ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ

I ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 3 2009 Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης Βόλος 12.3 15.3.2009 Τόμος Ι: Θεσσαλία 3 2009

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 3

Γενική επιμέλεια έκδοσης: Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 3 ΟΥ ΑΕΘΣΕ Αδρύμη-Σισμάνη Βασιλική (Διευθύντρια ΑΙΘΣ), Αραβαντινός Βασίλειος (Διευθυντής Θ ΕΠΚΑ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Γάτση-Σταυροπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΣΤ ΕΠΚΑ), Γερούση-Μπεντερμάχερ Ευγενία (Διευθύντρια 23ης ΕΒΑ), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια ΙΓ ΕΠΚΑ), Κακαβάς Γεώργος (Διευθυντής 24ης ΕΒΑ), Καραπασχαλίδου Αμαλία (Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ), Κυπαρίσση-Αποστολίκα Νίνα (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Μαζαράκης Αινιάν Αλέξανδρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυσταλλία (Διευθύντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΙΕ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αν. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος), Ντίνα Ασπασία (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ), Πρέκα-Αλεξανδρή Καλλιόπη (Επίτ. Διευθύντρια ΕΕΑ), Σκορδά Δέσποινα (Διευθύντρια Ι ΕΠΚΑ), Χατζηαγγελάκης Λεωνίδας (Διευθυντής ΛΔ ΕΠΚΑ) Εκτύπωση: ΙΔΕΑ & ΤΥΠΟΣ Φίλιππος Σπ. Λένης Εργαστήριο Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού Ο τόμος τυπώθηκε με δαπάνες του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού και του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Οι περισσότερες ανακοινώσεις ανασκαφών ή αντικειμένων έχουν προκαταρκτικό χαρακτήρα και για οποιαδήποτε αναδημοσίευση τους χρειάζεται η άδεια του συγγραφέα ISBN SET: 978-960-89078-7-4 ISBN ΤΟΜΟΣ Ι: 978-960-89078-8-1 ISSN: 1790-7039

υπουργειο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ και ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 3 2009 Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης Βόλος 12.3 15.3.2009 Τόμος Ι: Θεσσαλία ΒΟΛΟΣ 2012

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΜΟΣ I. ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Προσφώνηση της Δρος Λίνας Μενδώνη, Γενικής Γραμματέως ΥΠ.ΠΟ.Τ......................... 13 Πρόλογος του Α. Μαζαράκη Αινιάνος, Καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας ΠΘ................... 15-16 Stamatopoulou, Maria, The archives of A.S. Arvanitopoulos (1874-1942) and their importance for the study of the Thessalian archaeology................................................. 17-29 Αθανασίου, Αθανάσιος, Οι απολιθωμένες πανίδες θηλαστικών της Μαγνησίας.................. 31-38 Νανόγλου, Στράτος, Η υλικότητα της παράδοσης στην πρώιμη Νεολιθική Θεσσαλία............. 39-43 Πεντεδέκα, Αρετή, Δίκτυα ανταλλαγής της κεραμικής στη Νεολιθική Θεσσαλία: κόμβοι και σύνδεσμοι, οικισμοί και σχέσεις........................................................... 45-56 Μπατζέλας, Χρήστος Ι., Νεολιθικές υπόσκαφες κατοικίες στη Θεσσαλία. Ένα παράδειγμα από το Μακρυχώρι Λάρισας. Συσχετισμοί και συγκρίσεις με ανάλογες κατασκευές από τη Μακεδονία...... 57-69 Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π., Νέα δεδομένα από τον Συκεώνα. Οικιστικό σύνολο της Μέσης Νεολιθικής............................................................................ 71-83 Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π. Καραγιαννόπουλος, Χρήστος, Πρόδρομος Καρδίτσας. Νεότερα στοιχεία από τη Μαγούλα στον Άγιο Ιωάννη............................................ 85-96 Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π. Αποστολίκας, Ορέστης Αλεξίου, Νεκταρία, Νεολιθική εγκατάσταση στο οροπέδιο της Λίμνης Πλαστήρα Νομού Καρδίτσας: μετακινήσεις πληθυσμών της θεσσαλικής πεδιάδας σε θερινά βοσκοτόπια;.................. 97-106 Τουφεξής, Γεώργιος Τσεργά, Κλεονίκη Παπανικολάου, Ελένη, Σωστική ανασκαφή σε νεολιθικό οικισμό στο χωριό Βασιλής, περιφερειακή ενότητα Λάρισας............................ 107-117 Μαλακασιώτη, Ζωή Ροντήρη, Βάσω Βουζαξάκης, Κώστας Καλογιάννη, Αιμιλία, Το ερευνητικό πρόγραμμα στη Μαγούλα Ζερέλια και στη θέση Καρατσάνταγλι στην Ευξεινούπολη Αλμυρού............................................................................. 119-125 Αλματζή, Καλλιόπη, Ευρήματα Νεολιθικής περιόδου, ΒΑ της Μαγούλας «Βισβίκη» στα πλαίσια του Έργου «Αγωγός Απαγωγής Ομβρίων Υδάτων» της ΒΙΠΕΤΒΑ............................. 127-136 Αγνουσιώτης, Δημήτρης Αδρύμη-Σισμάνη, Βάσω, Η Μέση Εποχή του Χαλκού στη Θεσσαλία. Μαρτυρίες από ένα οικιστικό σύνολο του οικισμού της Τσιγγενίνας στην περιοχή της λίμνης Κάρλας............................................................................ 137-147 Σισμάνη, Κασσάνδρα, Οι ταφικές πρακτικές στη Θεσσαλία κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού...... 149-158 Αδρύμη-Σισμάνη, Βασιλική, Ο ρόλος του μυκηναϊκού οικισμού Διμηνίου στην περιοχή γύρω από τον μυχό του Παγασητικού κόλπου.................................................... 159-176 Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή, Ανασκαφή μυκηναϊκού οικισμού στα Πευκάκια 2006-2008............ 177-192 Παπαθανασίου, Αναστασία Λάγια, Άννα Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα Αραχωβίτη, Πολυξένη, Βιοαρχαιολογικά δεδομένα από Μυκηναϊκό νεκροταφείο στο Βελεστίνο Μαγνησίας.. 193-204 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Galanakis, Yannis Stamatopoulou, Maria, A preliminary report on the archival material from the excavations of the tholos tomb at Ano Dranista (Ano Ktimeni) in Thessaly by A.S. Aravanitopoulos (1911)..................................................................... 205-218 Τουρναβίτου, Ιφιγένεια, Τεκμήρια μυκηναϊκής παρουσίας σε Πρωτο-Γεωμετρικό νεκροταφείο: ο γρίφος του αποθέτη στην «Αγριελιά»..................................................... 219-232 Ruppenstein, Florian, Υπάρχουν υπομυκηναϊκά στρώματα σε οικισμούς της Στερεάς Ελλάδας και της Νότιας Θεσσαλίας;............................................................... 233-239 Κατακούτα, Στέλλα, Τα Φάρσαλα στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου............................ 241-250 Γούναρης, Αλέξανδρος Π., Το θεσσαλικόν απόσπασμα του Nηῶν Kαταλόγου: τεκμήριο Μυκηναϊκής οικιστικής ή πρωτοϊστορικής ανθρωπολογίας;.......................................... 251-268 Μπιζάκη, Βασιλική, Οι σχέσεις των εθνών της κοιλάδας του Σπερχειού (Αχαιοί Φθιώται, Μαλιείς, Οιταίοι, Αινιάνες) με τους Θεσσαλούς από τον 7ο αι. π.χ. έως την επικράτηση των Ρωμαίων το 146 π.χ............................................................................. 269-276 Πίκουλας, Γιάννης A., Τα προγράμματα του ΠΘ/IAKA 1. «Διασχίζοντας την Πίνδο. Διαβάσεις και άμυνα». H έρευνα στη Θεσσαλία: 2006 2. «Διασχίζοντας τον Όλυμπο: Οδικό δίκτυο και άμυνα στην Περραιβία» (2008).............................................................. 277-286 Μαζαράκης Αινιάν, Αλέξανδρος, Ανασκαφικές έρευνες στο ιερό του Απόλλωνος στο Σωρό (2006-2008).............................................................................. 287-298 Λεβέντη, Ιφιγένεια, Τα πήλινα ειδώλια από το ιερό του Απόλλωνος στη θέση Σωρός Μαγνησίας... 299-313 Βήτος, Γιώργος Πανάγου, Μαρία, Mικρά ευρήματα από το ιερό του Απόλλωνος στο Σωρό. Προκαταρκτική μελέτη.................................................................. 315-330 Γαλούκας, Στυλιανός Φ., Το Σπήλαιο του Κένταυρου Χείρωνα. Μύθος ή πραγματικότητα;......... 331-339 Τριανταφυλλοπούλου, Πελαγία, Η Δημητριάδα και η ευρύτερη περιοχή της κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους............................................................................ 341-349 Νικολάου, Ελισάβετ, Πήλινα ειδώλια από το βόρειο νεκροταφείο της αρχαίας Δημητριάδας. Χρονολογικές ενδείξεις χρήσης............................................................. 351-363 Σκαφιδά, Ευαγγελία, Το Κάστρο Παλαιά Βόλου κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους................. 365-372 Αλεξάνδρου, Σταματία, Σωστική ανασκαφή στο Νότιο Νεκροταφείο Φθιωτίδων Θηβών: Οι λήκυθοι του Νότιου Νεκροταφείου............................................................ 373-382 Παβέλη, Γεωργία, Επιτύμβιες στήλες από τις Φθιώτιδες Θήβες από τους κλασικούς ως και τους αυτοκρατορικούς χρόνους.............................................................. 383-391 Stissi, Vladimir, The countryside of Classical-Hellenistic Halos (and Tanagra): a comparative approach............................................................................. 393-404 Καραπάνου, Σοφία, Σωστικές Ανασκαφές στα Φάρσαλα. Στοιχεία για την οργάνωση του δημόσιου χώρου στην πόλη των ελληνιστικών χρόνων............................................ 405-418 Καρατάσιος, Ιωάννης Κυλίκογλου, Βασίλης Παλιούγκας, Θεόδωρος, Τεχνολογική μελέτη ελληνιστικής φαγεντιανής από τη Φάρσαλο.............................................. 419-423 Παλιούγκας, Θεόδωρος, Ένα επείσακτο φαγεντιανό αγγείο από τη Φάρσαλο.................... 425-432 Τσιάκα, Ασημίνα, Ανασκαφική έρευνα στο Καστρί Ροδιάς. Πρώτη προσέγγιση................... 433-438 Παλαιοθόδωρος, Δημήτριος, Η λατρεία της Αρτέμιδος Φεραίας από τη Θεσσαλία στις Συρακούσες.. 439-450 Αραχωβίτη, Πολυξένη Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα Τσιγάρα, Μαρία, Ναός Θαυλίου Διός Φερών. Νέα δεδομένα........................................................... 451-458 Καραγκούνης, Δημήτριος, Εργασίες ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων Περραιβικής Τρίπολης στα πλαίσια του Γ Κ.Π.Σ................................................................. 459-462 Decourt, Jean-Claude Tziafalias, Athanasios, Un nouveau règlement religieux de la région de Larissa... 463-473 8

