Εθνοβοτανική έρευνα στο Νομό Κιλκίς

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ, ΔΑΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΜΗΜΑ ΔΑΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία Εθνοβοτανική έρευνα στο Νομό Κιλκίς Χαραλαμπία Χαραλαμπίδου Α.Ε.Μ.: 445 Επιβλέπουσα: Ελένη Ελευθεριάδου, Αναπλ. Καθηγήτρια Θεσσαλονίκη 2014

ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI FACULTY OF AGRICULTURE, FORESTRY AND NATURAL ENVIRONMENT SCHOOL OF FORESTRY AND NATURAL ENVIRONMENT MSc Thesis Ethnobotany research in the prefecture of Kilkis Charalampia Charalampidou Supervisor: Eleni Eleftheriadou, Assoc. Professor Thessaloniki 2014 1

ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Ελένη Ελευθεριάδου, Αναπλ. Καθηγήτρια, Επιβλέπουσα Κωνσταντίνος Θεοδωρόπουλος, Αναπλ. Καθηγητής Σαμψών Παναγιωτίδης, Επίκ. Καθηγητής 2

Περίληψη...5 Abstract...6 1. Εισαγωγή...7 1.1. Οι χρήσεις των φυτών...7 1.2. Εθνοβοτανική...8 1.3. Βιβλιογραφική ανασκόπηση...9 1.4. Σκοπός της έρευνας...10 2. Υλικά και Μέθοδοι...11 2.1. Περιοχή έρευνας...11 2.2. Συλλογή δεδομένων...12 2.3. Συλλογή Ξήρανση Αναγνώριση δειγμάτων...14 2.4. Επεξεργασία δεδομένων...15 3. Αποτελέσματα...18 3.1. Χλωριδικός κατάλογος φυτικών ειδών...18 3.2. Ταξινομικός προσδιορισμός...37 3.3. Ανάλυση βιοτικών μορφών - Βιοφάσμα...39 3.4. Χωρολογική ανάλυση...40 3.5. Χρήσεις φυτών...43 3.6. Χρησιμοποιούμενα τμήματα του φυτού...44 3.7. Εποχή συλλογής...45 3.8. Προφίλ ερωτηθέντων...47 3.9. Αποτελέσματα εθνοβοτανικών δεικτών...48 4. Συμπεράσματα...52 Βιβλιογραφία...54 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 60 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ...65 3

Πρόλογος Η παρούσα μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία ξεκίνησε με την εγγραφή μου στο Μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης το Νοέμβριο του 2011 και ολοκληρώθηκε το Φεβρουάριο του 2014. Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την επιβλέπουσά μου κα. Ελευθεριάδου Ελένη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγηση σε όλα τα στάδια της έρευνάς μου, καθώς και για το ενδιαφέρον και τη συμπαράσταση καθ όλη τη διάρκεια του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών. Επίσης, ευχαριστώ θερμά τον κ. Θεοδωρόπουλο Κωνσταντίνο, Αναπληρωτή Καθηγητή, για τις χρήσιμες συμβουλές και επισημάνσεις, καθώς και για το ενδιαφέρον σε όλη την πορεία των σπουδών μου. Θερμές ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω στον κ. Γερασιμίδη Αχιλλέα, Καθηγητή και τον κ. Παναγιωτίδη Σαμψών, Επίκουρο Καθηγητή για τις εποικοδομητικές συζητήσεις μας και τη βοήθεια που μου προσέφεραν. Τον κ. Χριστόπουλο Ηλία, ΕΙΔΙΠ ΙΙ, τον ευχαριστώ για την άμεση διάθεση υλικών και βιβλίων. Επίσης ευχαριστώ θερμά: Τους συναδέλφους και φίλους, Μελικώκη Κωνσταντίνα και Πιστικούδη Δημήτρη, για τη συμπαράσταση, την ανεκτίμητη βοήθεια, αλλά και συντροφιά που μου προσέφεραν σε όλη τη διάρκεια των σπουδών μας. Τους υποψήφιους διδάκτορες Δαμιανίδη Χρήστο, Παπαδόπουλο Θοδωρή και Παπαδοπούλου Μαρία και τον μεταπτυχιακό φοιτητή Τσιτίνη Γεώργιο για την βοήθεια, τις πολύτιμες συμβουλές, αλλά και τη συνεργασία που είχαμε. Όλους τους φίλους μου, που κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών μου προσέφεραν απλόχερα τη στήριξη και τη κατανόηση που χρειαζόμουν. Τους γονείς μου και την αδερφή μου, τους ευχαριστώ για την υπομονή που έδειξαν, την ψυχολογική, αλλά πάνω απ όλα την οικονομική συμπαράσταση, χωρίς την οποία θα ήταν αδύνατη η ολοκλήρωση των σπουδών μου. 4

Περίληψη Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η συμβολή στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς στο Νομό Κιλκίς. Καταγράφεται η εθνοβοτανική γνώση, που σχετίζεται με τις παραδοσιακές χρήσεις των αυτοφυών, μηκαλλιεργούμενων φυτών στα όρια του Νομού Κιλκίς, με τη διενέργεια συνεντεύξεων σε 32 άτομα, από 9 διαφορετικές περιοχές του νομού, κατά τις οποίες συμπληρώθηκε σχετικό έντυπο. Τα φυτικά είδη που αναφέρθηκαν στις συνεντεύξεις, ταυτοποιήθηκαν και αξιολογήθηκαν με τη βοήθεια εθνοβοτανικών δεικτών. Από τις δειγματοληψίες συγκεντρώθηκαν συνολικά 187 φυτικά δείγματα, τα οποία αντιστοιχούν σε 59 φυτικά είδη. Τα 57 από αυτά ταυτοποιήθηκαν και ανήκουν σε 35 οικογένειες και 55 γένη, με τις οικογένειες των Asteraceae, Rosaceae και Lamiaceae να συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο ποσοστό (34,49%). Οι υψηλότερες τιμές του δείκτη χρήσεων (UT), του δείκτη αξίας χρήσης (UV) και του δείκτη σχετικής σημαντικότητας (RI) σημειώθηκαν για το είδος Mentha spicata subsp. spicata με τιμές 5, 0,15 και 2,0 αντίστοιχα. Στο δείκτη σημαντικότητας (IV) η υψηλότερη τιμή 1 σημειώθηκε στα Matricaria chamomilla και Origanum vulgare. Τέλος, η υψηλότερη τιμή του συντελεστή συμφωνίας ερωτηθέντων (F ic ) 1, εμφανίστηκε στην ομάδα των οφθαλμολογικών παθήσεων. Συμπερασματικά, διαπιστώθηκε ότι η χρήση των αυτοφυών φυτικών ειδών, που πηγάζει κυρίως από την παράδοση, είναι ακόμη ζωντανή στην περιοχή αυτή, αν και η μετάδοσή της από γενιά σε γενιά τείνει προς εξαφάνιση. 5

