Τονισμός Αρχαία Α' Γυμνασίου Επιμέλεια: Ευθυμιάδου Ευφροσύνη
Χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι τόνους; Οι αρχαίοι, όπως φαίνεται από τις επιγραφές, έγραφαν μόνο με κεφαλαία γράμματα και δε χρησιμοποιούσαν τόνους. Οι τόνοι άρχισαν να χρησιμοποιούνται για πρώτη φορά στην Αλεξάνδρεια, περίπου το 200 π.χ. και ο πρώτος που τους χρησιμοποίησε ήταν ο Βυζάντιος. Ο Διονύσιος ο Θραξ γράφει στην "Τέχνη γραμματική" για τους τόνους: "τόνος ἐστὶν ἀπήχησις φωνῆς ἐναρμονίου, ἡ κατὰ ἀνάτασιν ἐν τῇ ὀξείᾳ, ἡ κατὰ ὁμαλισμὸν ἐν τῇ βαρείᾳ, ἡ κατὰ περίκλασιν ἐν τῇ περισπωμένῃ". Επισήμως καθιερώθηκαν τον 9ο αι. μ.χ., μαζί με τη μικρογράμματη γραφή.
Μεγαλογράμματη-μικρογράμματη γραφή
Γιατί άρχισαν να χρησιμοποιούνται οι τόνοι; Οι τόνοι άρχισαν να χρησιμοποιούνται, κατά πάσα πιθανότητα: επειδή οι ίδιοι οι Έλληνες χρειάζονταν καθοδήγηση για να προφέρουν σωστά λέξεις που δε χρησιμοποιούσαν στην καθημερινή τους ομιλία και γιατί έπρεπε να βρεθεί ένας τρόπος να μαθαίνουν να προφέρουν τα ελληνικά αυτοί που μάθαιναν την ελληνική ως ξένη γλώσσα (την περίοδο εκείνη η ελληνική ήταν πολύ διαδεδομένη, όπως είναι σήμερα η Αγγλική)
Μέχρι να καθιερωθεί ένα ενιαίο σύστημα τονισμού, ο κάθε συγγραφέας χρησιμοποιούσε το δικό του τρόπο. Το πρόβλημα το παρατήρησαν και οι αρχαίοι. Τελικά, ένα σύστημα τονισμού, κοινό για όλους, καθιερώθηκε περίπου το 10 αι. μ.χ. μαζί με την καθιέρωση της μικρογράμματης γραφής.
Οι τόνοι των αρχαίων διατηρήθηκαν στα ελληνικά μέχρι τις 12/01/1982, όταν η Βουλή των Ελλήνων κατάργησε το πολυτονικό σύστημα και καθιέρωσε το μονοτονικό. Στην πράξη είχε καταργηθεί ήδη νωρίτερα, αφού μεγάλες εφημερίδες της εποχής χρησιμοποιούσαν μονοτονικό.
