπη μετά το 2009 λόγω της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης (ΟΝΕ). Το ευρώ είναι μια νέα μορφή παγκόσμιου χρήματος που επιχειρεί να ανταγωνιστεί το δολάριο με σημαντική επιτυχία. Αυτό το πρωτοφανές σχέδιο της δημιουργίας εκ του μηδενός ενός ισχυρού νομίσματος με παγκόσμιες φιλοδοξίες, που δεν είναι όμως νόμισμα καμιάς ενιαίας κρατικής οντότητας, εξηγεί και τη λογική των συνθηκών (Μάαστριχτ, Άμστερνταμ, Νίκαια και Λισαβόνα) στις οποίες στηρίζεται η ΟΝΕ, δηλαδή το υπερεθνικό θεσμικό κλείδωμα ενός νεοφιλελεύθερου πλαισίου δημοσιονομικής διαχείρισης, με

12 ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΠΑΒΙΤΣΑΣ ΣΤΑΘΗΣ ΚΟΥΒΕΛΑΚΗΣ κορυφή μια ανεξέλεγκτη πολιτικά Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Ένα τέτοιο πλαίσιο δεν είναι απλά προϊόν ιδεολογικών επιλογών, υπαγορεύεται από τον ίδιο το στόχο ενός αξιόπιστου στις διεθνείς αγορές παγκόσμιου νομίσματος. Ο στόχος αυτός είναι κάθε άλλο από κοινωνικά ουδέτερος. Η ΟΝΕ εξυπηρετεί κυρίως τα συμφέροντα των μεγάλων βιομηχανικών και τραπεζικών συμφερόντων της Ευρώπης που είναι συνυφασμένα με την ιμπεριαλιστική κυριαρχία της Γερμανίας στην ΕΕ. Συγκεκριμένα, η ΟΝΕ ασκεί τεράστιες πιέσεις στη μισθωτή εργασία και έχει δημιουργήσει νέα αντίθεση κέντρου-περιφέρειας στην Ευρώπη. Η αντίθεση παίρνει τη μορφή απώλειας ανταγωνιστικότητας από πλευράς περιφέρειας, λόγω αποκλίσεων στο ρυθμό του πληθωρισμού και της εξέλιξης του εργατικού κόστους, οδηγώντας έτσι σε διόγκωση του χρέους της περιφέρειας, τόσο του δημόσιου όσο και του ιδιωτικού. Το χρέος της περιφέρειας είναι εν μέρει εγχώριο, λόγω της γιγάντωσης των περιφερειακών τραπεζών, και εν μέρει διεθνές, λόγω του δανεισμού από τις τράπεζες του κέντρου. 5. Η κρίση του 2007 χτύπησε την υπερχρεωμένη περιφέρεια της ΟΝΕ με ιδιαίτερη σκληρότητα προκαλώντας διεύρυνση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων. Άρα οδήγησε σε κρίση δημόσιου χρέους, ή ακόμη σε κρίση ιδιωτικού χρέους που μετατράπηκε σε δημόσιο. Δεδομένου ότι ο κύριος όγκος του δημόσιου χρέους της περιφέρειας κατέχεται σε μεγάλο βαθμό από τις τράπεζες του κέντρου, η δημοσιονομική κρίση απείλησε να μετατραπεί σε κρίση τραπεζική στην Ευρώπη και άρα παγκοσμίως. Η αδυναμία των περιφερειακών κρατών να αντιμετωπίσουν τα χρέη τους σε συνδυασμό με την απειλή για τις τράπεζες έθεσε σε κίνδυνο την ίδια την ΟΝΕ.

ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΔΙΕΞΟΔΟΣ 13 6. Η αντιμετώπιση της κρίσης από πλευράς ΕΕ ήταν απολύτως συνεπής προς τα τραπεζικά και βιομηχανικά συμφέροντα που κυριαρχούν στον πυρήνα της ΟΝΕ, προς την ιμπεριαλιστική δομή της νομισματικής ένωσης, τη νεοφιλελεύθερη ιδεολογία που διέπει την Ένωση και την απολύτως εχθρική προς κάθε δημοκρατική αρχή λειτουργία των θεσμών της. Το πρώτο μέλημα ήταν η προστασία της ΟΝΕ, ακριβώς διότι αποτελεί το στρατηγικής σημασίας πλαίσιο που αντιστοιχεί στα συμφέροντα των μεγάλων κεφαλαίων και των χωρών του κέντρου. Συναφές μέλημα ήταν η προστασία των τραπεζών από το τεράστιο χρέος της περιφέρειας και γενικότερα. Η στρατηγική επιλογή της ΕΕ συνεπώς ήταν η επιβολή λιτότητας που θα μεταφέρει το κόστος της κρίσης στη μισθωτή εργασία και τους μικρομεσαίους αλλά και στα κράτη της περιφέρειας. Παράλληλα δόθηκε φθηνή ρευστότητα απευθείας στις τράπεζες και έγινε δανεισμός με επαχθείς όρους προς τις χώρες της περιφέρειας ώστε να μπορούν και οι ίδιες να παρέχουν κεφάλαια και επιπλέον προστασία στις τράπεζές τους. Τέλος, πάρθηκε σειρά θεσμικών μέτρων που μεταβάλλουν δραστικά την ισορροπία υπέρ του κεφαλαίου και κατά της εργασίας, κάνοντας τη δομή της ΟΝΕ ακόμη σκληρότερη. 7. Για τις χώρες της περιφέρειας, αλλά και τα εργατικά στρώματα κέντρου και περιφέρειας δεν υπάρχει προοπτική κεϊνσιανής πολιτικής ή εκ νέου ενίσχυσης του κράτους πρόνοιας. Το μέλλον θα φέρει μόνο λιτότητα, μειώσεις και αυστηρό έλεγχο του κόστους εργασίας, ιδιωτικοποιήσεις, περαιτέρω απορύθμιση της αγοράς εργασίας και κατεδάφιση του κράτους πρόνοιας. Είναι στρατηγικό λάθος, που πηγάζει από την αποτυχημένη ιδεολογία του ευρωπαϊσμού να πιστεύεται ότι οι εξελίξεις αυτές είναι συγκυριακές και οφείλονται απλά σε πολιτικές επιλογές των κυβερνήσεων της

14 ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΠΑΒΙΤΣΑΣ ΣΤΑΘΗΣ ΚΟΥΒΕΛΑΚΗΣ Γερμανίας, της Γαλλίας και άλλων χωρών του κέντρου. Απεναντίας, τα μέτρα αντιμετώπισης της κρίσης απορρέουν από τη φύση της ΟΝΕ και σκοπεύουν στην προστασία των συμφερόντων του μεγάλου τραπεζικού και βιομηχανικού κεφαλαίου. Τον πρώτο λόγο για τη λήψη των μέτρων αυτών έχει το γερμανικό εξαγωγικό και τραπεζικό κεφάλαιο, δηλαδή ο κυριότερος παράγοντας της πρωτοκαθεδρίας της Γερμανίας στην ΕΕ. Να γιατί όσο πιο «ευρωπαϊκό» είναι το πλαίσιο αντιμετώπισης της κρίσης, όσο περισσότερο «εμβαθύνει» τις υπάρχουσες δομές της ονομαζόμενης «ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης», τόσο πιο αντικοινωνικό και αντιδημοκρατικό γίνεται. Για να το πούμε διαφορετικά, η κηδεμονία της Ελλάδας από την τρόικα και τα Μνημόνια δεν αποτελεί κάποια λυπηρή εκτροπή από την κανονικότητα της «ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης», αλλά αντίθετα τη στιγμή της αλήθειας της, αυτήν όπου εκδηλώνεται με τον πιο συμπυκνωμένο και καθαρό τρόπο το βαθύτερο περιεχόμενό της. Γι αυτό και η σημασία της ελληνικής κρίσης ήταν ευθύς εξαρχής ευρύτερη, αποκαλυπτική της υφής του ίδιου του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. 