Abstract The purpose of this paper is to contribute to the conservation of cultural heritage in the prefecture of Kilkis. The ethnobotanical knowledge, that is associated with the traditional uses of wild, non-cultivated plants in the prefecture of Kilkis is recorded through interviews with thirty-two (32) participants, from nine (9) different areas of the prefecture, during which a relevant form was filled. The plant species mentioned, were identified and evaluated with the use of ethnobotanical indices. One hundred and eighty-seven (187) plant samples from fifty-nine (59) plant species were collected and fifty-seven (57) of those were identified to belong in thirty-five (35) families and fifty-five (55) genera. The highest percentages (34.49%) belonged to the families of Asteraceae, Rosaceae and Lamiaceae. The Mentha spicata subsp. spicata showed the highest in uses totalled index (UT), use value index (UV) and relative importance index (RI), with values of 5, 0.15 and 2.0 respectively. For the importance value index (IV) Matricaria chamomilla and Origanum vulgare both recorded the highest number of 1 and finally, the highest value of 1 in the informant consensus factor (Fic), appeared in the group of eye diseases. In conclusion, it was found that the use of native plant species that mainly stems from tradition is still alive in this region, although its transmission from generation to generation declines. 6

1. Εισαγωγή 1.1. Οι χρήσεις των φυτών Οι άνθρωποι έχουν αναπτύξει με την πάροδο του χρόνου μια ευρεία γνώση σχετικά με τα χρήσιμα φυτά μέσα από τη συνεχή επαφή τους με το φυσικό περιβάλλον. Κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης των πολιτισμών, οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τα φυτά για την κάλυψη των βασικών τους αναγκών όπως σίτιση, ένδυση, στέγαση, κυνήγι και θεραπεία. Η χρήση ορισμένων ειδών είναι αμετάβλητη, ακόμη και αν τα φυτά αυτά έχουν υποστεί τις συνέπειες των γεγονότων κατά τη διάρκεια των αιώνων. Ορισμένα φυτά έχουν χρησιμοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό σε ένα ορισμένο χρονικό διάστημα, αλλά σε κάποια άλλη στιγμή τα ίδια φυτά έχουν σχεδόν ξεχαστεί ή οι χρήσεις τους υπήρξαν περιορισμένες (Di Novella et al. 2013). Η γνώση των φυτών που χρησιμοποιούνται από τον άνθρωπο βασίζεται στην εμπειρία χιλιάδων ετών. Με το σύστημα «δοκιμής και λάθους» οι άνθρωποι έμαθαν πώς να αναγνωρίζουν και να χρησιμοποιούν τα φυτά. Η γνώση της χρήσης των φυτών ήταν αρκετά διαδεδομένη στους αρχαίους πολιτισμούς. Μέχρι τα μέσα του 19 ου αιώνα, τα φυτά ήταν τα κύρια θεραπευτικά μέσα που χρησιμοποιούνταν από τον άνθρωπο, ενώ ακόμη και σήμερα ο ρόλος τους στην ιατρική είναι σημαντικός (Camejo-Rodrigues et al. 2003). Η ενσωμάτωση της τοπικής γνώσης σχετικά των οικολογικών σχέσεων σε βιολογικές και οικολογικές μελέτες ενισχύει τους δεσμούς μεταξύ του ανθρώπου και του περιβάλλοντος, οδηγώντας σε παγκόσμια διατήρηση της βιοποικιλότητας. Την ίδια στιγμή, αυτό καθοδηγεί την επιστημονική έρευνα σε μια νέα κατεύθυνση με την έννοια της έρευνας λιγότερο γνωστού βιολογικού υλικού από την άγρια φύση (Jarić et al. 2007). Η χρήση των μεσογειακών εδώδιμων φυτών είναι στο χείλος της εξαφάνισης. Ακόμα κι αν υπάρχουν άφθονες πληροφορίες σχετικά με τα αποθέματα άγριων βρώσιμων taxa, υπάρχει επίσης μια επιτακτική ανάγκη να κατανοήσουμε πώς αυτά τα φυτά καταναλώνονται, και πότε και πώς αυτές οι συνήθειες κατανάλωσης αλλάζουν στο χώρο και στο χρόνο γύρω από τη Μεσόγειο. Οι πολλοί και διαφορετικοί πολιτισμοί, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, τα οικολογικά περιβάλλοντα και η ιστορική εξέλιξη γύρω από τη Μεσόγειο οδήγησε σε διαφορετικές συνήθειες διατροφής, οι οποίες μοιράζονται μια πληθώρα στοιχείων, αλλά και περιστρέφονται γύρω από ξεχωριστές τοπικές ή περιφερειακές παραδόσεις. Οι εδώδιμες και φαρμακευτικές χρήσεις αποτελούν πάντα τα πιο κρίσιμα σημεία της 7