Πόσοι είναι οι τόνοι στα αρχαία ελληνικά; Οι τόνοι στα αρχαία ελληνικά είναι τρεις: η οξεία ( ) π.χ. (θόλος) η βαρεία ( ` ) π.χ. (λαὸς) η περισπωμένη ( ) π.χ. (τιμῶ)
Σε ποια θέση μπαίνουν οι τόνοι; Οι τόνοι μπαίνουν στη λήγουσα (Λ), στην παραλήγουσα (ΠΛ) και στην προπαραλήγουσα (ΠΠΛ) Μια λέξη, ανάλογα με τη συλλαβή στην οποία τονίζεται, λέγεται: οξύτονη, αν έχει οξεία στη λήγουσα, π.χ. πα-τήρ περισπώμενη, αν έχει περισπωμένη στη λήγουσα, π.χ. τι-μῶ παροξύτονη, αν έχει οξεία στην παραλήγουσα, π.χ. λό-γος προπερισπώμενη, αν έχει περισπωμένη στην παραλήγουσα, π.χ. δῶ-ρον προπαροξύτονη, αν έχει οξεία στην προπαραλήγουσα, ἄνθρω-πος
1. Καμιά λέξη δεν τονίζεται πιο πάνω από την προπαραλήγουσα, π.χ. Λέ γο μεν Ἐ λέ γο μεν Ἐ λε γό με θα
Πότε βάζουμε οξεία; 2. Οξεία παίρνει πάντα η προπαραλήγουσα, π.χ. ἄν-θρω-πος 3. Οξεία παίρνουν πάντα τα φωνήεντα ό και έ, π.χ. λόγος, νέος (δε μας ενδιαφέρει αν βρίσκονται στη Λ στην ΠΛ ή στην ΠΠΛ) 4. Οξεία παίρνει η παραλήγουσα όταν: η παραλήγουσα είναι μακρά (Μ) και η λήγουσα είναι μακρά (Μ), π.χ. Κήπων, θήκη, δώρων, κώμη
Υπενθυμίζουμε ότι γενικά οι δίφθογγοι είναι μακρόχρονοι. Όμως οι δίφθογγοι αι και οι όταν βρίσκονται στο τέλος της λέξης θεωρούνται ως βραχύχρονοι. Στην περίπτωση βεβαίως που οι δίφθογγοι αι και οι είναι καταλήξεις της ευκτικής ή βρίσκονται στο τέλος των επιρρημάτων και των επιφωνημάτων είναι και πάλι μακρόχρονοι.
Πότε βάζουμε περισπωμένη; 5. Περισπωμένη βάζουμε στην παραλήγουσα όταν: η παραλήγουσα είναι μακρά (Μ) και η λήγουσα είναι βραχεία (Β), π.χ. κῆπος Κῆπε, δῶρον, πῶλε, κῶμαι, γλῶσσα
Συχνά, πολλοί μαθητές μπερδεύονται όταν έχουν να τονίσουν λέξεις όπως: νέων, ὅλων. Στις περιπτώσεις αυτές προβληματίζονται τι τόνο θα βάλουν, γιατί σκέφτονται σύμφωνα με τον προηγούμενο κανόνα (της παραλήγουσας σε σχέση με τη λήγουσα). Όμως εδώ βάζουμε οξεία, γιατί τονίζουμε βραχύχρονα, το ο και το ε, που όπως μάθαμε παίρνουν πάντα οξεία, όπου κι αν βρίσκονται!
Τα φωνήεντα Τα επτά φωνήεντα της αρχαίας ελληνικής είναι τα: α, ε, η, ι, υ, ο, ω και χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: Βραχέα ή βραχύχρονα. Είναι τα: ε, ο. Λέγονται έτσι γιατί είχαν βραχεία (σύντομη) προφορά, προφέρονταν σε βραχύ (σύντομο) χρόνο, δηλαδή: ε = ε, ο = ο. Μακρά ή μακρόχρονα. Είναι τα: η, ω. Λέγονται έτσι γιατί είχαν μακριά προφορά, προφέρονταν σε μακρύτερο, πιο μεγάλο χρόνο, δηλαδή: η = εε ω = οο. Η λέξη τέλος προφερόταν τέλος. Η λέξη κήπων προφερόταν κεέποον Άλλωστε το ω το λέμε ωμέγα, είναι ένα ο> μέγα, ενώ το ο το λέμε όμικρον, γιατί είναι ένα ο μικρό Δίχρονα. Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, τα φωνήεντα: α, ι, υ προφέρονταν με δύο χρόνους, άλλοτε ως βραχύχρονα (α = α ι = ι υ = ου) κι άλλοτε ως μακρόχρονα, (α = αα ι =ιι υ =ουου) γι' αυτό και ονομάζονται δίχρονα.
Πότε όμως ένα δίχρονο είναι βραχύ και πότε είναι μακρό; Στην κλίση των ουσιαστικών και των επιθέτων διευκρινίζεται πότε ένα δίχρονο είναι μακρό ή βραχύ ανάλογα με την κλιτική κατηγορία στην οποία ανήκει.