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Helly, Bruno Palioungas, Theodoros Tziafalias, Athanasios, De Spon à Ioannis Oikonomou et quelques autres. Histoire de la collection épigraphique de Larisa........................... 475-486 Tziafalias, Athanasios Lucas, Gerard, L organisation de la surveillance du territoire de Dolichè... 487-494 Bouchon, Richard Tziafalias, Athanasios, Consolations anonymes à l occasion de la mort du jeune Markellos de Trikkè................................................................. 495-503 Κραβαρίτου, Σοφία, Μηχανισμοί διαμόρφωσης εθνικής ταυτότητας στη Θεσσαλία και Βοιωτία των Κλασικών και Ελληνιστικών χρόνων................................................... 505-514 Ιντζεσίλογλου, Μπάμπης Γ., Η σύγχρονη τεχνολογία και η σημερινή διαμόρφωση της γης στην περιοχή της Μητρόπολης Καρδίτσας..................................................... 515-522 Καλογιάννη, Αιμιλία Ζαβός, Θανάσης, Διερευνώντας τις αντιλήψεις των παιδιών για το Μουσείο.. 523-530 Καλογιάννη, Αιμιλία Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Παιχνίδια στο Μουσείο. Εκπαιδευτικά Προγράμματα της ΙΓ Ε.Π.Κ.Α. κατά τη διετία 2006-2008.............................. 531-539 Barber, Robin, Ο Τζόρτζιο Ντε Κίρικο και η ελληνική προїστορική τέχνη........................ 541-543 ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Χουλιαράς, Ιωάννης Π., Τοιχογραφημένα μνημεία και ζωγράφοι του 16ου αιώνα στη Θεσσαλία.... 545-558 Βλαχοστέργιος, Ιωάννης Ε., Πυριτιδαποθήκες της Θεσσαλίας. Μια πρώτη παρουσίαση........... 559-571 Ντίνα, Ασπασία, Νεότερες έρευνες στα Παλαιά Βόλου και στην παλαιοχριστιανική πόλη των Φθιωτίδων Θηβών....................................................................... 573-584 Σδρόλια, Σταυρούλα, Παλαιοχριστιανικά ευρήματα στην περιοχή του Κισσάβου................. 585-592 Σταντζούρης, Πασχάλης Παπαγιώτης, Παναγιώτης, Ευρήματα παλαιοχριστιανικής εποχής στα πλαίσια του έργου «Παράκαμψη πόλεως Βόλου»......................................... 593-600 Τσιμπίδα, Ελένη, Ο τοιχογραφικός διάκοσμος των ναών της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην Αγιά και του Αγίου Νικολάου στον Αετόλοφο........................................... 601-613 Ζαφείρης, Γεώργιος, Εργασίες στερέωσης αποκατάστασης στο «Κυριακό» της πρώτης μοναστικής σκήτης των Μετεώρων: Ο ναός της Παναγίας Δούπιανης στο Καστράκι Καλαμπάκας........ 615-620 Μαντζανά, Κρυσταλλία, Παραστάσεις από τον τοιχογραφικό διάκοσμο μοναστηριακών τραπεζών στην περιοχή των Τρικάλων........................................................... 621-628 Μαχαίρα, Παρασκευή, Ι. Μ. Προφήτου Ηλιού και Αγ. Μοδέστου στην Πύρρα, Ν. Τρικάλων. Η υπογραφή Σαμαριναίων ζωγράφων στον εικονογραφικό διάκοσμο του καθολικού............... 629-635 Μπαλογιάννη, Ουρανία, Παραστάσεις από τον τοιχογραφικό διάκοσμο του Ι. Ν. Αγίου Νικόλαου στους Σιαμάδες Καστανιάς, Νομού Τρικάλων........................................... 637-642 Τσιλιμίγκας, Χρήστος, Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου Σιαμάδων Δ. Καστανιάς Νομού Τρικάλων..... 643-648 Τσιουρής, Ιωάννης, Οι τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας............ 649-662 Δεριζιώτης, Λάζαρος Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος, Ο Ηρακλής Κυναγίδας και η βασιλική Γ στην ακρόπολη της παλαιοχριστιανικής Δολίχης............................................. 663-670 Κοντογιαννοπούλου, Μαρία, Νέα στοιχεία για την παλαιοχριστιανική οχύρωση της Λάρισας..... 671-676 Lim, Rana Σδρόλια, Σταυρούλα, Ανασκαφική έρευνα στο Μπεζεστένι της Λάρισας............. 677-679 Μητσάτσικας, Μάριος Τούλη, Βασιλική, Συντήρηση τοιχογραφιών ναού Αγ. Αθανασίου Λάρισας 681-686 Ντίνα, Ασπασία Βλαχοστέργιος, Ιωάννης, Αναστήλωση καθολικού Ιεράς Μονής Αγίου Δημητρίου στο Στόμιο (Τσάγεζι) Δήμου Ευρυμενών Ν. Λάρισας.................................. 687 Μαστρογιάννης, Γεώργιος Μητρονάτσιος, Περικλής, Συντήρηση τοιχογραφικού διακόσμου του I. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Γελάνθη Καρδίτσας.................................... 689-694 9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πανταζής, Γεώργιος Μαντζανά, Κρυσταλλία, Ο προσανατολισμός του τεμένους Κουρσούμ στα Τρίκαλα........................................................................... 695-700 ΒΟΡΕΙΕΣ ΣΠΟΡΑΔΕΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα Γεωργίου, Ιάκωβος Γεωργίου, Κερασία Πέτση, Κερασία Βλαΐδη, Ριγώτω Δερμιτζάκης, Σωτήρης, Το Ασκληπιείο της Πεπαρήθου. Έξι χρόνια μετά... 701-708 Πρέκα-Αλεξανδρή, Καλλιόπη, Προκαταρκτική ενάλια αρχαιολογική έρευνα στην Σκάνδιρα (Σκάντζουρα Β. Σποράδων).............................................................. 709-719 ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Παρασκευά, Βάσσα, Τοπιογραφίες στο εικονογραφικό πρόγραμμα του Ιερού Βήματος του καθολικού της Μονής Ευαγγελισμού Σκιάθου................................................. 721-728 ΤΟΜΟΣ IΙ. ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Σταυροπούλου-Γάτση, Μαρία, Το έργο της ΛΣΤ ΕΠΚΑ στο Νομό Αιτωλοακαρνανίας κατά τα έτη 2004-2008......................................................................... 749-761 Σαράντη, Φωτεινή, Νεότερα στοιχεία σχετικά με την αρχαία οχύρωση της Ναυπάκτου............ 763-771 Στάικου, Βίβιαν Λεονταρίτη, Κατερίνα, Στρατική Ακαρνανίας. Νέα ευρήματα μέσα από το αρδευτικό έργο Οζερού.................................................................... 773-782 ΕΥΒΟΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Ματζάνας, Χρήστος, Αποτελέσματα από την εφαρμογή της στατιστικής Παραγοντικής Ανάλυσης σε παλαιολιθικές λιθοτεχνίες της Εύβοιας................................................. 783-796 Μαυρίδης, Φάνης Tankosic Zarko, Σπήλαιο Αγίας Τριάδας Καρύστου. Οι έρευνες των ετών 2007-2008.. 797-809 Kramer-Hajos, Margaretha, Sailor-warriors and the end of the Bronze Age along the Euboean gulf... 811-821 Arjona, Manuel, Ένα ιερό στους πρόποδες της Δίρφης;....................................... 823-832 Léderrey, Claude, Mittlgeometrische Keramik in einer subgeometrischen Grube im Westquartier von Eretria......................................................................... 833-843 Huber, Sandrine, Pour une archéologie des cultes à Érétrie.................................... 845-861 Χιδίρογλου, Μαρία, Φιλάγρα Μαρμαρίου. Μια οχυρή θέση κλασικών έως ελληνιστικών χρόνων στη νοτιοανατολική Εύβοια.............................................................. 863-874 Κουτσουφλάκης, Γεώργιος Β. Αργύρη, Ξανθή, Αρχαία ναυάγια και φορτία πλοίων στο θαλάσσιο χώρο το Νότιου Ευβοϊκού............................................................ 875-888 10