διαχείρισης της φυτικής παραγωγής στις λαϊκές παραδόσεις της περιοχής της Μεσογείου, και εξακολουθούν να είναι έτσι, ακόμη και σε καλλιέργειες που σταδιακά χάνουν τη στενή σχέση τους με τη φύση (Hadjichambis et al. 2008). Η γνώση των φυτών και των ιδιοτήτων τους μεταδιδόταν πάντα από γενιά σε γενιά μέσα από τη φυσική πορεία της καθημερινότητας. Ωστόσο, η συνέχιση αυτής της γνώσης βρίσκεται σε κίνδυνο, όταν η μετάδοση μεταξύ των παλαιότερων και των νεότερων γενεών δεν είναι πλέον εξασφαλισμένη (Kargioğlu et al. 2008). Η γνώση αυτή προσφέρει στην κοινότητα αίσθηση ταυτότητας και συνέχειας, προωθώντας το σεβασμό προς τη φύση. Σήμερα, η κληρονομιά αυτή διαβρώνεται και σταδιακά χάνεται εξαιτίας της παγκοσμιοποίησης, η οποία ελαττώνει την εκτίμηση της ιδιαιτερότητας και το ενδιαφέρον από τις νεότερες γενιές. Αυτό το γεγονός καθιστά την καταγραφή της κατεπείγουσα (Skoula et al. 1991). Στην πραγματικότητα, οι εθνοβοτανικές μελέτες δείχνουν ότι ακόμη και σε ορισμένες ανεπτυγμένες χώρες, οι χρήσεις και οι πεποιθήσεις της λαϊκής ιατρικής έχουν διατηρηθεί. Ακόμη και αν κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, έχει σημειωθεί μια σταδιακή μείωση της αξίας των φυτών και της χρήσης των φυτών στη θεραπεία, παρ όλα αυτά, η έρευνα σε αυτόν τον τομέα έχει αυξηθεί (Di Novella et al. 2013). 1.2. Εθνοβοτανική Σύμφωνα με τον Cotton (1996), ο όρος Εθνοβοτανική χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά το 1895 από τον Βορειοαμερικανό John Harshberger για να περιγράψει μελέτες που αναφέρονταν «στη χρήση των φυτών από πρωτόγονους, αυτόχθονους πληθυσμούς διαφόρων περιοχών». Αργότερα, το 1916, ο όρος διευρύνθηκε από τους Robbins, Harrington and Freire-Marreco ως εξής: «η επιστήμη της εθνοβοτανικής θα πρέπει να περιλαμβάνει την έρευνα και την αξιολόγηση της γνώσης όλων των φάσεων ζωής των πρωτόγονων κοινωνιών και των επιπτώσεων του φυσικού περιβάλλοντος στα έθιμα, τις πεποιθήσεις και την ιστορία αυτών των φυλών». Ο Jones το 1941 όρισε την εθνοβοτανική ως: «τη μελέτη των σχέσεων των πρωτόγονων ανθρώπων και των φυτών», ενώ 26 χρόνια αργότερα, το 1967, ο Schultes διεύρυνε τον ορισμό και όρισε ως εθνοβοτανική: «τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και της βλάστησης του περιβάλλοντός τους». Μέχρι το τέλος του 19 ου αιώνα η Εθνοβοτανική είχε αρχίσει να αναπτύσσεται ως επιστήμη, παρέχοντας ένα νέο εργαλείο για τη φαρμακευτική έρευνα. Τα δημόσια ιδρύματα, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (World Health Organization), καθώς και ιδιωτικές φαρμακευτικές 8

εταιρείες άρχισαν να επενδύουν κεφάλαια σε εθνοβοτανικές αποστολές σε τροπικές περιοχές (κυρίως στην Αμερική και την Αφρική), για τη συγκέντρωση των γνώσεων των αυτοχθόνων πληθυσμών για τα φαρμακευτικά φυτά και τη συλλογή δειγμάτων για εργαστηριακή διερεύνηση (Camejo-Rodrigues et al. 2003). 1.3. Βιβλιογραφική ανασκόπηση Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 25 ετών, η συλλογή και η κατανάλωση των μη-καλλιεργούμενων φυτών βρέθηκε στο επίκεντρο ενός μεγάλου αριθμού ερευνών που στόχευαν στην τεκμηρίωση της παραδοσιακής γνώσης στα πλαίσια της εθνοβοτανικής. Έτσι, στην Αμερική πραγματοποιήθηκαν μελέτες που επικεντρώθηκαν κυρίως στις φαρμακευτικές χρήσεις των φυτών (García-Alvarado et al. 2001, De-la-Cruz et al. 2007, Martínez & Luján 2011), ενώ στην Αφρική παρόλο που υπήρξαν μελέτες με αντικείμενό τους τις φαρμακευτικές χρήσεις των φυτών (Van Wyk et al. 2008, Bekalo et al. 2009, Simbo 2010, Ribeiro et al. 2010), πραγματοποιήθηκαν και αρκετές με επίκεντρό τους τις εδώδιμες χρήσεις τους (Addis et al. 2005; Balemie & Kebebew 2006, Termote et al. 2010, Teklehaymanot & Giday 2010, De Beer & Van Wyk 2011). Στην Ασία υπάρχουν έρευνες τόσο για τα φαρμακευτικά φυτά (Van On et al. 2001, Sen et al. 2011), όσο και για τα αρωματικά (Kandari et al. 2012). Πιο συγκεκριμένα, στην Τουρκία, μελέτες έχουν εστιάσει στις διάφορες και γενικές χρήσεις των μη-καλλιεργούμενων φυτών (Kargioğlu et al. 2008, Kargioğlu et al. 2010, Güneş & Özhatay 2011), στα φαρμακευτικά φυτά (Cakilcioglu & Turkoglu 2010, Gürdal & Kültür 2013, Polat et al. 2013) αλλά και στα εδώδιμα (Dogan 2012). Στην παραμεσόγεια περιοχή κατά την τελευταία δεκαετία, μελέτες έχουν αναλύσει τη χρησιμοποίηση των μη-καλλιεργούμενων φυτικών ειδών σύμφωνα με την παραδοσιακή γνώση. Πολλές από τις μελέτες πραγματοποιήθηκαν στην Ιταλία (Scherrer et al. 2005, Nebel & Einrich 2009, Cornara et al. 2009, Motti et al. 2009, Signorini et al. 2009, Tizio et al. 2012, Di Novella et al. 2013), στην Ισπανία (Pardo-de-Santayana et al. 2005, Tardío et al. 2005, Tardío et al. 2006, Menendez-Baceta et al. 2011), αλλά και στη Πορτογαλία (Camejo-Rodrigues et al. 2003), καθώς και συγκριτική των δύο τελευταίων χωρών (Pardo-de-Santayana et al. 2007). Επίσης, σε μεσογειακό επίπεδο, έχουν διεξαχθεί εθνοβοτανικές μελέτες που ασχολήθηκαν μόνο με τις φαρμακευτικές ιδιότητες των φυτών (Viegi et al. 2003, Vitalini et al. 2009, González et al. 2010, Carrió & Vallès 2012, Leto et al. 2013), ή ακόμη και με τις φαρμακευτικές αλλά και εδώδιμες χρήσεις (Pieroni & Giusti 2009, Vitalini et al. 2013). 9