Οι δίφθογγοι Εκτός όμως από τα φωνήεντα υπάρχουν και οι δίφθογγοι που είναι συνολικά έντεκα: οκτώ κύριοι: αι, ει, οι, υι, αυ, ευ, ου, ηυ τρεις καταχρηστικοί: ᾳ, ῃ, ῳ
Μια συλλαβή, από το χρόνο του φωνήεντος που έχει λέγεται: βραχύχρονη: αν έχει βραχύχρονο φωνήεν, π.χ. νέ-ος, λό-γος, κῆ-ποι φύσει μακρόχρονη: αν έχει μακρόχρονο φωνήεν, π.χ. θή-κη, τρώγω, κοί-τη, κῆ-ποι θέσει μακρόχρονη: αν έχει βραχύχρονο φωνήεν, αλλά ύστερα απ' αυτό ακολουθούν στην ίδια λέξη δύο ή περισσότερα σύμφωνα ή ένα διπλό (ζ, ξ, ψ), π.χ. άλ-λος, θερ-μός, τό-ξον Παραδείγματα για τις βραχύχρονες, φύσει μακρόχρονες και θέσει μακρόχρονες συλλαβές. πλοῖ-ον, λέ-γω, λέ-γοι, ἐ-πει-δή, ἐ-χθρός, ὄ-ζω, ἄλ-λο-τε, ἄνθρω-πος, ἄν-θρω-ποι, ἔ-σκεμ-μαι Σημείωση: Οι θέσει μακρόχρονες συλλαβές στον τονισμό λογαριάζονται ως βραχύχρονες.
Πότε άλλοτε βάζουμε οξεία; α) Οξεία βάζουμε στην ασυναίρετη λήγουσα της ονομαστικής, της αιτιατικής και κλητικής, π.χ. ὁ ποιητής, τον ποιητήν, ὦ ποιητά, οἱ ποιηταί, τούς ποιητάς, ὦ ποιηταί β) Οξεία βάζουμε στη λήγουσα που προέρχεται από συναίρεση, όταν πριν από τη συναίρεση είχε οξεία η δεύτερη από τις συλλαβές που συναιρούνται, π.χ. ἑσταώς > ἑστώς, κληίς > κλείς
Πότε άλλοτε βάζουμε περισπωμένη; γ) Περισπωμένη βάζουμε στη μακροκατάληκτη λήγουσα της γενικής και της δοτικής των πτωτικών, π.χ. τοῦ ποιητοῦ, τῷ ποιητῇ, τῶν ποιητῶν, τοῖς ποιηταῖς δ) Περισπωμένη βάζουμε στη λήγουσα που προέρχεται από συναίρεση, όταν πριν από τη συναίρεση είχε οξεία η πρώτη από τις συλλαβές που συναιρούνται, π.χ. τιμάω > τιμῶ, ἐπιμελέες > ἐπιμελεῖς
Ώρα για παιχνίδι...
Κῆπος Ή κήπος
Κῆπου Ή κήπου
Κήπῳ Ή κῆπῳ
Κήπον ή κῆπον
Κῆπε ή κήπε
Κῆποι ή κήποι
Κῆπων Ή κήπων
Κῆποις ή κήποις
Κήπους Ή κῆπους
Απαντήσεις ὁ κῆπος τοῦ κήπου τῷ κήπῳ τόν κῆπον (ὦ) κῆπε οἱ κῆποι τῶν κήπων τοῖς κήποις τούς κήπους (ὦ) κῆποι
ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ Κάθε βραχύχρονη συλλαβή, όταν τονίζεται, παίρνει οξεία: δένδρον, κόσμος, λέγε Η προπαραλήγουσα όταν τονίζεται, παίρνει πάντοτε οξεία: παρήγορος, σώματα Όταν η λήγουσα είναι μακρόχρονη, η προπαραλήγουσα δεν τονίζεται: ἀνθρώπου ( και όχι ἄνθρωπου ), διάμετρος (και όχι διαμέτρος)
Η προπαραλήγουσα, όταν τονίζεται, παίρνει πάντοτε οξεία: ἄτομον Η μακρόχρονη παραλήγουσα, όταν τονίζεται, παίρνει οξεία μπροστά από μακρόχρονη λήγουσα: θήκη, κώμη Η βαρεία σημειώνεται στη θέση της οξείας μόνο στη λήγουσα, όταν δεν ακολουθεί στίξη ή λέξη εγκλιτική: ὁ βασιλεὺς τὴν μὲν πρὸς ἑαυτόν ἐπιβουλὴν οὐκ ἠσθάνετο.