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Κακαβάς, Γεώργιος, Αρχαιολογικές επισημάνσεις στην Εύβοια κατά το έτος 2006................ 889-900 Μπίρτσας, Ιωάννης, Εργασίες αποκατάστασης στην Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Αρμά στα Φύλλα Εύβοιας............................................................................ 901-908 Αγγέλη, Ελένη-Αθηνά Στυλιανού, Ελένη, Αποκατάσταση του μεσαιωνικού πύργου στο Βασιλικό Ευβοίας............................................................................ 909-915 ΒΟΙΩΤΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Τσώτα, Εύη, Νέα στοιχεία για την νεολιθική κατοίκηση στη Βοιωτία............................ 917-928 Αραβαντινός, Βασίλης Φάππας, Ιωάννης, Νέο μυκηναϊκό ανακτορικό κτήριο στην ακρόπολη των Θηβών (Καδμεία)................................................................... 929-943 Aravantinos, Vassilis Burke, Brendan Burns, Bryan Fappas, Ioannis Lupack, Susan, Eastern Boeotia Archaeological Project 2007-2009.............................................. 945-953 Manetta, Consuelo Pisani, Marcella, Gioielli e ornamenti personali in terracotta dorata: riproduzioni o imitazioni?................................................................... 955-971 Bonanno Aravantinos, Margherita, Un nuovo rilievo votivo da Tebe........................... 973-984 Germani, Marco, Tebe. Nèos Synoikismòs. Gli scavi archeologici dal 1967 al 1997. Il teatro antico e la sua ricostruzione.................................................................... 985-998 Χαραμή, Αλεξάνδρα, Τάφος «μακεδονικού τύπου» από τη νεκρόπολη της αρχαίας Τανάγρας στη Βοιωτία............................................................................ 999-1006 Βλαχογιάννη, Έλενα, Τα νομίσματα του νεκροταφείου της Ακραιφίας (Σωστική ανασκαφική έρευνα: 1994-1998)......................................................................... 1007-1027 Καλλιοντζής, Γιάννης Αραβαντινός, Βασίλης, Μουσεία Θηβών και Χαιρωνείας: Η σύνταξη καταλόγου των επιγραφών................................................................ 1029-1038 ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Σκορδαρά, Μαρία Ντάφη, Εύη Βολτυράκη, Ελευθερία, Από τις ανασκαφές της Θήβας στα μεγάλα μνημεία της Βοιωτίας: η μουσειολογική μελέτη για τις βυζαντινές αίθουσες του Nέου Μουσείου της Θήβας.................................................................... 1039-1042 Καραμπίνης, Μιχάλης, Αρχιτεκτονικά γλυπτά παλαιοχριστιανικών, μεταβατικών και μέσων βυζαντινών χρόνων από τη Μονή Οσίου Λουκά Βοιωτίας....................................... 1043-1055 ΦΩΚΙΔΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Λιβιεράτου, Αντωνία, Η θέση του Μεδεώνα στον κόλπο της Αντίκυρας κατά τη μετάβαση από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (ΥΕΧ) στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (ΠΕΣ).................. 1057-1070 Ραπτόπουλος, Σωτήρης Γ., Μυκηναϊκός θολωτός τάφος στη Δεσφίνα Φωκίδος.................. 1071-1078 Aurigny, Hélène, Delphi in the 7 th century: offerings and sanctuary............................. 1079-1086 Παρτίδα, Έλενα Κ., Υπαίθριες εκθέσεις στους Δελφούς: μια προσπάθεια ανασύστασης μνημείων και κοινωνίας της αρχαιότητας........................................................... 1087-1097 11

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Παρτίδα, Έλενα Τσαρούχα, Ανθούλα, Κτερίσματα, οικιστικά κατάλοιπα και ένα λατρευτικό σπήλαιο συνθέτουν το «Μουσείο Αρχαίας πόλης Δελφών»................................... 1099-1111 Ραπτόπουλος, Σωτήρης Γ. Τσαρούχα, Ανθούλα, Κάστρο Γλύφας-Δυτική Λοκρίδα: προβλήματα ταύτισης και νέες προτάσεις.......................................................... 1113-1119 ΛΟΚΡΙΔΑ-ΦΘΙΩΤΙΔΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Δημάκη, Σοφία Σουβατζή, Στέλλα, Οικισμός της πρώιμης νεολιθικής στον Άγιο Βλάση Λοκρίδας... 1121-1129 Van de Moortel, Aleydis Zahou, Eleni, Five years of archaeological excavation at the Bronze Age and Early Iron Age site of Mitrou, East Lokris (2004-2008). Preliminary results.............. 1131-1146 Vitale, Salvatore, Local traditions and Mycenaeanization in Central Greece. A preliminary report on the Late Helladic II A to the Late Helladic III B pottery from Mitrou, East Lokris............. 1147-1158 Κουνούκλας, Πέτρος Δακορώνια, Φανουρία, Από το χαλκό στο σίδηρο: το ρεπερτόριο κεραμικής στον Κύνο.......................................................................... 1159-1169 Δακορώνια, Φανουρία Κουνούκλας, Πέτρος, Η ανακύκλωση στην αρχαιότητα: το παράδειγμα του Κύνου.......................................................................... 1171-1178 Βασιλειάδη, Κατερίνα, Λοκρικά υφαντικά βάρη από τον Κύνο Λιβανατών....................... 1179-1186 Φρούσσου, Ελένη, Μια νέα, άγνωστη θέση με μεγάλη διάρκεια χρήσης στην Εκκάρα Φθιώτιδας... 1187-1202 Lis, Bartłomiej, Aeginetan cooking pottery in Central Greece and its wider perspective........... 1203-1211 Καράντζαλη, Έφη, Η Μυκηναϊκή κατοίκηση στην κοιλάδα του Σπερχειού: ο οικισμός στην περιοχή Φραντζή της Λαμίας................................................................. 1213-1233 Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή, Το Ασκληπιείο του Δαφνούντος. Πρώτη παρουσίαση....... 1235-1247 Σταυρογιάννης, Λάμπρος Καράντζαλη, Έφη, Νέα δεδομένα για τη ρωμαϊκή περίοδο στα Φάλαρα.. 1249-1259 Τσόκας, Γρηγόρης Ν. Βαργεμέζης, Γεώργιος Σταμπολίδης, Αλέξανδρος Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα Τάσσης, Γεώργιος Τοκμακίδης, Κωνσταντίνος, Γεωφυσική διασκόπηση στη Μαγούλα Ίμβρου Πηγάδι στο νέο Μοναστήρι (Ν. Φθιώτιδας)................................... 1261-1267 Τσόκας, Γρηγόρης Ν. Βαργεμέζης, Γεώργιος Σταμπολίδης, Αλέξανδρος Τσουρλός, Παναγιώτης Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή Καράντζαλη, Ευθυμία Σιψή, Μαρία Τιλελή, Φιλίτσα, Γεωφυσική διασκόπηση στο πλαίσιο των σωστικών ανασκαφών της ΙΔ ΕΠΚΑ για τα μεγάλα δημόσια έργα του Nομού Φθιώτιδος............................................ 1269-1275 ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Κακαβάς, Γεώργιος, Νεότερες έρευνες, αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στη Φθιώτιδα, Ευρυτανία και Φωκίδα κατά το έτος 2008............................................... 1277-1286 Κακαβάς, Γεώργιος Υφαντή, Αλεξία, Η αρχαιολογική έρευνα στο Κάστρο της Υπάτης στο πλαίσιο του επιχειρησιακού προγράμματος «Πολιτισμός»........................................ 1287-1301 Πάλλης, Γιώργος, Από τη Λαμία στο Ζητούνι. Αρχαιολογικές μαρτυρίες για την παλαιοχριστιανική και τη βυζαντινή πόλη............................................................... 1303-1311 Γιαλούρη, Άννα, Ερείπια κτιριακού συγκροτήματος στο Καλαπόδι Φθιώτιδας.................... 1313-1322 Λιακόπουλος, Γεώργιος Κ., Οι οθωμανικές επιγραφές της Υπάτης (Badracik).................... 1323-1333 Διαμαντοπούλου, Μαρικίτα, Στερεά Ελλάδα. Αρχιτεκτονικά μνημεία και μνημειακά σύνολα του 19 ου και 20 ου αιώνα....................................................................... 1335 12

Εκτός από απαρέγκλιτη υποχρέωση, η δημοσίευση και η ευρύτερη δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων των αρχαιολογικών ερευνών αποτελεί πηγή υπερηφάνειας και χαράς. Πολύ περισσότερο μάλιστα όταν οι έρευνες αυτές συνδέονται με ευρύτερες γεωγραφικές ενότητες, όπως η Στερεά Ελλάδα και η Θεσσαλία, οι οποίες το τελευταίο διάστημα μας έχουν χαρίσει έναν πλούτο νέων στοιχείων συμβάλλοντας καθοριστικά στη δημιουργία μιας διαφορετικής εικόνας και αντίληψης για την αρχαιολογική τους φυσιογνωμία και την ιστορική τους πορεία. Το 1908 στον πρόλογο της δημοσίευσης των ερευνών του στις προϊστορικές ακροπόλεις του Σέσκλου και του Διμηνίου, ο Χρήστος Τσούντας προχωρά στην εκτίμηση ότι ένας «εντελώς νέος κόσμος αποκαλύπτεται ενταύθα». Πιστεύω, δεν θα ήταν υπερβολή να χρησιμοποιήσουμε για άλλη μια φορά τα λόγια του πρωτοπόρου της ελληνικής αρχαιολογίας για να περιγράψουμε αυτό που πράγματι προσέφερε η συστηματική εργασία των Υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, σε συνδυασμό και συχνά σε στενή συνεργασία όχι μόνο με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, αλλά και με πλήθος ερευνητικών φορέων από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Επιθυμώ να συγχαρώ θερμά τους συντελεστές του τόμου και εύχομαι η ανά χείρας δημοσίευση να αποτελέσει την αφετηρία ενός γόνιμου επιστημονικού διαλόγου. Δρ Λίνα Μενδώνη Γενική Γραμματέας ΥΠ.ΠΟ.Τ. Ιούνιος 2012 13