Τα Βαλκάνια αποτέλεσαν επίσης το επίκεντρο ενός αυξανόμενου αριθμού εθνοβοτανικών ερευνών τα τελευταία χρόνια (Jman Redzic 2006, Jarić et al. 2007, Pecanan 2010, Sarić-Kundalić et al. 2011, Menković et al. 2011, Mustafa et al. 2011, Savikin et al. 2013), ιδίως σε περιοχές που είναι δυνητικά πιο πλούσιες σε γνώσεις εθνοβοτανικής, όπως είναι οι ορεινοί πληθυσμοί. Στην Ελλάδα έχουν πραγματοποιηθεί εθνοβοτανικές μελέτες που αφορούν τα φαρμακευτικά φυτά (Malamas & Marselos 1992, Vokou et al. 1993), όλες τις διαφορετικές χρήσεις των αυτοφυών φυτών (Della et al. 2006, Skoula et al. 1991), αλλά και μελέτες που αφορούν την αγορές των βοτάνων (Hanlidou et al. 2004, Αδαμίδου 2012). Τέλος, έχει πραγματοποιηθεί και συγκριτική εθνοβοτανική μελέτη σε 7 μεσογειακές χώρες (Hadjichambis et al. 2008). 1.4. Σκοπός της έρευνας Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι να καταγράψει την εθνοβοτανική γνώση που σχετίζεται με τις παραδοσιακές χρήσεις των αυτοφυών, μηκαλλιεργούμενων φυτών που χρησιμοποιούνται ως φάρμακα, τρόφιμα, προϊόντα βαφής και παρασκευής ποτών, καθώς και κατασκευής επίπλων και άλλων χρηστικών αντικειμένων. Επιπλέον, στόχοι της έρευνας αποτελούν η ταυτοποίηση των καταγεγραμμένων ειδών και η αξιολόγηση της χρήσης τους με τη βοήθεια εθνοβοτανικών δεικτών. Κίνητρο της πραγματοποίησης της συγκεκριμένης μελέτης αποτέλεσε το γεγονός ότι στον ελληνικό χώρο η εθνοβοτανική έρευνα είναι περιορισμένη, και επιπλέον, η απουσία αντίστοιχων ερευνών για την περιοχή. 10

2. Υλικά και Μέθοδοι 2.1. Περιοχή έρευνας Η παρούσα έρευνα πραγματοποιήθηκε κατά τα έτη 2012-2013 σε περιοχές του Νομού Κιλκίς. Ο Νομός Κιλκίς βρίσκεται στα βόρεια όρια του ελληνικού κράτους, καταλαμβάνει έκταση 2520 τετραγωνικών χιλιομέτρων και αποτελεί τμήμα της διοικητικής Περιφέρειας της Κεντρικής Μακεδονίας. Συνορεύει με το Νομό Σερρών ανατολικά, με το Νομό Πέλλας δυτικά, με το Νομό Θεσσαλονίκης νότια και βόρεια, όπου βρίσκονται και τα σύνορα της Ελλάδας, συνορεύει με την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας (FYROM) (Χάρτης 1). Χάρτης 1. Νομός Κιλκίς Οι ορεινοί όγκοι που περιβάλλουν το νομό αποτελούν συγχρόνως και τα φυσικά του σύνορα. Έτσι, συναντάμε ανατολικά το όρος Κρούσια και νότιοανατολικά τις χαμηλές προεκτάσεις του Βερτίσκου, που σχηματίζουν τα φυσικά όρια του νομού προς την πλευρά αυτή. Δυτικά βρίσκεται το όρος Πάικο και βορειοανατολικά η δυτική προέκταση του όρους Κερκίνη ή Μπέλες. 11

Σημαντικοί είναι επίσης και οι υδάτινοι όγκοι με τον Αξιό ποταμό να ξεχωρίζει διασχίζοντας το νομό από το βορρά προς το νότο και εκβάλλοντας στο Θερμαϊκό κόλπο. Ο δεύτερος σε μέγεθος ποταμός, που διασχίζει το νομό, είναι ο Γαλλικός, ο οποίος πηγάζει από την οροσειρά των Κρουσίων και χαρακτηρίζεται ως χειμαρρώδης. Στο νομό Κιλκίς ανήκει τμήμα της λίμνης Δοϊράνης με έκταση 2000 στρεμμάτων. Το υπόλοιπο μέρος ανήκει στη FYROM. Επίσης, στα νότια του νομού βρίσκεται η Πικρολίμνη και τέλος, την τελευταία δεκαετία δημιουργήθηκε η τεχνητή λίμνη Μεταλλείου στην περιοχή της Αξιούπολης (Εχέδωρος 2007). Η απελευθέρωση του Κιλκίς το 1913 οδήγησε στον κατακλυσμό του από ένα κύμα Ελλήνων προσφύγων επί των πλείστον της Στρωμνίτσας, της Θράκης, του Πόντου, του Καυκάσου και αργότερα των Στενημάχων της Ανατολικής Ρωμυλίας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα μαζί με το ντόπιο στοιχείο, να δημιουργηθεί ένα κράμα πληθυσμών και πολιτισμών με ρίζα πάντα ελληνική, αλλά με στοιχεία, ήθη και έθιμα της περιοχής από όπου προήλθαν αυτοί οι πληθυσμοί. Σήμερα, ο Νομός Κιλκίς εξακολουθεί να διατηρεί έντονο τον αγροκτηνοτροφικό του χαρακτήρα, ενώ από τη δεκαετία του 1980 πέρασε δυναμικά στον τομέα της βιομηχανίας, κυρίως μέσα από την ίδρυση της Βιομηχανικής Περιοχής (ΒΙ.ΠΕ) στο Σταυροχώρι, η οποία σήμερα φιλοξενεί μερικές από τις πιο ισχυρές βιομηχανικές μονάδες της χώρας. Τέλος, από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 παρατηρείται δραστηριότητα στον τομέα του Αγροτουρισμού ιδιαίτερα στους ορεινούς όγκους του νομού και βασικά μέσα από την Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER (Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κιλκίς 2008). 2.2. Συλλογή δεδομένων Για την πραγματοποίηση της έρευνας αρχικά αναζητήθηκαν κάτοικοι με γνώσεις γύρω από τα φυτά της περιοχής. Ο εντοπισμός αυτών των ανθρώπων έγινε με τη βοήθεια συστάσεων από τρίτους. Πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις με 32 άτομα σε 9 διαφορετικές περιοχές (Άνω Ποταμιά, Βάθη, Δίβουνο, Καστανιές, Κάτω Θεοδωράκι, Κάτω Ποταμιά, Κιλκίς, Λιθωτό Μουριών και Χέρσο) (Χάρτης 2). Κατά την διάρκεια των συνεντεύξεων συμπληρώθηκε έντυπο που δημιουργήθηκε για το σκοπό αυτό (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ) και περιλαμβάνει πληροφορίες: 12