8. Η πολιτική αυτή είναι αδύνατο να διατηρηθεί σε βάθος χρόνου, διότι δημιουργεί συνθήκες ασφυξίας για τις χώρες της περιφέρειας, ενώ παράλληλα ασκεί τεράστιες πιέσεις στη μισθωτή εργασία των χωρών του κέντρου κρατώντας τους μισθούς χαμηλά και αποδιαρθρώνοντας το κράτος πρόνοιας. Η ΟΝΕ λειτουργεί ως σιδηρά χειρ επί της Ευρώπης, ένας μηχανισμός δημιουργίας αποκλίσεων και ανισοτήτων, που οδηγούν στη φτωχοποίηση των χωρών της περιφέρειας αλλά και της μισθωτής εργασίας των χωρών του κέντρου. Η νομισματική ένωση είναι ένα αντιφατικό και εκμεταλλευτικό πλέγμα σχέσεων που δεν μπορεί να διατηρηθεί επί μακρόν, είτε γιατί οι χώρες της περιφέρειας θα αντιδράσουν,

ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΔΙΕΞΟΔΟΣ 15 είτε γιατί θα υπάρξει γενικευμένη αντίδραση της μισθωτής εργασίας σε ευρωπαϊκή κλίμακα. Το σπάσιμο της ΟΝΕ με τη σημερινή μορφή της είναι θέμα χρόνου. 9. Η πολιτική της ΕΕ έχει οδηγήσει σε συνεχή περιορισμό των δημοκρατικών δικαιωμάτων, αρκεί να αναφέρουμε την οικοδόμηση της «Ευρώπης-φρούριο» και τις πολιτικές «ασφάλειας» που γενικεύτηκαν με πρόσχημα την «αντιμετώπιση της τρομοκρατίας». Έχει επίσης διαβρώσει κάθε έννοια λαϊκής κυριαρχίας όπως την ορίζουν τα συντάγματα που στηρίζονται στην παράδοση των αστικοδημοκρατικών επαναστάσεων. Δεν είναι τυχαίο ότι σχεδόν όλα τα δημοψηφίσματα που έχουν γίνει γύρω από ευρωπαϊκά θέματα, με κορυφαία στιγμή αυτά για το σχέδιο Ευρωσυντάγματος το 2005 σε Γαλλία και Ολλανδία, κατέληξαν σε κόλαφο για τους υποστηρικτές της «ευρωπαϊκής οικοδόμησης». Τα δημοψηφίσματα και κάθε παρέμβαση του λαϊκού παράγοντα έχουν γίνει έκτοτε ο πραγματικός εφιάλτης των ισχυρών της ΕΕ, όπως ανακάλυψε εις βάρος του ο ταπεινωθείς στη σύνοδο των Καννών του Οκτωβρίου 2011 Γεώργιος Παπανδρέου, όταν τόλμησε να ψελλίσει κάτι σχετικό. Η πόλωση όμως μεταξύ ευρωπαϊκού κέντρου και περιφέρειας και η περαιτέρω σκλήρυνση του νεοφιλελεύθερου πλαισίου που πυροδότησε η τρέχουσα κρίση φέρνουν στο προσκήνιο την άλλη πλευρά αυτού του διαζυγίου με τη δημοκρατία: την απώλεια εθνικής κυριαρχίας της περιφέρειας. Οι ιταλικές και ελληνικές κυβερνήσεις Μόντι και Παπαδήμου σχηματίστηκαν χωρίς την παραμικρή δημοκρατική νομιμοποίηση, υπό εξωτερική πίεση και σε συνεργασία με εγχώρια τραπεζικά και άλλα συμφέροντα. Πρόκειται για παράκαμψη της αστικής δημοκρατίας, που ανοίγει την πόρτα σε απολύτως αυταρχική διακυβέρνηση, αν τα συμφέροντα του μεγάλου τραπεζικού και βιομηχανικού κεφαλαίου το απαιτή-