Η μακρόχρονη παραλήγουσα, όταν τονίζεται, παίρνει περισπωμένη μπροστά από βραχύχρονη λήγουσα: κῆπος, χῶρος Η μακροκατάληκτη γενική και δοτική των πτωτικών, όταν τονίζεται στη λήγουσα, παίρνει περισπωμένη: τοῦ ποιητοῦ, τῷ ποιητῆ, τῶν ποιητῶν, τοῖς ποιηταῖς
Οι δίφθογγοι είναι μακρόχρονοι. Όμως οι δίφθογγοι αι και οι όταν βρίσκονται στο τέλος της λέξης θεωρούνται ως βραχύχρονοι. Στην περίπτωση βεβαίως που οι δίφθογγοι αι και οι είναι καταλήξεις της ευκτικής ή βρίσκονται στο τέλος των επιρρημάτων και των επιφωνημάτων είναι και πάλι μακρόχρονοι (και κάποιες περιπτώσεις ουσιαστικών που θα μάθετε αργότερα)
Ποια είναι τα πνεύματα της α.ε. ; Κάθε λέξη που αρχίζει από φωνήεν ή δίφθογγο ή από το σύμφωνο -ρ παίρνει πάνω σε αυτό ένα πνεύμα. Τα πνεύματα είναι : Ψιλή ( ) Δασεία ( ) Οι περισσότερες λέξεις που αρχίζουν από φωνήεν ή δίφθογγο παίρνουν ψιλή Οι λέξεις που αρχίζουν από υ ή ρ παίρνουν πάντα δασεία π.χ. ὕδωρ, ῥοή
ΔΑΣΥΝΟΜΕΝΕΣ ΛΕΞΕΙΣ Πολλοί καθηγητές για να μαθαίνουν οι μαθητές τους πιο εύκολα τις δασυνόμενες λέξεις, τους τις δίνουν με τη μορφή μικρών ποιητικών κειμένων, ένα ποιηματάκι για το κάθε φωνήεν. Η ομοιοκαταληξία, ο ρυθμός και οι πολλές φορές που επαναλαμβάνονται αυτά τα ποιηματάκια, βοήθησαν να τα θυμούνται.
ᾋδης, ἅγιος, ἁβρός, αἷμα, ἅμαξα, ἁδρός, ἅμα, ἁμαρτάνω, ἅπαξ, ἅλυσις, ἁρπάζω, ἅρπαξ, ἁψίς, ἁπλώνω, ἁπαλός, ἅλας, Ἁλικαρνασσός, αἵρεση καὶ ἁμαρτία, ἅμιλλα καὶ ἁρμονία, ἅλωση κι ἁψιμαχία, Αἷμος, ἅρμα καὶ ἁρμός, ἁπλοῦς, ἅλμα καὶ ἁπτός, ἅλως, ἅρπα καὶ ἁγνός.
Ἕνα, ἕξι, ἑκατό, ἕδρα, ἕλκος, ἑρπετό, Ἕκτωρ, Ἕλλη καὶ Ἑλλάς, Ἑλικών καὶ ἑβδομάς ἕλος, εἵλωτας, Ἑλένη, ἕνωσι καὶ εἱμαρμένη, ἑορτή, ἑστία, Ἑρμῆς, ἑαυτός, εὑρίσκω, ἑξῆς, ἑπτά, ἑσπέρα, ἑρμηνεία, ὁ ἑταῖρος κι ἡ ἑταιρεία Ἕβρος, εὕρημα, Εβραῖος, ἑπομένως καὶ τὸ ἕως
Ἥλιος, ἡμέρα, ἧλος, ἧττα, ἧπαρ, Ἥρα, ἥρως, ἥμερος, ἡδονή, ἡνία, ἥσυχος καὶ ἡλικία, Ἥβη καὶ Ἡσίοδος, ἡγοῦμαι καὶ ἡγούμενος, ἥμισυς, Ἡρόδοτος, ἡδύς, Ἥφαιστος, ἡφαίστειον, Ἡρώδης κι Ἡρακλῆς.