i. Σχετικές με τον ερωτηθέντα και συγκεκριμένα πληροφορίες που αφορούσαν το φύλο του, την ηλικία του, το επίπεδο εκπαίδευσής του, καθώς και την καταγωγή του. ii. Σχετικές με τα φυτικά taxa που αναφέρθηκαν από τους ερωτηθέντες. Οι πληροφορίες αυτές αφορούσαν την τοπική ονομασία του φυτού, το χρησιμοποιούμενο τμήμα του, την εποχή συλλογής του, τις χρήσεις που αναφέρθηκαν και τέλος την προετοιμασία και τη διαδικασία χρησιμοποίησής του. Χάρτης 2. Περιοχές όπου πραγματοποιήθηκαν οι συνεντεύξεις Οι ερωτηθέντες ήταν γυναίκες ηλικίας από 40 έως 87 ετών. Οι συνεντεύξεις είχαν ελεύθερη δομή και χρονική διάρκεια κατά μέσο όρο 2 ώρες, αλλά σε πολλές περιπτώσεις χρειάστηκαν επαναληπτικές επισκέψεις στους ερωτηθέντες για περισσότερες πληροφορίες και διευκρινήσεις. Στην έρευνα περιλαμβάνονται μόνο αυτοφυή φυτικά taxa της περιοχής και οι ερωτηθέντες κλήθηκαν να δώσουν πληροφορίες σχετικές τόσο για τις χρήσεις του παρελθόντος, όσο και για τις τρέχουσες χρήσεις. 13

2.3. Συλλογή Ξήρανση Αναγνώριση δειγμάτων Η συλλογή φυτικών δειγμάτων πραγματοποιήθηκε σε περιοχές που υποδείχθηκαν από τους ερωτηθέντες. Επίσης, κρατήθηκαν και δείγματα τα οποία μας παραχωρήθηκαν από αυτούς κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων. Η ταυτοποίηση των φυτικών ειδών έγινε με συλλογή υλικού μετά από υπόδειξη και επιβεβαίωση των συλλεχθέντων δειγμάτων από τους ερωτηθέντες, αποξήρανση και αναγνώριση, με φωτογράφηση και αναγνώριση, με περιγραφές από τους ερωτηθέντες και τέλος με επίδειξη φωτογραφιών. Για κάθε δειγματοληψία σημειώθηκαν οι γεωγραφικές συντεταγμένες, με την βοήθεια οργάνου εύρεσης γεωγραφικών συντεταγμένων G.P.S. (Global Position System). Επίσης, καταγράφηκαν σε ειδικό έντυπο στοιχεία όπως η ημερομηνία, το υψόμετρο και ο βιότοπος. Μετά τη συλλογή ακολούθησε η αποξήρανση των φυτικών δειγμάτων σε ξηραντήρα στους 45 C για 2-3 ημέρες και η απολύμανση των δειγμάτων με σκοπό τη θανάτωση των μυκήτων και των εντόμων, η οποία πραγματοποιήθηκε με την τοποθέτησή τους στην κατάψυξη στους -18 ο C για 48 ώρες. Για τον ταξινομικό προσδιορισμό των φυτικών δειγμάτων που συλλέχθηκαν, χρησιμοποιήθηκαν κυρίως τα παρακάτω συγγράμματα, με τη συγκεκριμένη σειρά προτεραιότητας: Flora Hellenica, vols. 1, 2 (Strid & Tan 1997, 2002), Flora Europaea, vols. 1, 2, 3, 4, 5 (Tutin et al. 1993, 1968, 1972, 1976, 1980). Για την ονοματολογία και τον καθορισμό της χωρολογικής προέλευσης των taxa χρησιμοποιήθηκε το σύγγραμμα των Dimopoulos et al. (2013). Για τη διάκριση των βιομορφών χρησιμοποιήθηκε το σύγγραμμα των Dimopoulos et al. (2013), στο οποίο υιοθετήθηκε το σύστημα του Raunkiaer, καθώς επίσης και οι τροποποιήσεις των Ellenberg & Mueller-Dombois. Τα φυτικά δείγματα όλων των συλλογών, μετά τον ταξινομικό τους προσδιορισμό, κωδικοποιήθηκαν και φυλάσσονται στο Ερμπάριο (TAUF) του εργαστηρίου Δασικής Βοτανικής - Γεωβοτανικής του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Τα δείγματα κωδικοποιήθηκαν με τη βοήθεια δύο αριθμών. Ο πρώτος δηλώνει μια συγκεκριμένη ημερομηνία συλλογής και θέση δειγματοληψίας, ενώ ο δεύτερος είναι ο αύξων αριθμός που δόθηκε στα δείγματα που συλλέγονταν στη κάθε θέση δειγματοληψίας. Για παράδειγμα, ο κωδικός 5.12 ερμηνεύεται ως εξής: ο πρώτος αριθμός (5) δηλώνει τη πέμπτη δειγματοληψία, ενώ ο δεύτερος αριθμός (12) αναφέρεται στο δωδέκατο φυτικό δείγμα που συλλέχθηκε κατά την πέμπτη δειγματοληψία. 14

2.4. Επεξεργασία δεδομένων Στην παρούσα εθνοβοτανική έρευνα τα φυτά ομαδοποιήθηκαν ανάλογα με την χρήση τους σε 5 κύριες κατηγορίες: φαρμακευτικά, εδώδιμα, ποτοποιίας, βαφικά και άλλα (υλικά για χρηστικά αντικείμενα, σκούπες, έπιπλα, καλάθια, βέργες για το τίναγμα των μαλλιών, παρασκεύασμα για σαπούνι και μαλακτικό μαλλιών, υλικό για φυτιλάκι στα καντήλια, εντομοαπωθητικά/ ζιζανιοκτόνα, υλικό για την προσέλκυση των μελισσών στην κυψέλη). Για την επεξεργασία των δεδομένων των ειδών που αναφέρθηκαν να έχουν φαρμακευτική χρήση έγινε ομαδοποίηση των ασθενειών σύμφωνα με τα βασικά συστήματα του ανθρώπινου οργανισμού (Heinrich et al. 1998) ως εξής: Αναπνευστικές παθήσεις: αποχρεμπτικό, κοινό κρυολόγημα, ξερόβηχας, κοκκύτης. Γαστρεντερικές παθήσεις: διάρροια, δυσκοιλιότητα, κοιλόπονος, κολικοί νεογνών, στομαχικές διαταραχές, στομαχόπονος, χολαγωγό. Δερματικές παθήσεις: δερματικοί ερεθισμοί (κοκκινίλες), εγκαύματα, ενδυνάμωση μαλλιών, επούλωση πληγών, τσιμπήματα. Ενδοκρινολογικές παθήσεις: διαβήτης, σάκχαρο. Μεταβολικές παθήσεις: αποτοξινωτικό, χοληστερίνη. Νευροψυχιατρικές παθήσεις: αϋπνία, ηρεμιστικό. Οφθαλμολογικές παθήσεις: μόλυνση ματιών, πλύσεις ματιών. Παθήσεις της στοματικής κοιλότητας: άφθες, υγιεινή στοματικής κοιλότητας. Παθήσεις του αναπαραγωγικού συστήματος: μολύνσεις γενετικών οργάνων, πόνοι περιόδου. Παθήσεις του ανοσοποιητικού συστήματος: ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος. Παθήσεις του ουροποιητικού συστήματος: πέτρα στα νεφρά, πόνος στα νεφρά, προστάτης. Συστηματικές παθήσεις: αρθρίτιδα, ρευματικές παθήσεις. Ωτορυνολαρυγγολογικές παθήσεις: ιγμορίτιδα, πονόλαιμος. Άλλο/ αταξινόμητο: αντιπυρετικό, δυσφορία, παυσίπονο, τονωτικό. 15