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η πρώτη επιστημονική συνάντηση για το Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας (ΑΕΘΣΕ) διοργανώθηκε πριν από εννέα χρόνια, με βασικούς στόχους την ανά τριετία διοργάνωση των συναντήσεων αυτών υπό την προϋπόθεση ότι θα εκδίδονται έγκαιρα τα Πρακτικά. Μολονότι η τρέχουσα οικονομική κρίση επηρέασε την παρούσα έκδοση, εντούτοις είμαστε ευτυχείς που και οι δεσμεύσεις μας τηρήθηκαν και τα Πρακτικά της 3ης επιστημονικής συνάντησης, που πραγματοποιήθηκε από 12.3 15.3.2009, εκδόθηκαν (ΑΕΘΣΕ 3, 2009 [2012]). Τούτο πραγματοποιήθηκε με την οικονομική στήριξη του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων (ΤΑΠ) του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, το οποίο προσέφερε το μεγαλύτερο μέρος των εξόδων της έκδοσης, χάρη στο προσωπικό ενδιαφέρον της Γενικής Γραμματέως του Υπουργείου κυρίας Λίνας Μενδώνη. Τη διαχείρηση του ποσού που διατέθηκε ανέλαβε και διεκπεραίωσε η ΙΓ ΕΠΚΑ. Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, όπως και τις προηγούμενες φορές, συνέβαλε στα έξοδα της έκδοσης και παράλληλα επωμίστηκε το δύσκολο εγχείρημα της επιστημονικής επιμέλειας των πολυάριθμων κειμένων. Καταβλήθηκε προσπάθεια να υπάρχει μια σχετική ομοιομορφία των κειμένων. Η ποιότητα της εικονογράφησης καθορίστηκε αφενός από το άνισο υλικό που απέστειλαν οι συγγραφείς, ενώ παράλληλα, λόγω της πληθώρας των συμμετοχών και των οικονομικών περιορισμών, υποχρεωθήκαμε να μειώσουμε τις διαστάσεις των σχεδίων και φωτογραφιών. Ευχαριστούμε θερμά όλους τους συγγραφείς για τη συνεργασία τους. Τα πρακτικά θέματα της διοργάνωσης στήριξαν πολυάριθμοι συνάδελφοι, φοιτητές και συνεργάτες και όλοι συνέβαλαν στην επιτυχή διεξαγωγή των εργασιών του τετραημέρου. Στα βασικά στάδια της προετοιμασίας του συνεδρίου σημαντική υπήρξε η οργανωτική συμβολή της Χριστίνας Μητσοπούλου, με τη βοήθεια και της Εύας Χαραλαμπίδου. Υπεύθυνος για τον ηλεκτρονικό κόμβο του συνεδρίου ήταν ο Θέμης Ντάλλας. Διάφορα σκέλη της προετοιμασίας της διοργάνωσης στηρίχτηκαν και από την πλευρά της ΙΓ' ΕΠΚΑ, από τους αρχαιολόγους Δημήτρη Αγνουσιώτη, Καλλιόπη Αλματζή, Κων/νο Βουζαξάκη, Φωτεινή Τσιούκα, Ελένη Χρυσοπούλου, Μαρία Πατρίκου καθώς και τους υπαλλήλους Εύελπη Δεληγιάννη, Ελευθερία Ρίνη και Χρήστο Ζούπη, με τη γενική εποπτεία της Διευθύντριας της ΙΓ' ΕΠΚΑ, Αργυρούλας Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου. Την επιμέλεια των κειμένων των περιλήψεων του συνεδρίου ανέλαβαν η Χριστίνα Μητσοπούλου και ο Γιώργος Κακαβάς. Για τη διοργάνωση του συνεδρίου συνεργάστηκαν γόνιμα όλα τα μέλη της Οργανωτικής και Επιστημονικής Επιτροπής. Τέλος, η αφίσα του συνεδρίου, στην οποία βασίστηκε και το εξώφυλλο του 3ου ΑΕΘΣΕ, σχεδιάστηκε από την Άννα Κατσουλάκη (METROPOLIS Graphic Arts). Το συνέδριο στηρίχθηκε οικονομικά από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων (Διεύθυνση Μεταπτυχιακών Σπουδών και Έρευνας), την Επιτροπή Ερευνών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, το Τμήμα ΙΑΚΑ και το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Για την προετοιμασία των Πρακτικών συνεργάστηκαν πολλά πρόσωπα, δίχως τη συμβολή των οποίων η έκδοση δεν θα είχε πραγματοποιηθεί. Τη συλλογή των κειμένων και την επικοινωνία με τους συγγραφείς ανέλαβαν αρχικά η Χριστίνα Μητσοπούλου και η Εύα Χαραλαμπίδου και στη συνέχεια ο Γιώργος Χιώτης. Η πρώτη επιμέλεια των κειμένων ανατέθηκε στους Ίριδα Κράλλη και Εύη Μέρμηγκα, ενώ η τελική στην Όλγα Πράππα. Κριτική ανάγνωση και συμπληρωματικούς ελέγχους όλων των κειμένων πραγματοποίησαν οι συνάδελφοι Ιφιγένεια Τουρναβίτου, Δημήτρης Παλαιοθόδωρος και Γιάννης Βαραλής. Τον γενικό έλεγχο των κειμένων, καθώς και τον όλο συντονισμό και την επιμέλεια της έκδοσης των Πρακτικών ανάλαβε ο υποφαινόμενος. Η τυπογραφική επεξεργασία του τόμου πραγματοποιήθηκε από τον Φίλιππο Λένη. Τους ευχαριστώ όλους θερμά. Η διαρκώς αυξανόμενη συμμετοχή επιστημόνων που υπηρετούν τον πολιτισμό στην επιστημονική συνάντηση, όπως τεκμηριώνουν τα Πρακτικά του «3ου Αρχαιολογικού Έργου Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας», 15

προλογοσ αποτελούν επιβεβαίωση ότι δεν υπάρχουν ουσιαστικά στεγανά ανάμεσα στους αρχαιολόγους και το υπόλοιπο επιστημονικό προσωπικό της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και των Πανεπιστημίων, όταν αντί των προσωπικών φιλοδοξιών προτάσσεται το λειτούργημά μας, η επιστήμη. Ο επιστημονικός θεσμός, που από κοινού εγκαινιάσαμε το 2003 αποδείχτηκε βιώσιμος, ιδιαίτερα μέσα στους δύσκολους καιρούς που διανύουμε για την προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομίας και τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες εν γένει. Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πρόεδρος της Οργανωτικής-Επιστημονικής Επιτροπής του 3ου ΑΕΘΣΕ Δεκέμβριος 2012 16

ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΠΕΥΚΑΚΙΑ 2006-2008 Ανθή Μπάτζιου-Ευσταθίου H Mαγούλα Πευκάκια είναι γνωστός προϊστορικός οικισμός, που κατοικήθηκε από την Τελική Νεολιθική περίοδο 1 και κατά τη διάρκεια της εποχής του Χαλκού. Στα τέλη του 19 ου αι. ο P. Wolters 2 δημοσίευσε ομάδα αγγείων της Mέσης και Ύστερης εποχής του Xαλκού, προερχόμενα κυρίως από τάφους. O Aπ. Aρβανιτόπουλος 3 αναφέρει ότι στο χώρο πραγματοποιούνταν ανασκαφές ήδη από πεντηκονταετίας από τυμβωρύχους, αλλά και από εργάτες, που έστειλε να σκάβουν χωρίς επίβλεψη ο Bαλ. Στάης κατά τη διάρκεια των ανασκαφών στο Διμήνι. Ο ίδιος πάνω στο λόφο είχε ήδη διαπιστώσει την ύπαρξη μυκηναϊκών αγγείων, ειδωλίων και τάφων. Ο καθηγητής Δ.P. Θεοχάρης 4 πραγματοποίησε στρωματογραφική έρευνα στη δυτική πλαγιά της Μαγούλας και ανασκαφή πάνω στην κορυφή της, όπου ανέσκαψε ένα μυκηναϊκό κτίριο (εικ. 1, αρ. 1). Oι ανασκαφές πάνω στη Mαγούλα Πευκάκια (εικ. 1, αρ. 2) συνεχίστηκαν κατά το χρονικό διάστημα 1967-1977 από ομάδα Γερμανών αρχαιολόγων υπό τη διεύθυνση του Vl. Milojćič με τη συνεργασία του Δ.P. Θεοχάρη 5. ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΕΚΤΟΣ ΤΩΝ ΟΡΙΩΝ ΤΗΣ ΜΑΓΟΥΛΑΣ ΠΕΥΚΑΚΙΑ Τις πρώτες ενδείξεις για την ύπαρξη μυκηναϊκών ευρημάτων εκτός των ορίων της Μαγούλας Πευκάκια αναφέρει ο Απ. Aρβανιτόπουλος 6. Οι ανασκαφές μας (1988-91) σε αγρό νότια της Μαγούλας Πευκάκια (εικ. 1, αρ. 4) έφεραν στο φως ελληνιστικό οικοδόμημα αφιερωμένο στη λατρεία της Κυβέλης και συλλατρευομένων θεοτήτων, ενώ δίπλα και κάτω από το επίπεδο θεμελίωσης του ελληνιστικού κτιρίου διαπιστώθηκε η ύπαρξη αποσπασματικών αρχιτεκτονικών λειψάνων μυκηναϊκής εποχής. Μυκηναϊκή κεραμική και ευρήματα είχαν εντοπιστεί σε ανώτερα στρώματα αναμεμειγμένα με ευρήματα ελληνιστικής εποχής 7. Ενδεχομένως θα μπορούσε κανείς να συνδέσει τη θέση αυτού του ιερού με αυτό που αναφέρει ο Αρβανιτόπουλος. 1. Για την Πρώιμη και Mέση εποχή του Xαλκού: H.J. Weisshaar, Die Deutschen Ausgrabungen auf der Pevkakia-Magula in Thessalien I. Das Späte Neolithikum und das Chalkolithikum, Bonn 1989. E. Christmann, Die Deutschen Ausgrabungen auf der Pevkakia-Magula in Thessalien ΙI: Die Frűhe Bronzezeit. Die Keramik der frűhen Bronzezeit von der Pevkakia-Magula bei Volos, Bonn 1990. J. Maran, Die Deutschen Ausgrabungen auf der Pevkakia-Magula in Thessalien III. Das Mittlere Bronzezeit I-II, Bonn 1992. 2. Wolters 1889, 262 κ.ε. 3. Αρβανιτόπουλος 1912, 172-175. 4. Θεοχάρης 1957, 55-69. 5. BCH 97 (1973), 330-334, 98 (1974), 662-670, 99 (1975), 658, 102 (1978), 701. Milojćič 1974, 43-75. Milojćič 1973, 61-74, Taf. 2-18. M. Ervin, AJA 74 (1970), 272, πίν. 65, εικ. 24 και 75 (1971), 305. Jahrbuch der Heidelberger Akad. 1972, πίν. 6α-β. 6. Καββαδίας 1916-1920, 31 και Aρβανιτόπουλος 1916, 21 «εν Παγασαίς ανεύρε μικρόν ναόν της Κυβέλης ηφανισμένον υπό των χριστιανών, εν αυτώ δε εξαίρετον και ευμεγέθες αγαλμάτιον πήλινον της θεάς ταύτης, διατηρούν ίχνη βαφής και πηλίνην κεφαλήν Σατύρου, εγγύς δε του ναϊσκου, οικήματα της μυκηναίας περιόδου και εν αυτοίς αγγεία φέροντα γραπτούς ναυτίλους και άλλα κοσμήματα της περιόδου ταύτης». 7. Α. Μπάτζιου-Ευσταθίου, ΑΔ 43, 1988, Χρονικά, 241 (οικ. Τριαντ. Ζέρβα)., ΑΔ 44, 1989, Χρονικά, 227-228, ΑΔ 45, 1990, Χρονικά, 201. 177

ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΠΕΥΚΑΚΙΑ 2006-2008 ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΣΚΑΦΗ 2006-2008 Στη θέση της παρούσας ανασκαφής, νοτιοανατολικά της μαγούλας Πευκάκια κατά τις εκσκαφές για την κατασκευή νέου ραδιοφωνικού σταθμού (εικ. 1, αρ. 3), εντοπίστηκαν για πρώτη φορά μυκηναϊκά στρώματα έξω από τα όρια της Μαγούλας Πευκάκια, το 1986. Παρά τη σπουδαιότητα της σημασίας των ευρημάτων, τη χωρική και χρονική συνάφειά τους με το μεγάλο μυκηναϊκό κέντρο της Ιωλκού, η ανασκαφή πραγματοποιήθηκε κατά τα έτη 1986-1991 8 κατά μικρά χρονικά διαστήματα, ώσπου διακόπηκε εντελώς. Από το 2006 η ανασκαφή του μυκηναϊκού οικισμού στα Πευκάκια συνεχίστηκε ως συστηματική 9. Κάτω από στρώματα της ελληνιστικής περιόδου, σε βάθος από 1,30-1,80 μ. εντοπίστηκαν οι χώροι από μυκηναϊκά οικοδομήματα, ανατολικά και δυτικά του τοίχου ε, μήκους περίπου 9 μ. Ο τοίχος ε με κατεύθυνση ΒΔ-ΝΑ και τα υπολείμματα ενός δεύτερου τοίχου παράλληλου με αυτόν, φαίνεται ότι αποτελούν το όριο δυο διαφορετικών οικιστικών μονάδων (εικ. 2-3). Η ανωδομή πάνω από τις λίθινες κρηπίδες ήταν κτισμένη με ωμά πλιθιά. Μολονότι η ανασκαφική έρευνα και η μελέτη των ευρημάτων βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο, θα ήταν δυνατόν να διακριθούν προκαταρκτικά οι επιμέρους λειτουργίες και χρήσεις των δωματίων. Oικία A Οικία Α ονομάζουμε συμβατικά τη μεγαλύτερη οικιστική μονάδα, από την οποία έχουν μέχρι στιγμής ανασκαφεί πλήρως ή εν μέρει επτά συνολικά χώροι (εικ. 2-3). Ο τοίχος ε αποτελεί το ανατολικό όριό της. Χώρος 1 Έχει διαστάσεις 3,10 1,70 μ. To δάπεδο, κατασκευασμένο από πηλό, ήταν καμένο και καλυμμένο από πυκνό στρώμα στάχτης. Χώρος 2 Στα βόρεια της Οικίας Α διαμορφώνεται ένας ενιαίος χώρος, ο Χώρος 2, που έχει μέχρι στιγμής αποκαλυφθεί σε μήκος 10,50 μ., ενώ το πλάτος του είναι 2,80 μ. Θυραίο άνοιγμα υπάρχει στον βόρειο τοίχο, ενώ στα νότια αυτού υπάρχουν τρεις χώροι ορθογώνιας κάτοψης που αναπτύσσονται σε παράλληλο άξονα, οι Χώροι 1, 3, 7. Χώρος 3 Έχει εσωτερικές διαστάσεις 3-3,50 μ. 1,90-2 μ. και είσοδο στη ΝΔ γωνία. Στη ΒΔ γωνία υπάρχει χτιστή εστία (εικ. 4), όπου βρέθηκε το επάνω τμήμα αβαφούς αμφορίσκου, σχήμα γνωστό ως μαγειρικό σκεύος 10. Χώρος 4 Ο ανατολικός τοίχος ε, πολύ κατεστραμμένος, εντοπίστηκε σε βάθος 1,80 μ. Ο τοίχος συνεχίζεται προς τα νότια έξω από τα όρια της τομής. Tο θυραίο άνοιγμα πρέπει να βρισκόταν στη δυτική πλευρά του δωματίου στο νότιο άκρο του τοίχου η, που σχηματίζει κανονικό μέτωπο σ αυτό το σημείο. Oι εσωτερικές διαστάσεις του δωματίου στην κατεύθυνση Α-Δ είναι 3,70 μ., ενώ στην κατεύθυνση B-N αποκαλύφθηκε σε μήκος 4,60 μ. χωρίς να ολοκληρωθεί η κάτοψη του χώρου. Ο πηλός που επιχρίει μεγάλο μέρος του ανατολικού, ε, και του βόρειου, δ, τοίχων του Χώρου 4, έχει πάχος 0,09 μ. και κλίνει ομαλά προς το δάπεδο με εξαίρεση τη ΒΑ γωνία, όπου σχηματίζει σχεδόν ορθή γωνία με αυτό, σε μήκος 2,30 μ. και πλάτος 0,80 μ. (εικ. 5). Παράλληλα με τον ανατολικό τοίχο ε, υπάρχουν τρεις οπές στο δάπεδο (σε απόσταση 0,90 μ. η πρώτη από τη δεύτερη και 1,10 μ. η δεύτερη από την τρίτη). Tα 8. Μπάτζιου-Ευσταθίου 1992, 279-285. Α. Μπάτζιου-Ευσταθίου, ΑΔ 42, 1987, Χρονικά, 251-252 (Δημόσιο οικόπεδο αριθ. ΒΚ 374). 9. Η συνέχιση των ανασκαφών επιτεύχθηκε από το 2006 και εξής με την οικονομική υποστήριξη του Institute for Aegean Prehistory και του Ιδρύματος Ψύχα. Την επιστημονική ομάδα απαρτίζουν εκτός από την υπογράφουσα, η Θάλεια Μακρή- Σκοτεινιώτη, Τοπογράφος και Αρχιτέκτων μηχανικός, η Μάνια Μαργαριτώφ, Συντηρήτρια και ο Γρηγόρης Στουρνάρας, Δρ. Πολεοδομίας Αρχαιολόγος. Κάθε χρόνο συμμετείχαν στην ανασκαφή φοιτητές του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Τμήμα ΙΑΚΑ. Θερμές ευχαριστίες οφείλουμε στην Προϊσταμένη της ΙΓ ΕΠΚΑ, κ. Αργ. Ιντζεσίλογλου για τη βοήθεια και την κατανόησή της, καθώς και στους αγαπητούς φίλους και συνεργάτες φωτογράφους Θαν. και Αλεξ. Ευθυμιόπουλο. 10. Mountjoy 1993, 88, αρ. 215. 178

ΑΝΘΗ ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ στοιχεία αυτά μας οδήγησαν στη σκέψη ότι σε αυτή τη θέση πρέπει να υπήρχε μόνιμη ξύλινη κατασκευή, της οποίας οι πάσσαλοι στήριξης ήταν πακτωμένοι στις τρεις αυτές οπές. Δεν διαθέτουμε άλλα στοιχεία για να ερμηνεύσουμε με μεγαλύτερη ασφάλεια αυτή τη διαφορά στην κατασκευή του δαπέδου και του επιχρίσματος. Άλλωστε η στρωματογραφία του Χώρου 4 ήταν η πλέον διαταραγμένη από όλους τους υπόλοιπους χώρους λόγω της ύπαρξης του μεγάλου ελληνιστικού λάκκου απόρριψης άχρηστων υλικών, διαμέτρου 1,80 μ. και βάθους 3 μ., ο οποίος κατέστρεψε τοίχους και τα δάπεδα της Ύστερης εποχής του Xαλκού. Χώρος 5 Ο Χώρος 5 ορίζεται ανατολικά, βόρεια και δυτικά από τους ισχυρότερους τοίχους του οικιστικού αυτού συνόλου. Βρίσκεται δυτικά του Χώρου 4. Κατά την αφαίρεση της επίχωσης παρατηρήθηκε η ύπαρξη πλίνθων από την ανωδομή σε όλη την έκτασή του. Ο βόρειος τοίχος θ, έχει πλάτος 0,70 μ. και σώζεται σε ύψος 1,10 μ., ενώ ο δυτικός έχει πλάτος 1,10 μ. Το δάπεδο του Χώρου 5 στο ανατολικό του τμήμα είναι πλακοστρωμένο, ενώ το υπόλοιπο είναι από πατημένο πηλόχωμα. Η ολοκλήρωση της ανασκαφής του στο μέλλον θα αποσαφηνίσει τη λειτουργία του. Χώρος 6 Δεν έχει ακόμη ανασκαφεί επαρκώς. Χώρος 7 Το δυτικό όριο του χώρου ορίζεται από μια σειρά πλακαρών ορθογώνιων ασβεστόλιθων, που βρίσκονται κατά 0,20-0,25 μ. ψηλότερα από το δάπεδο του δωματίου, αλλά και από τη θεμελίωση των υπόλοιπων τοίχων, ενώ το χώμα, όπου εδράζονται, περιέχει αρκετά θραύσματα αγγείων. Ίσως πρόκειται για μεταγενέστερη φραγή της εισόδου και την κατασκευή «θρανίου» εσωτερικά (εικ. 6). Στο δυτικό μισό του χώρου ανάμεσα σε πεσμένα πλιθιά υπήρχε μεγάλη συγκέντρωση κεραμικής, αβαφών και γραπτών αγγείων, που είναι στην πλειοψηφία τους τοπικά προϊόντα και ανήκουν σε σκύφους, κύλικες, ψευδόστομους αμφορείς, χύτρες, κύπελλα και θήλαστρο. Ένας γραπτός κρατήρας, κατά πάσα πιθανότητα επείσακτος από την Αργολίδα, χρονολογείται στην ΥΕ ΙΙΙΒ περίοδο (εικ. 7). Έξω και στα δυτικά του Χώρου 7, εντοπίσθηκε ο τοίχος μ, δίπλα από τον οποίο υπήρχε συγκέντρωση κεραμικής γραπτής (σκύφος FS 284, Ομάδα Α, διακοσμημένος με αντιθετικές σπείρες FM 50 11, που χρονολογείται στην ΥΕ ΙΙΙΒ1), άβαφης και μαγειρικών σκευών (τριποδικές χύτρες). Στο ίδιο σημείο βρέθηκε ένα λίθινο εργαλείο (ΒΕ 41705, εικ. 26), αρκετά θαλασσινά όστρεα (κυριαρχούν ποσοτικά οι πορφύρες) και ελάχιστα οστά ζώων. Οικία Β Από την Οικία Β είναι γνωστό μόνο το δυτικό της όριο, ο τοίχος ε, καθώς το οικοδόμημα εκτείνεται έξω από τα όρια της ανασκαφής προς τα ανατολικά και νότια (εικ. 2-3). Τα αρχιτεκτονικά λείψανα σώζονται πολύ αποσπασματικά και έχουν καταστραφεί σε βάθος, προφανώς λόγω της κατασκευής του ελληνιστικού, ισχυρού τοίχου, που καταλαμβάνει όλο το μήκος της ανασκαφικής τομής παράλληλα με το ανατολικό της όριο, ενώ συνεχίζεται έξω από αυτήν. Στη ΒΔ γωνία της οικίας Β, η είσοδος οδηγεί προς ένα διάδρομο παράλληλα με τον τοίχο ε. Ανατολικά του διαδρόμου σώζονται υπολείμματα δυο χώρων. Η είσοδος προς τον βορειότερο βρίσκεται στα δυτικά, όπου σώζεται το κατώφλι. Από λάκκο στο ανατολικό πέρας του νότιου τοίχου προήλθαν αρκετά αγγεία πόσης και μαγειρικά (εικ. 11, 13-14, 16-18). Πάνω στο δάπεδο του νοτιότερου χώρου, του οποίου σώζεται η ΝΔ γωνία, βρέθηκαν ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα ειδώλια (εικ. 19-24), καθώς και αρκετά λίθινα εργαλεία, τριπτήρες (εικ. 27α-δ) και πελέκεις (εικ. 28α-δ). Η παρουσία τόσων εργαλείων στα δάπεδα των δυο χώρων της οικίας Β είναι ενδεικτική για την χρήση των χώρων και την ιδιότητα των κατοίκων της. 11. Mountjoy 1993, 124, εικ. 143. 179

ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΠΕΥΚΑΚΙΑ 2006-2008 ΚΕΡΑΜΙΚΗ Από το βάθος 1,20 μ. και κάτω πληθαίνει η μυκηναϊκή κεραμική, η οποία ωστόσο βρίσκεται ανάμεικτη με ελληνιστικά ευρήματα ακόμη και σε βάθος 1,60 μ. Σε βάθος 1,90 μ. εντοπίζονται τα μυκηναϊκά δάπεδα. Γραπτή κεραμική Από το σχηματολόγιο λείπουν τα μεγάλα κλειστά αγγεία, όπως οι πιθαμφορείς, οι πρόχοι, ο αμφορέας, η υδρία, η λήκυθος, αλλά και μικρά κλειστά, όπως τα αλάβαστρα. Διαπιστώνεται η ύπαρξη μόνο του ψευδόστομου αμφορέα FS 171, 173. Tα περισσότερα αγγεία είναι ανοιχτά, όπως κύπελλα FS 225-226, κύλικα FS 258 τύπου Zυγουριών, σκύφος FS 284 ομάδας A. Συσχετισμός κοσμημάτων-σχημάτων FM 18B Άνθος: σε ψευδόστομο αμφορέα FM18C Σχηματοποιημένο άνθος: σε ψευδόστομο αμφορέα FM 19 Ενάλληλα γραμμίδια αγκιστροειδή: σε σκύφο FM 21 Χταπόδι: σε κύλικα FM 23 Πορφύρα μεμονωμένη διάστικτη: σε κύλικα FM 27 Εστιγμένος κύκλος: σε κρατήρα FM 46 Συνεχής σπείρα: σε κύπελλο FM 48 Κομμένος πλοχμός: σε ψευδόστομο αμφορέα FM 50 Αντιθετικές σπείρες: σε κρατήρα FS 9 και σε σκύφο FM 60 Ν-σχημο: σε σκύφο FM 62 Τρικάμπυλα τόξα: σε κύλικα FS 257 FM 75 Tρίγλυφο κεντρικό: σε σκύφο Σχήματα Κρατήρας FS 9 ΒΕ 41711 (εικ. 7) Συγκολλημένος. Πηλός ρόδινος 7.5YR 7/4, επίχρισμα πολύ απαλό καστανό 10 YR. Κοντό, έξω νεύον χείλος, μεγάλη ταινιωτή λαβή φύεται από το χείλος και καταλήγει στην κοιλιά. Βάση δισκοειδής. Το κάτω σώμα είναι απιόσχημο. Οι πλευρές κλείνουν ελαφρά προς τα μέσα. Το χείλος εσωτερικά είναι ταινιωτό, ενώ η υπόλοιπη επιφάνεια εσωτερικά είναι άβαφη. Διακόσμηση με αντιθετικές σπείρες FM 50 και εστιγμένο περίστικτο κύκλο FM 27. Ένας δακτύλιος με αφετηρία την ταινία του χείλους τέμνει τις ταινίες της κοιλιάς και περικλείει τη λαβή. Η λαβή έφερε δυο ταινίες κατά μήκος των ακμών της οι οποίες σχηματίζουν θηλειά που τέμνει τις δυο ταινίες της κοιλιάς. Βάση ολόβαφη με μια ταινία από πάνω. Διαστάσεις: Ύψ. 0,20, δ.χ. 0,207, δ.β. 0,09, πλ. λαβής 0,033 μ. Χρονολόγηση: ΥΕ ΙΙΙΒ(1-2). Ο κρατήρας είναι παρόμοιος με αγγεία των Μυκηνών με μικρές διαφορές ως προς το σχήμα αλλά και τη διακόσμηση 12. Ψευδόστομος αμφορέας FS 171, 173, σφαιρικός Στους ψευδόστομους αμφορείς της ΥΕ ΙΙΙΒ1, το άνθος FM18 και το σχηματοποιημένο άνθος FM18C είναι τα πιο δημοφιλή διακοσμητικά θέματα 13. Σε διακοσμημένη ζώνη του σώματος εμφανίζεται ο κομμένος πλοχμός FM 48. Το σχήμα και η διακόσμηση είναι συνηθισμένα και απαντούν σε χαρακτηριστικά δείγματα ψευδόστομων αμφορέων σε πολλές θέσεις από τις Μυκήνες και το Άργος και σε όλη την περιφέρεια του μυκηναϊκού κόσμου 14. 12. French 1965, 192, εικ. 10, αρ. 9. Mountjoy 1976, εικ. 8, αρ. 68. 13. French 1966, 219, εικ. 1, 17d. 14. French 1967, εικ. 10:16, εικ. 10:1-2. Deshayes 1966, 88, pl. LXXXIV, αρ. 7-8. Στο Κάστρο (Παλιά) του Βόλου, Μπάτζιου- Ευσταθίου 1998, BE 15019, πίν. 120α, εικ. 43γ και BE 15023, πίν. 120β, εικ. 43β και πίν. 85β, 180

ΑΝΘΗ ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ Kύπελλο FS 225-226 Έχουν κυλινδρικό σχήμα, που στενεύει στο μέσον και μια μικρή κάθετη λαβή στο μέσον του ύψους των. O πυθμένας είναι κυρτός. Βρέθηκαν τμήματα από τέσσερα κύπελλα διακοσμημένα με κομμένη σπείρα FM 46:22, που χρονολογούνται στην ΥΕ ΙΙΙΒ1. Από την ανασκαφή του Δ.Ρ. Θεοχάρη το 1957 προέρχεται ένα ακόμη κύπελλο 15. Το σχήμα απαντά στα οικιακά στρώματα των μυκηναϊκών οικισμών στο Kάστρο (Παλιά) του Bόλου 16 και στο Διμήνι 17. Kύλικα FS 258 FS 258A, τύπος Zυγουριών Tο άβαφο στόμιο (εικ. 8) χαρακτηρίζει αυτή την κατηγορία, που διακοσμείται με πορφύρα μεμονωμένη FM 23, αντιθετικές πορφύρες μερικές φορές συνδυασμένες με κροσσοπετάλια FM 42. Tα πόδια είναι ταινιωτά. Kύλικα FS 258B, τύπος Zυγουριών Πάρα πολλά είναι τα θραύσματα κυλίκων αυτού του τύπου (εικ. 9-10). Ορισμένα με πηλό ανοιχτού καστανού χρώματος, στιλπνό επίχρισμα και βαφή, φαίνεται ότι είναι εισηγμένα, ενώ η πλειονότητα ανήκει σε τοπικά προϊόντα κατασκευασμένα από πορτοκαλόχρωμο πηλό, εξίτηλο επίχρισμα και κόκκινη βαφή. Αρκετά θραύσματα κυλίκων προέρχονται και από την ανασκαφή του Δ.Ρ. Θεοχάρη 18. Ένα χείλος είναι διακοσμημένο με FM 21 χταπόδι, ενώ όλα τα υπόλοιπα με FM 23 πορφύρα. Σκύφος FS 284, Ομάδα Α Σκύφοι με πλατιά ταινία στο χείλος και ολόβαφο εσωτερικό ή με λεπτή ταινία στο χείλος διακοσμούνται με ενάλληλα γραμμίδια αγκιστροειδή FM 19, με αντιθετικές σπείρες FM 50 και διχτυωτό κόσμημα ανάμεσά τους FM 46:49. Ανάλογα παραδείγματα πολυπληθή στα στρώματα της ΥΕ ΙΙΙΒ και ΥΕ ΙΙΙΓ Πρώιμης απαντούν στις ανασκαφές στο Κάστρο του Βόλου 19 και στο Διμήνι 20. Ολόβαφη κεραμική Στην κατηγορία αυτή ανήκουν λίγα σχήματα, κυρίως κύλικες 21, οι οποίες είναι το πιο δημοφιλές σχήμα της κατηγορίας, και υψίποδες σκύφοι 22. Από την ανασκαφή του Δ.Ρ. Θεοχάρη στα Πευκάκια προέρχεται ακόμη μια ολόβαφη κύλικα 23. ΒΕ 41703 Ολόβαφη κύλικα, FS 264 (εικ. 11). Συγκολλημένη, ελλιπής κατά ένα τμήμα του σώματος. Πηλός πολύ απαλός καστανός 10YR 7/3, βαφή πολύ σκούρη τεφροκάστανη 10YR 3/2. Σώμα βαθύ κωνικό, το οποίο στο χείλος κλίνει προς το εσωτερικό. Χείλος στρογγυλό με αυλάκωση από κάτω. Δυο πλατιές ταινιωτές λαβές. Πόδι κοντό, βάση ελαφρά κυρτή με μικρή κοίλανση στην κάτω επιφάνεια. Διαστάσεις: Ύψ. 0,155, δ.χ. 0,143, δ.β. 0,08, πλ. λαβής 0,02 μ. Αβαφής κεραμική Περιλαμβάνει κυρίως κύλικες με ψηλό ή χαμηλό πόδι και λεκανίδες. 15. Αρ. ευρ. Κ 648, Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου, που ανήκει στα μεγάλα παραδείγματα FS 225 (ύψος 0,16μ. μετά από την συμπλήρωσή του), έχει πλαστικό δακτύλιο με αυλάκωση στο μέσον του ύψους. Το Κ 648 διακοσμείται και στις δυο ζώνες με πλάγιες πορφύρες FM 23 και ανάμεσά τους ως παραπληρωματικό θέμα FM 45 U-σχημο. 16. Αρ. ευρ. BE 15024, Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου και δύο όστρακα, Μπάτζιου-Ευσταθίου 1998, πίν. 122α, πίν. 127β, και πίν. 58α, εικ. 44β. Tα πρώτο ανήκει στο μικρό μέγεθος με ύψος 0,055 μ. και τα άλλα δυο στο μεγάλο. 17. Αδρύμη-Σισμάνη 1999-2001, 93, εικ. 17. 18. Θεοχάρης 1957, πίν. 17α-β. 19. Μπάτζιου-Ευσταθίου 1998, 336, πίν. 84β, εικ. 45β, πίν. 155γ, εικ. 44στ, εικ. 45γ. 20. Αδρύμη-Σισμάνη 1999-2001, 88, εικ. 8. 21. Mountjoy 1994, 96, εικ. 108. Της ιδίας, 1993, 75. 22. French 1965, 190. 23. Θεοχάρης 1957, 66 (αρ. ευρ. Κ 649, Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου). 181

ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΠΕΥΚΑΚΙΑ 2006-2008 ΒΕ 41572 Κύλικα αβαφής με γωνίωση (εικ. 12). Σώζεται το σώμα και η αρχή του ποδιού. Στο χείλος λείπουν δυο τμήματα αριστερά και δεξιά της λαβής. Στο μεγαλύτερο τμήμα της εξωτερικής επιφάνειας φέρει ίχνη καύσης. Διαστάσεις: Ύψ. σωζ. 0,09, δ.χ. 0,132 μ. ΒΕ 41667 Κύλικα κυαθόμορφη, μόνωτη, συγκολλημένη (εικ. 13). Μικρές αποκρούσεις στην περίμετρο της βάσης και στο χείλος. Πηλός κοκκινωπός 5YR 5/6, επίχρισμα απαλό καστανό. Σχήμα πλησιέστερο προς το FS 254, αλλά χωρίς υπερυψωμένη λαβή. Λαβή ταινιωτή 24. Διαστάσεις: Ύψ. 0,08, δ.χ. 0,12-0,112, δ.β. 0,058 μ. ΒΕ 41668 Κύλικα κυαθόμορφη, συγκολλημένη (εικ. 14). Λείπει η λαβή. Πηλός καστανοκόκκινος 5YR 5/4, επίχρισμα πολύ απαλό καστανό 10YR 8/3. Διαστάσεις: Ύψ. 0,081-0,084, δ.χ. 0,114-0,12, δ.β. 0,058 μ. ΒΕ 41581 Τμήμα αγγείου με προχοή, συγκολλημένο (εικ. 15). Πηλός κόκκινος με προσμείξεις. Από τα ίχνη του τροχού στην εσωτερική επιφάνεια, εικάζουμε ότι η προχοή πρέπει να είχε πλάγια θέση και όχι κάθετη στο αγγείο. Η ταινιωτή λαβή πρέπει να βρισκόταν σε οριζόντια θέση. Διαστάσεις: Ύψ. σωζ. 0,165, δ.χ. 0,042, ύψ. λαιμού 0,047 μ. Μαγειρικά σκεύη Κατασκευασμένα από ακάθαρτο πηλό, περιλαμβάνουν χύτρες τριποδικές και κλειστά αγγεία. ΒΕ 41669 Τμήμα τριποδικής χύτρας (εικ. 16). Πηλός ακάθαρτος καστανόφαιος 7.5YR 5/2. Σώζεται η μια κάθετη λαβή και το αποτύπωμα της πρόσφυσης του ενός ποδιού, σχεδόν κάτω από τη λαβή. Η λαβή στρογγυλής τομής ξεκινάει από το χείλος. Το αγγείο έχει ίχνη καύσης εσωτερικά και εξωτερικά λόγω της χρήσης. Διαστάσεις: Ύψ. σωζ. 0,153 μ. ΒΕ 41686 Τμήμα μαγειρικού σκεύους συγκολλημένο (εικ. 17). Πηλός καστανοκόκκινος 5YR 5/4, ακάθαρτος. Χείλος χαμηλό, στρέφεται προς τα έξω. Σώμα με τροπίδωση. Έντονα ίχνη καύσης στα τοιχώματα του αγγείου εσωτερικά και εξωτερικά. Διαστάσεις: Ύψ. σωζ. 0,14 μ. ΒΕ 41709 Τμήμα μαγειρικού σκεύους, συγκολλημένο (εικ. 18). Πηλός ακάθαρτος, καστανοκόκκινος 5YR 5/4. Λαβή ταινιωτή που ξεκινάει από το χείλος. Εσωτερικά υπάρχουν ίχνη καύσης. Διαστάσεις: Ύψ. σωζ. 0,225, ύψ. χειλ. 0,025 μ. ΜΙΚΡΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ Ειδώλια ανθρωπόμορφα Κατά τις παλαιότερες ανασκαφικές περιόδους (1986-91), είχαν βρεθεί πέντε τμήματα ανθρωπόμορφων ειδωλίων, ενώ τρία βρέθηκαν κατά την περίοδο 2006-2008. Γενικά ανήκουν στον τύπο Φ. Ένα μόνο κεφάλι φέρει πόλο 25. 24. Mountjoy 1993, 62, n. 114:LH IIB-IIIA1 ακόσμητη κεραμική. 25. Αρ. ευρ. ΒΕ 14390, Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου. Βρέθηκε πάνω στο δάπεδο του Χώρου 4 της Οικίας Α, κατά την πρώ- 182

ΑΝΘΗ ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΒΕ 41571 Πόδι ανθρωπόμορφου μυκηναϊκού ειδωλίου (εικ. 19). Γραπτή διακόσμηση στο κάτω τμήμα του σώματος με παράλληλες λοξές γραμμές. Μια οριζόντια ταινία χωρίζει τον κορμό από το πόδι. Στο πόδι, τέσσερις κάθετες γραμμές χωρίζουν την επιφάνεια σε τέσσερα τμήματα, τα οποία κοσμούνται με ενάλληλες γωνίες. Διαστάσεις: Ύψ. σωζ. 0,065, διάμ. ποδιού 0,015, μέγ. σωζ. πλ. 0,033 μ. ΒΕ 41664 Τμήμα Φσχημου μυκηναϊκού ειδωλίου (εικ. 20). Σώζεται ο κορμός και η αρχή του ποδιού. Πηλός ρόδινος 7.5YR 7/4. Επίχρισμα ανοιχτό καστανό, βαφή κόκκινη. Οι μαστοί επίθετοι. Διακόσμηση με κυματιστές, όρθιες γραμμές και στις δυο όψεις. Διαστάσεις: Σωζ. ύψ. 0,046, πλ. 0,037 μ. ΒΕ 41665 Τμήμα κορμού μυκηναϊκού ανθρωπόμορφου ειδωλίου, από το λαιμό ως κάτω από το στήθος (εικ. 21). Πηλός πορτοκαλόχρωμος 5 YR 6/6. Βαφή κόκκινη. Διακόσμηση με λοξές παράλληλες γραμμές. Διαστάσεις: Σωζ. ύψ. 0,022, σωζ. πλ. 0,04 μ. Ειδώλια ζωόμορφα Όλα φέρουν γραπτή διακόσμηση, από την οποία στα δυο σώζονται μόνο ίχνη (ΒΕ 41568 και 41666). BE 41568 Πήλινο ζωόμορφο ειδώλιο (εικ. 22). Λείπει το κεφάλι και τα πόδια της αριστερής του πλευράς. Τα άλλα δυο πόδια σώζονται στο αρχικό περίπου ύψος με μικρές αποκρούσεις. Σώζει ίχνη κόκκινου χρώματος στο σώμα. Η διαμόρφωση από τη βάση του κεφαλιού προς τη σπονδυλική στήλη ίσως δηλώνει τη χαίτη αλόγου. Διαστάσεις: μήκ. 0,057, ύψ. σωζ. 0,047 μ. ΒΕ 41570 Ζωόμορφο ειδώλιο, συγκολλημένο (εικ. 23). Δεν σώζεται το κεφάλι, ένα τμήμα του κορμού και των άκρων. Η διακόσμηση του σώματος αποτελείται από μια κόκκινη ταινία, που περιβάλλει τη βάση του λαιμού, μια κόκκινη ταινία στη θέση της σπονδυλικής στήλης, από ένα ζεύγος ελαφρά κυματιστών γραμμών κατά μήκος του σώματος από το λαιμό ως τα πίσω πόδια και από μια κάθετη γραμμή στα μπροστινά πόδια. Ουρά μικρή. Ύψ. σωζ. 0,035, μήκ. 0,08 μ. ΒΕ 41666 Τμήμα ζωόμορφου ειδωλίου (εικ. 24). Σώζεται το πίσω τμήμα του σώματος με την αρχή του ποδιού και την ουρά. Πηλός καθαρός πορτοκαλόχρωμος 7.5YR 7/6. Βαφή κόκκινη. Στο σώμα σώζονται υπολείμματα διακόσμησης με κόκκινες παράλληλες γραμμές. Κόκκινο χρώμα και στην ουρά. Σωζ. μήκ. 0,068, σωζ. ύψ. 0,049, πλ. 0,017 μ. Λίθινα βαρίδια Βρέθηκαν συνολικά επτά, διάσπαρτα σε χώρους της Οικίας Β (ΒΕ 41573, 41574, 41575, 41672, 41673, 41674, 41712). Έχουν κωνικό σχήμα και οι διαστάσεις τους κυμαίνονται σε ύψος 0,01-0,21 μ. και διάμετρο 0,017-0,032 μ. (εικ. 25). Λίθινα εργαλεία Μόνο ένα, ΒΕ 41705 (εικ. 26), βρέθηκε στα δυτικά του Χώρου 7 της Οικίας Α. Τα περισσότερα βρέθηκαν στα δάπεδα της οικίας Β και ανήκουν σε δυο ομάδες, τριπτήρες (εικ. 27α-δ) και πελέκεις (εικ. 28α-δ). τη ανασκαφική περίοδο 1986-91. 183

ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΠΕΥΚΑΚΙΑ 2006-2008 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η γεωφυσική θέση της Μαγούλας Πευκάκια καθόρισε την πορεία της ανάπτυξής του οικισμού από τη νεολιθική εποχή και στη συνέχεια κατά την εποχή του Χαλκού, καθώς εξελίχθηκε σε σημαντικό εμπορικό σταθμό, που επικοινωνούσε με περιοχές, όπως η Θράκη, τα παράλια της Μακεδονίας, η ΒΔ Μικρά Ασία, οι Κυκλάδες και η νότια Ελλάδα. H παρούσα ανασκαφή σε θέση εκτός των ορίων της Μαγούλας Πευκάκια, απέδειξε για πρώτη φορά την εξάπλωση του μυκηναϊκού οικισμού έξω από τα όρια της Μαγούλας. Όπως έδειξε η στρωματογραφία σ αυτή τη θέση, ο μυκηναϊκός οικισμός είχε επεκταθεί έξω από τα όρια της Μαγούλας Πευκάκια ήδη από την Mέση εποχή του Χαλκού. Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία μέχρι στιγμής δίνουν την εικόνα δυο οικιστικών μονάδων. Καθώς, αφ ενός η έρευνα θα συνεχιστεί και αφ ετέρου το τμήμα, που έχει μέχρι στιγμής αποκαλυφθεί, δεν είναι επαρκές για τη εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων ως προς την έκταση, τον χαρακτήρα και τις λειτουργίες των οικοδομημάτων, τα συμπεράσματα δεν μπορεί παρά να είναι προσωρινά. Ο τρόπος κατασκευής και τα πλάτη των τοίχων, που κυμαίνονται από 0,50-1,10 μ., είναι ενδεικτικά για τον διαφορετικό προορισμό και λειτουργία των χώρων. Η πλειονότητα της κεραμικής χρονολογεί τα κτίρια στην ΥΕ ΙΙΙΑ2-ΙΙΙΒ, ενώ υπάρχουν και πρωιμότερα αγγεία, που χρονολογούνται στην ΥΕ ΙΙΙΑ1. Tα αίτια της εγκατάλειψης του οικισμού θα πρέπει να αναζητηθούν στο συνδυασμό των παραγόντων, που επηρέασαν πολλούς σύγχρονους οικισμούς κατά το τέλος της YE IIIB-αρχή της YE IIIΓ και όχι σε γεγονότα που σχετίζονται αποκλειστικά με τη χρήση του συγκεκριμένου οικοδομήματος. Μόνο σε ένα από τα δωμάτια διαπιστώθηκε η ύπαρξη στρώματος στάχτης, γεγονός που δεν επιτρέπει να ισχυριστούμε καταστροφή από πυρκαγιά. Ο χρόνος εγκατάλειψης του οικισμού των Πευκακίων, όπως έχουμε αναφέρει και παλιότερα, συμπίπτει με το χρόνο εγκατάλειψης και του ανακτορικού κέντρου στο Διμήνι. Η χρονική σύμπτωση της εγκατάλειψης των δυο αυτών μυκηναϊκών θέσεων σε μια περίοδο που εγκαταλείπονται πολλά μυκηναϊκά κέντρα σε όλο τον ελλαδικό χώρο, αποδεικνύει τη σύνδεση και αλληλεξάρτησή τους, που απορρέει από τον ρόλο τους ως λιμάνι και ως πιθανό ανακτορικό κέντρο αντίστοιχα. Αυτό που είναι σημαντικό είναι ότι αρχίζει να αποκαλύπτεται σε έκταση ο μυκηναϊκός οικισμός, που αποτελούσε πιθανότατα το λιμάνι της Ιωλκού, ούτως ώστε να αποκτήσουμε πληρέστερη γνώση των μυκηναϊκών οικισμών του Βόλου, δεδομένου ότι δυστυχώς μέχρι σήμερα η εικόνα είναι ετεροβαρής. 184

ΑΝΘΗ ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ SUMMARY EXCAVATION AT THE MYCENAEAN SITE PEFKAKIA Anthi Batziou-Eustathiou The site Pefkakia on the Pagasitikos Gulf attracted archaeologists as early as the end of the 19 th -beginning of 20 th century. The Greek-German excavations, which were conducted on the decade of 1967-1977 under the supervision of Dr. D. Theocharis and V. Milojcic at Pefkakia Magoula, proved that the site was inhabited by the end of the Neolithic period until the Late Bronze Age. In this site, during the Hellenistic period, ancient Demetrias was erected and flourished. All the former excavations that took place since 1986, were conducted on Magoula Pefkakia. In 1986, during a salvage excavation, a Mycenaean building was unveiled outside Magoula, on the southeast side. The uncovering of buildings dated to the Mycenaean period indicates that the Mycenaean settlement expanded outside the limits of Magoula. From 2006 onwards systematic excavations are being conducted under the support of INSTAP, Psycha Foundation and the 13 th Ephorate of Antiquities, to whom we are deeply grateful, in order to investigate the Mycenaean buildings at the periphery of the Magoula. Until now part of two buildings called A and B is excavated. They are dated back to LH IIIA2-IIIB. The main goals of the project are to uncover the full plan of the large Mycenaean building, study of the new finds in association with the former material unveiled from the rescue excavations at the site, as well as in association with the other two Mycenaean sites in Volos. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αδρύμη-Σισμάνη Β., 1999-2001. Μυκηναϊκή Ιωλκός, ΑΑΑ XXXII-XXXIV, 71-99. Αρβανιτόπουλος Απ., 1908. Μυκηναίοι και αρχαϊκοί τάφοι εν Παγασαίς, ΠΑΕ, 212-213. Αρβανιτόπουλος Απ., 1909. Ανασκαφαί παρά την Ιωλκόν, ΠΑΕ, 155-162. Αρβανιτόπουλος Απ., 1912. Ιερόν Ποσειδώνος, έτεραι Βυζαντιακαί εκκλησίαι και κτίσματα, τάφοι ποικίλων χρόνων, μυκηναίος οικισμός, τείχη της παραλίας, ΠΑΕ, 172-175. Aρβανιτόπουλος Απ., 1916. Εν Θεσσαλία, ΑΕ, 121. Deshayes J., 1966. Argos, Les fouilles de la Deiras, Études Péloponnésiennes IV, Paris. French E., 1965. Late Helladic IIIA2 Pottery from Mycenae, BSA 60, 159-202. French E., 1966. A Group of Late Helladic IIIB1 Pottery from Mycenae, BSA 61, 216-238. French E., 1967. Pottery from the Late Helladic IIIB1 Destruction contexts at Mycenae, BSA 62, 149-191. Θεοχάρης Δ. Ρ., 1957. Ανασκαφαί εν Ιωλκώ, ΠΑΕ, 54-69. Καββαδίας Π., 1916-1920. Έκθεσις των πεπραγμένων της Εταιρείας κατά το έτος 1916, ΠΑΕ, 27-42. Κουρουνιώτης Κ., 1906. Ανασκαφή θολωτού τάφου εν Βόλω, ΑΕ, 211-224. Maran J., 1992. Die Deutschen Ausgrabungen auf der Pevkakia-Magula in Thessalien III. Das Mittlere Bronzezeit I-II, Bonn 1992. Milojčić Vl., 1973. Neue deutsche Ausgrabungen in Demetrias, Thessalien, 1967-1972, Jahrbuch der Heidelberger Akademie der Wissenschaften fűr das Jahr 1972. Heidelberg, 61-74 (Pefkakia p. 64-68). Milojčić Vl., 1974. Bericht űber die Deutschen Archäologischen Ausgrabungen in Thessalien 1973, AAA VII, 43-51. Mountjoy P.A., 1976. Late Helladic IIIΒ1 Pottery dating the construction of the south house at Mycenae, BSA 71, 77-111, εικ. 8, αρ. 68. Mountjoy P.A., 1993. Mycenaean Pottery: An Introduction, Oxford. Mountjoy P.A., 1994. Μυκηναϊκή Γραπτή Κεραμική, Αθήνα. 185

ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΠΕΥΚΑΚΙΑ 2006-2008 Μπάτζιου-Ευσταθίου Α., 1992. Νεότερες ανασκαφικές έρευνες στην ευρύτερη περιοχή της Μαγούλας «Πευκάκια», στο Αρχαία Θεσσαλία, 279-285. Μπάτζιου-Ευσταθίου Α., 1998. H Ύστερη εποχή Χαλκού στην περιοχή της Μαγνησίας: το Κάστρο (Παλιά) και τα Πευκάκια (αδ. διδ. διατριβή), Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Wardle K.A., 1969. A group of Late Helladic IIIB1 Pottery from within the citadel at Mycenae, BSA 64, 261. Wolters P., 1889. Mykenische Vasen aus dem Nördlichen Griechenland, AM 14, 262 κ.εξ. 186

ΑΝΘΗ ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ Εικ. 1. Χάρτης με τις θέσεις των ανασκαφών στη Μαγούλα Πευκάκια. Εικ. 2. Άποψη ανασκαφής από τα νότια. 187

ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΠΕΥΚΑΚΙΑ 2006-2008 Εικ. 4. Οικία Α, Χώρος 3. Εστία με αμφορίσκο. Εικ. 3. Σχέδιο της ανασκαφής. Εικ. 5. Οικία Α, Χώρος 4. Εικ. 6. Οικία Α, Χώρος 7. Εικ. 7. Κρατήρας ΒΕ 41711. 188

ΑΝΘΗ ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ Εικ. 8, 9, 10. Κύλικες τύπου Ζυγουριών. Εικ. 12, 13, 14. Αβαφείς κύλικες (ΒΕ 41572, ΒΕ 41667, ΒΕ 41668). Εικ. 11. Ολόβαφη κύλικα ΒΕ 41703. Εικ. 15. Αγγείο με προχοή ΒΕ 41581. 189

ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΠΕΥΚΑΚΙΑ 2006-2008 Εικ. 16, 17, 18. Μαγειρικά σκεύη (ΒΕ 41669, ΒΕ 41686, ΒΕ 41709). Εικ. 19, 20, 21. Ανθρωπόμορφα ειδώλια (ΒΕ 41571, ΒΕ 41664, ΒΕ 41665) Εικ. 22, 23, 24. Ζωόμορφα ειδώλια (ΒΕ 41568, ΒΕ 41570, ΒΕ 41666). 190

ΑΝΘΗ ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ Εικ. 25. Λίθινα βαρίδια (ΒΕ 41573, ΒΕ 41575, ΒΕ 41672, ΒΕ 41673, ΒΕ 41674). Εικ. 26. Λίθινο εργαλείο (ΒΕ 41705). Εικ. 27α-δ. Λίθινοι τριπτήρες (ΒΕ 41585, ΒΕ 41588, ΒΕ 41591, ΒΕ 41592). 191

ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΠΕΥΚΑΚΙΑ 2006-2008 Εικ. 28α-δ. Λίθινοι πελέκεις (ΒΕ41586, ΒΕ 41587, ΒΕ 41593, ΒΕ 41594). 192