Ἵππος, ἵνα, ἱερός, Ἱερουσαλήμ, ἱδρώς ἵπταμαι καὶ ἱλαρός, ἵσταμαι καὶ ἱκανός ἱερεύς καὶ ἱκεσία, ὁ ἱέραξ κι ἡ ἱστορία, ἱμάντας, ἵλεως, ἱστίο, ἱμάτιον, ἰστός, ἱδρύω.
Ὅμοιος, ὁμοῦ, ὁδός, ὅρκος, ὅπλον, ὁρμαθός, ὅρμος, ὅριον, ὁρμή, ὅμως, ὅσιος, ὁπλή, ὅμιλος, ὁμίχλη, ὁμαλός, ὅρασις, ὁμὰς καὶ ὁδηγός, Ὅμηρος, ὁρίζω, ὅρος (ὁ), ὅσος, ὅστις, ὅτε, ὅλος
Ὥρα, ὥριμος, ὡραῖος, ὡς καὶ ὧδε, ὡσἀν καὶ ὥστε
Δασεία παίρνουν επίσης οι λέξεις: που είναι παράγωγες των παραπάνω λέξεων ή σύνθετες με α συνθετικό τις λέξεις αυτές. που αρχίζουν από υ ή ρ. τα άρθρα ο, η, οι, αι. οι δεικτικές αντωνυμίες: ούτος, αύτη, όδε, ήδε, οίδε, αίδε. οι αναφορικές αντωνυμίες και τα αναφορικά επιρρήματα.
οι επιμεριστικές αντωνυμίες: έτερος, εκάτερος, έκαστος και οι λέξεις που σχηματίζονται απ' αυτές. οι τύποι της προσωπικής αντωνυμίας: ημείς, ημών κλπ (πληθ. α και β προσώπου) και ο εν. του γ προσώπου ( ού, οί, έ). οι σύνδεσμοι: έως, ηνίκα, ίνα, όμως, οπότε, όπως, ότε, ότι, ως, ώστε. τα αριθμητικά: είς, έν, έξ, επτά, εκατόν και τα παράγωγα τους. Στὸ α ἐπίσης ἡ ἁφή. Στὸ ε ὁ ἕτοιμος
Ας διασκεδάσουμε και λίγο: https://www.youtube.com/watch?v=lqrvoneqiq0 https://www.youtube.com/watch?v=zkxzqlftdpu
Να τονίσετε τις παρακάτω λέξεις εφαρμόζοντας τους κανόνες τονισμού: μηκος, κατηγορος, ανωμαλος, Νειλος, βωλος, ταυρος, φλοισβος, δουλος, δουλων, νευρον, οινος, γενναιος, γενναιων, νησοι.
Να τοποθετήσετε τόνους και πνεύματα στο παρακάτω απόσπασμα: Του γεωργου εργον εστι φυτευειν και σπειρειν. Ο δε Θεος αυξανει τον σῑτον και τους των δενδρων καρπους ανευ γαρ ομβρου και ηλῑου ουκ εστι καρπον φερειν εκ των φυτων. Διο νόμος των γεωργων εστι τοις των αγρων καρποις τους θεους θεραπευειν.
Να δικαιολογήσετε τον τονισμό των παρακάτω λέξεων: ἀνήλικος, ἐπώνυμος, πλῆθος, ἔχω, θεῖος, μητρῷον, κοῖλος, ναῦλα, ἑταῖρος (=σύντροφος), ἀθῷος, κοῦρος, ὡραῖος, ὡραίων.
Ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σου!