Στη συνέχεια υπολογίστηκαν για κάθε είδος οι παρακάτω εθνοβοτανικοί δείκτες. Δείκτης χρήσεων (uses totaled, UT): είναι το άθροισμα των διαφορετικών χρήσεων κατά κατηγορία για κάθε είδος (Hoffman & Gallaher 2007). Δείκτης σημαντικότητας (importance value, IV): αναφέρεται στην αναλογία των ανθρώπων που ανέφεραν το είδος στο σύνολο των ερωτηθέντων. Οι τιμές του κυμαίνονται μεταξύ 0 και 1 (Byg & Balslev 2001). IV S = n is / n Όπου n is: αριθμός των ανθρώπων που ανέφεραν το είδος n: συνολικός αριθμός των ερωτηθέντων. Δείκτης αξίας χρήσης (use value, UV): μετρά το μέσο αριθμό χρήσεων που αναφέρουν οι ερωτηθέντες για το κάθε είδος (Hoffman & Gallaher 2007, Byg & Balslev 2001, Phillips et al. 1994). Όσο υψηλότερος είναι ο δείκτης, τόσο σημαντικότερο θεωρείται το είδος. UV S = ΣUV is / n Όπου UV is: ο αριθμός των χρήσεων που ο ερωτώμενος γνωρίζει για ένα είδος n: ο συνολικός αριθμός των ερωτηθέντων. Δείκτης σχετικής σημαντικότητας (Relative Importance value, RI): μετρά την ποικιλότητα των χρήσεων ενός είδους. Όσο υψηλότερος είναι ο δείκτης, τόσο πιο ποικίλο ως προς τις χρήσεις του θεωρείται το είδος (Bennett & Prance 2000). Υπολογίζεται χρησιμοποιώντας τον τύπο: RI= NUC+ NT (Bennett & Prance 2000, Albuquerque et al. 2006). Όπου NUC: ο αριθμός των κατηγοριών χρήσεων ενός συγκεκριμένου είδους διαιρούμενος με το συνολικό αριθμό κατηγοριών χρήσεων του πιο σημαντικού είδους. 16

NT: ο αριθμός τύπων των χρήσεων ενός συγκεκριμένου είδους διαιρούμενος με το συνολικό αριθμό τύπων των χρήσεων του πιο σημαντικού είδους, ανεξάρτητα από τον αριθμό των ερωτηθέντων που αναφέρουν τα είδη. Για παράδειγμα, ένα είδος α αναφέρεται ότι χρησιμοποιείται στην ιατρική και για κατασκευές (2 κατηγορίες χρήσης) και ως φάρμακο χρησιμοποιείται για τη θεραπεία του βήχα, του πονοκεφάλου και του στομαχόπονου, ενώ στον τομέα των κατασκευών χρησιμοποιείται για την κατασκευή περιφράξεων και το χτίσιμο σπιτιών (δηλαδή σύνολο 5 τύποι χρήσεων). Από την άλλη πλευρά ένα είδος β μπορεί να είναι πιο σημαντικό και να χρησιμοποιείται σε διάφορες κατηγορίες και τύπους χρήσης (πιθανόν 4 και 10, αντιστοίχως). Ως εκ τούτου, ο δείκτης σχετικής σημαντικότητας θα είναι (2/4)+(5/10)=1. Τέλος, υπολογίστηκε ο παρακάτω εθνοβοτανικός δείκτης μόνο για τα είδη που καταγράφηκαν να έχουν φαρμακευτική χρήση. Συντελεστής συμφωνίας ερωτηθέντων (Informant Consensus Factor, F IC ): Εκτιμά τη συμφωνία των ερωτηθέντων ως προς τη χρήση συγκεκριμένων φυτών στη θεραπεία μίας ομάδας παθήσεων (Heinrich et al. 1998, Camejo-Rodrigues et al. 2003). Ο συντελεστής συμφωνίας ερωτηθέντων κυμαίνεται από 0 έως 1. Μια υψηλή τιμή (κοντά στην μονάδα) υποδεικνύει ότι η πλειοψηφία των ερωτηθέντων προτείνει μικρό αριθμό ειδών για τη θεραπεία μιας ομάδας παθήσεων, άρα και τη συμφωνία τους ως προς τη χρήση συγκεκριμένων ειδών για τη θεραπεία παθήσεων της μιας ομάδας. Μια χαμηλή τιμή (κοντά στο μηδέν) υποδεικνύει τη διαφωνία μεταξύ των ερωτηθέντων για τα χρησιμοποιούμενα είδη. Υπολογίζεται από τον παρακάτω τύπο: F ic = (n ur n t ) / (n ur 1) Όπου n ur : αριθμός αναφορών χρήσης για κάθε ομάδα. n t : αριθμός των ειδών που χρησιμοποιούνται για τη συγκεκριμένη ομάδα παθήσεων. 17