16 ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΠΑΒΙΤΣΑΣ ΣΤΑΘΗΣ ΚΟΥΒΕΛΑΚΗΣ σουν και αν τους το επιτρέψει βέβαια ο εγχώριος συσχετισμός δυνάμεων. Παράλληλα, στην Ελλάδα υπήρξε άμεσος και δραστικός περιορισμός της εθνικής κυριαρχίας ωθώντας προς νέες μορφές αποικιοποίησης που αντιστοιχούν στην πιο καθαρή εκδοχή της αντίθεσης κέντρου-περιφέρειας. Το ελληνικό πολιτικό σύστημα πλέον διεκπεραιώνει τις οδηγίες της ΕΕ χωρίς ίχνος ανεξαρτησίας. Η οικονομική διάσταση της νέας αποικιοποίησης δεν έχει ακόμη πάρει ξεκάθαρο χαρακτήρα, αλλά η ιδιωτικοποίηση της εθνικής περιουσίας και η συμμετοχή του ξένου κεφαλαίου στην αναδιάρθρωση της ελληνικής οικονομίας δημιουργούν νέο πεδίο εκμεταλλευτικών σχέσεων. 10. Στην Ελλάδα η κρίση δεν πήρε τη μορφή πτωτικής κερδοφορίας απεναντίας η κερδοφορία του ελληνικού κεφαλαίου παρέμεινε υψηλότατη μέχρι το 2007-8, αφενός διότι η εκμετάλλευση της εργασίας στον ιδιωτικό τομέα εντάθηκε τα τελευταία χρόνια, αφετέρου διότι το κεφάλαιο επωφελήθηκε από φορολογικές απαλλαγές. Η ένταξη στην ΟΝΕ ήταν θετική εξέλιξη για σημαντικά στρώματα του μεγάλου ελληνικού κεφαλαίου, πράγμα που έχει μεγάλη σημασία για την ανάλυση της αντίδρασής του κατά το 2009-12. Η Ελλάδα γνώρισε για μια περίπου δεκαετία ρυθμούς ανάπτυξης υψηλότερους του μέσου όρου της ΕΕ, που δημιούργησαν την ψευδαίσθηση ότι έγινε πραγματικότητα η «ισχυρή Ελλάδα» του Κώστα Σημίτη και έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στο κλίμα εφησυχασμού που επικρατούσε στην κοινωνία και στην πολιτική ελίτ. Αυτό το μοντέλο ανάπτυξης στηριζόταν στη φούσκα της εσωτερικής κατανάλωσης (που έφτασε στο 70% του ΑΕΠ), όπως και στο ρόλο κλάδων που εν μέρει προστατεύτηκαν από τις διεθνείς ανταγωνιστικές πιέσεις (κατασκευές, δημόσια έργα) ή εν μέρει επωφελήθηκαν από την είσοδο στην ΟΝΕ

ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΔΙΕΞΟΔΟΣ 17 (τράπεζες). Τρεφόταν από τη συνεχή ροή φθηνού δανεισμού λόγω ΟΝΕ και είχε υψηλό περιβαλλοντικό κόστος, ενώ αποδυνάμωνε διαρκώς την παραγωγική βάση της οικονομίας. Το μοντέλο αυτό δεν ήταν βιώσιμο γιατί στα θεμέλιά του υπήρχε μια ωρολογιακή βόμβα: η ένταξη στην ΟΝΕ οδηγούσε σε πτώση της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας συνολικά, φέρνοντας τεράστια ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών και άρα γιγάντωση του εξωτερικού δανεισμού. Μεγάλο μέρος του εξωτερικού δανεισμού ήταν δημόσιο, όχι όμως επειδή το ελληνικό κράτος έγινε ξαφνικά σπάταλο. Αυτό που συνέβη ήταν κυρίως η αλλαγή σύνθεσης του δημόσιου δανεισμού από εγχώριο σε διεθνή, καθώς το ελληνικό κράτος εκμεταλλεύτηκε τα χαμηλά επιτόκια που επέβαλε η ΕΚΤ. Ταυτόχρονα, ο φθηνός διεθνής δανεισμός επέτρεψε στις ελληνικές τράπεζες να διευρύνουν τις δραστηριότητές τους, τονώνοντας την εγχώρια ζήτηση μέσω των πιστώσεων. Το αποτέλεσμα ήταν η διόγκωση και του εγχώριου δανεισμού, που ήταν κυρίως ιδιωτικός. 