3. Αποτελέσματα 3.1. Χλωριδικός κατάλογος φυτικών ειδών Ακολουθεί αναλυτικός κατάλογος με τα taxa που καταγράφηκαν. Για κάθε taxon παρατίθεται η οικογένεια στην οποία ανήκει, η επιστημονική ονομασία, η βιοτική μορφή και η χωρολογία, η κοινή ή τοπική ονομασία, το χρησιμοποιούμενο τμήμα, η εποχή συλλογής, η χρήση και πληροφορίες σχετικά με τη διαδικασία και τον τρόπο χρησιμοποίησης των ειδών. Για τον τρόπο χρησιμοποίησης αναφέρονται τα ακόλουθα: αφέψημα: Το βότανο τοποθετείται σε δοχείο με νερό και βράζει για 10 20 λεπτά, λάδι: Το βότανο τοποθετείται σε δοχείο με ελαιόλαδο και αφήνεται στον ήλιο μέχρι να αλλάξει χρώμα το ελαιόλαδο, ηδύποτο: Το χρησιμοποιούμενο μέρος του φυτού για την παρασκευή ποτού τοποθετείται σε δοχείο με τσίπουρο και ζάχαρη για μερικές εβδομάδες, κατάπλασμα: Μάζα αποξηραμένου ή νωπού βοτάνου τοποθετημένη μέσα σε γάζα, η οποία απλώνεται στο σημείο που παρουσιάζει ερεθισμό, γαργάρα: πλύση του λάρυγγα με το αφέψημα του βοτάνου, δεν καταπίνεται. PTERIDOPHYTA EQUISETACEAE Equisetum arvense L. G, Ct Πολύκομπο, Στρατίτσα Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστοί με φύλλα Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: φαρμακευτική [παθήσεις του ουροποιητικού συστήματος (πέτρα στα νεφρά), παθήσεις του αναπαραγωγικού συστήματος (πόνοι περιόδου)] Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη Ξηρή δρόγη: το αποξηραμένο τμήμα φυτού. 18

SPERMATOPHYTA GYMNOSPERMAE CUPRESSACEAE Juniperus oxycedrus L. subsp. deltoides P, Me Κέδρο Χρησιμοποιούμενο τμήμα: καρπός Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [παθήσεις του ουροποιητικού συστήματος (πέτρα στα νεφρά)]. Προετοιμασία: τοποθέτηση των καρπών μέσα σε τσίπουρο για 2-3 βδομάδες. Στη συνέχεια εφαρμόζεται στράγγιση και χορήγηση του παραγόμενου υγρού ως σιρόπι. ANGIOSPERMAE- DICOTYLEDONAE AMARANTHACEAE Amaranthus retroflexus L. T, [N.-Am.] Βλίτο Χρησιμοποιούμενο τμήμα: φύλλα, βλαστοί με φύλλα Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: εδώδιμο [καταναλώνεται ως σαλάτα] Προετοιμασία: βρασμός APIACEAE Foeniculum vulgare Mill. H, Me Μάραθος Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστοί με φύλλα Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: εδώδιμο [αρωματικό στη μαγειρική]. Προετοιμασία: φρέσκο ως αρωματικό σε φαγητά 19

Tordylium apulum L. T, Me Μυρόχορτο, καυκαλήθρα Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστοί και φύλλα Εποχή συλλογής : άνοιξη και φθινόπωρο Χρήση: εδώδιμη [υλικό στη μαγειρική] Προετοιμασία: φρέσκο για παρασκευή πίτας. ASTERACEAE Arctium minus (Hill) Bernh. H, ES Κολιτσίδα Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστοί με φύλλα Εποχή συλλογής: άνοιξη και φθινόπωρο Χρήση: φαρμακευτική [ωτορυνολαρυγγολογικές παθήσεις (πονόλαιμος)] και εδώδιμη [υλικό στη μαγειρική] Προετοιμασία: - παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη - φαγητό, βρασμένο μέσα σε σπανακόρυζο. Carduus nutans L. H, ES Γαϊδουράγκαθο Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστός Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: εδώδιμη Προετοιμασία: οι τρυφεροί βλαστοί μετά την απομάκρυνση των αγκαθιών τρώγονταν ωμοί. Cichorium intybus L. H, EA Αγριοράδικο, πικροράδικο Χρησιμοποιούμενο τμήμα: φύλλα βάσης, ρίζα Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: εδώδιμη [σαλάτα και τσίχλα] Προετοιμασία: - τα φύλλα βάσης μετά από βρασμό καταναλώνονται ως σαλάτα. 20

- Ο γαλακτώδης χυμός που εκρέει από την κοπή της ρίζας μετά την πήξη του χρησιμοποιούνταν ως τσίχλα. Matricaria chamomilla L. T, Co Χαμομήλι Χρησιμοποιούμενο τμήμα: άνθη Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: φαρμακευτική [γαστρεντερικές παθήσεις (δυσκοιλιότητα, κοιλόπονος), οφθαλμολογικές παθήσεις (πλύσεις ματιών), παθήσεις της στοματικής κοιλότητας (στοματικές πλύσεις), αναπνευστικές παθήσεις (κοινό κρυολόγημα, αποχρεμπτικό), ωτορυνολαρυγγολογικές παθήσεις (πονόλαιμος), παθήσεις του αναπαραγωγικού συστήματος (κολπικές πλύσεις)] και χρωστική Προετοιμασία: - παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη, εισπνοές πάνω από αφέψημα για αναπνευστικές παθήσεις (αποχρεμπτικό). - καβουρδισμένο σε ελαιόλαδο χρησιμοποιείται για εντριβή σε μωρά για γαστρεντερικές παθήσεις (κοιλόπονος). - το αφέψημα χρησιμοποιείται για να ξανθαίνει τα μαλλιά των γυναικών. Scolymus hispanicus L. H, ME Κίτρινο γαϊδουράγκαθο Χρησιμοποιούμενο τμήμα: άνθη Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: φαρμακευτική [παθήσεις του ουροποιητικού συστήματος (πέτρα στα νεφρά)] Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη Sonchus oleraceus L. T, ME Ζοχός Χρησιμοποιούμενο τμήμα: φύλλα βάσης Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: εδώδιμη [σαλάτα] Προετοιμασία: βρασμός 21

Taraxacum officinale group H, - Ραδίκι Χρησιμοποιούμενο τμήμα: φύλλα βάσης Εποχή συλλογής: άνοιξη και φθινόπωρο Χρήση: εδώδιμη [σαλάτα] Προετοιμασία: βρασμός. BETULACEAE Corylus avellana L. P, EA Φουντουκιά Χρησιμοποιούμενο τμήμα: καρπός Εποχή συλλογής : καλοκαίρι Χρήση: εδώδιμη Προετοιμασία: κατανάλωση των καρπών κατόπιν αποξήρανσης. BRASSICACEAE Capsella bursa- pastoris (L.) Medik. T H, Co Καψέλα Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστοί με φύλλα Εποχή συλλογής: άνοιξη και φθινόπωρο Χρήση: φαρμακευτική [δερματικές παθήσεις (επούλωση πληγών)] Προετοιμασία: κατάπλασμα CANNABACEAE Humulus lupulus L. P, Ct Τρος Χρησιμοποιούμενο τμήμα: άνθη Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: φαρμακευτική [ενδοκρινολογικές παθήσεις (σάκχαρο)] και εδώδιμη [παρασκευή μαγιάς για το ζύμωμα των ψωμιών] Προετοιμασία: - παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη. 22