11. Είναι αλήθεια βέβαια ότι το πρόβλημα δημόσιου χρέους στην Ελλάδα προϋπήρχε της ένταξης στην ΟΝΕ. Άρχισε να διογκώνεται στη δεκαετία του 1980, όταν το ΠΑΣΟΚ αύξησε τις μέχρι τότε ισχνές κοινωνικές δαπάνες, χωρίς όμως να εξασφαλίσει, με κατάλληλη φορολογική μεταρρύθμιση και αναδιανομή του πλούτου, την αντίστοιχη χρηματοδότηση. Η κάλυψη των ελλειμμάτων του προϋπολογισμού με προσφυγή στο δανεισμό, κατά βάση εσωτερικού στην προ-ονε περίοδο, καθιερώθηκε από τότε ως τρόπος αποφυγής της αλλαγής του συσχετισμού δύναμης μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Για να το πούμε διαφορετικά, το ΠΑΣΟΚ δημιούργησε κάποιες βάσεις κράτους πρόνοιας, χωρίς να τολμήσει να θίξει τη μετεμφυλιακή βάση της κοινωνικής συναίνεσης, βασική

18 ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΠΑΒΙΤΣΑΣ ΣΤΑΘΗΣ ΚΟΥΒΕΛΑΚΗΣ όψη της οποίας είναι καταρχήν η μεγάλης έκτασης νόμιμη φοροαπαλλαγή και δευτερευόντως η επίσης μεγάλης έκτασης έκνομη φοροδιαφυγή του κεφαλαίου, μεγάλου αλλά και μικρομεσαίου. Στη φοροδιαφυγή συμμετείχε και μεγάλο μέρος των μεσαίων και μικροαστικών στρωμάτων της πόλης και της υπαίθρου, που κατάφεραν και διατήρησαν σημαντικό, αν και μειούμενο, ειδικό βάρος στην ελληνική κοινωνία καθ όλη τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Το πρόβλημα του δημόσιου χρέους όχι μόνο διατηρήθηκε, αλλά και εντάθηκε στη δεκαετία του 1990, καταρχήν με την ύφεση των αρχών της δεκαετίας, κατόπιν με το νεοφιλεύθερο σοκ της κυβέρνησης Μητσοτάκη, που όξυνε το πρόβλημα εσόδων του δημοσίου. Από τότε το δημόσιο χρέος παρέμεινε σε υψηλά επίπεδα γύρω στο 100% του ΑΕΠ παρά τους σχετικά υψηλούς για τα ευρωπαϊκά δεδομένα ρυθμούς ανάπτυξης της οκταετίας 1996-2004, με τη διαφορά βέβαια ότι στην προ-ονε εποχή ο δανεισμός γινόταν σε πραγματικό εθνικό νόμισμα και ήταν κυρίως εσωτερικός, δηλαδή με περιορισμένη ανάγκη προσφυγής στις διεθνείς αγορές. 12. Η τρέχουσα κρίση συνεπώς εμφανίστηκε στην Ελλάδα με τη μορφή κρίσης χρέους, αρχικά δημόσιου και σταδιακά ιδιωτικού. Η παγκόσμια αναταραχή του 2007-9 μεγάλωσε το δημοσιονομικό έλλειμμα και άρα διεύρυνε τον όγκο του δημόσιου χρέους αποκαλύπτοντας την καταστροφική επίδραση της ΟΝΕ στην ελληνική οικονομία. Ήρθε ξαφνικά στην επιφάνεια η σαθρότητα του μοντέλου ανάπτυξης όχι μόνο της τελευταίας περιόδου, αλλά και όλης της μεταπολίτευσης, αν όχι της μετεμφυλιακής εποχής. Φάνηκε ότι το ευρώ δεν είναι στην ουσία εθνικό νόμισμα για την Ελλάδα, αλλά ένα ξένο νόμισμα το οποίο χρησιμοποιείται εγχωρίως και διεθνώς από το ελληνικό κεφάλαιο. Η χώρα βρέθηκε να