- Κατόπιν βρασμού, το παραγόμενο υγρό αναμιγνυόταν με αλεύρι και αποξεραινόταν. Το προϊόν που προέκυπτε από αυτή τη διαδικασία χρησιμοποιούνταν σε μικρές ποσότητες κατά τη διάρκεια της ζύμωσης των ψωμιών. CAPRIFOLIACEAE Sambucus nigra L. P, EA Κουφόξυλο Χρησιμοποιούμενο τμήμα: άνθη Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [άλλο/ αταξινόμητο(για την καταρροή)] Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη. CARYOPHYLLACEAE Saponaria officinalis L. H, ES Σαπουνόχορτο Χρησιμοποιούμενο τμήμα: φύλλα Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: άλλο [αντί σαπουνιού] Προετοιμασία: με την προσθήκη νερού και κατόπιν τριβής παραγόταν αφρός. CHENOPODIACEAE Atriplex hortensis L. T, [C-As.] Λομποτή Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστός Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: εδώδιμη [υλικό στη μαγειρική] Προετοιμασία: χρησιμοποίησή του για την παρασκευή τουρσιού. 23

CLUSIACEAE Hypericum perforatum L. H, Me Σπαθόχορτο Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστοί με φύλλα και άνθη Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [γαστρεντερικές παθήσεις (στομαχικές διαταραχές), δερματικές παθήσεις (εγκαύματα, επούλωση πληγών), συστηματικές παθήσεις (αρθρίτιδα)]. Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη για γαστρεντερικές παθήσεις (στομαχικές διαταραχές). Τοποθέτησή του σε ελαιόλαδο και παραμονή του στον ήλιο για 3-4 μήνες. Το παραγόμενο λάδι (σπαθόλαδο) χρησιμοποιείται για γαστρεντερικές παθήσεις (στομαχικές διαταραχές), δερματικές παθήσεις (εγκαύματα, επούλωση πληγών). Τοποθέτησή του σε ελαιόλαδο και παραμονή του στον ήλιο για 1 χρόνο. Το παραγόμενο λάδι (σπαθόλαδο) αναμιγνύεται με καθαρό κερί για παρασκευή αλοιφής για συστηματικές παθήσεις (αρθρίτιδα). CORNACEAE Cornus mas L. P, EA Κρανιά Χρησιμοποιούμενο τμήμα: καρπός, βλαστοί Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [γαστρεντερικές παθήσεις (κοιλόπονος)], εδώδιμη [κατανάλωση καρπών], παρασκευή ποτού [ηδύποτο], άλλη [κατασκευή βεργών]. Προετοιμασία: κατανάλωση του παραγόμενου ηδύποτου από ενήλικες (κοιλόπονος). Κατανάλωση των ωμών καρπών. Παρασκευή ηδύποτου από τους καρπούς. Χρησιμοποίηση των βεργών για το τίναγμα των μαλλιών. CURCUBITACEAE Ecballium elaterium (L.) A. Richard G, MS 24

Πικράγγουρο Χρησιμοποιούμενο τμήμα: καρπός Εποχή συλλογής: φθινόπωρο Χρήση: φαρμακευτική [άλλο/ αταξινόμητο (ίκτερος)] Προετοιμασία: έπειτα από πίεση που εφαρμοζόταν στον καρπό, το παραγόμενο υγρό χρησιμοποιούνταν για εισπνοή από την μύτη. FABACEAE Trifolium pratense L. H, EA Τριφύλλι κόκκινο Χρησιμοποιούμενο τμήμα: άνθη Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: φαρμακευτική [αναπνευστικές παθήσεις (κοκκύτης)]. Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη. FAGACEAE Castanea sativa Mill. P, Eu Καστανιά Χρησιμοποιούμενο τμήμα: καρπός, βλαστοί Εποχή συλλογής: φθινόπωρο Χρήση: εδώδιμη, παρασκευή ποτού [ηδύποτο], άλλο [κατασκευή χρηστικών αντικειμένων] Προετοιμασία: ψήσιμο ή βράσιμο των καρπών για εδώδιμη χρήση. Παρασκευή ηδύποτου από τους καρπούς. Χρησιμοποίηση της ξυλείας για κατασκευή επίπλων. Quercus pubescens Willd. P, ME Δρυς Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστοί Εποχή συλλογής: όλο το χρόνο Χρήση: άλλο [κατασκευή χρηστικών αντικειμένων] 25

Προετοιμασία: τοποθέτηση των νεαρών βλαστών σε ειδικές πρέσες για την εφαρμογή πίεσης με σκοπό τη δημιουργία φύλλων ξύλου και έπειτα την κατασκευή καλαθιών. JUGLANDACEAE Juglans regia L. P, ME Καρυδιά Χρησιμοποιούμενο τμήμα: καρπός, φύλλα Εποχή συλλογής: φθινόπωρο Χρήση: εδώδιμη, παρασκευή ποτού [ηδύποτο], χρωστική Προετοιμασία: κατανάλωση των καρπών ύστερα από αποξήρανση. Τοποθέτηση των καρπών σε τσίπουρο και ζάχαρη και παραμονή σε αυτό για μερικές εβδομάδες για την παρασκευή ηδύποτου. Βράσιμο των φύλλων για την παραγωγή χρωστικής καφέ χρώματος. Βράσιμο του εξωκαρπίου για την παραγωγή χρωστικής λαδί χρώματος. LAMIACEAE Ballota acetabulosa (L.) Benth. C, BA Φυτιλάκι Χρησιμοποιούμενο τμήμα: άνθη (κάλυκας) Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: άλλο [χρησιμοποίησή του αντί για φυτιλάκι στα καντήλια] Προετοιμασία: αποξήρανση. Melissa officinalis L. H, Me Μελισσόχορτο Χρησιμοποιούμενο τμήμα: φύλλα Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: φαρμακευτική [μεταβολικές παθήσεις (χοληστερίνη), άλλο/ αταξινόμητο (αντιπυρετικό)], άλλο Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη. Τοποθέτηση φύλλων του φυτού κοντά σε κυψέλες, κατόπιν τριβής, για προσέλκυση μελισσών. 26

Mentha spicata L. subsp. spicata H, Me Δυόσμος Χρησιμοποιούμενο τμήμα: φύλλα, βλαστοί με φύλλα Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [γαστρεντερικές παθήσεις (κοιλόπονος), μεταβολικές παθήσεις (χοληστερίνη), αναπνευστικές παθήσεις (κοινό κρυολόγημα)], εδώδιμη [αρωματικό στη μαγειρική], παρασκευή ποτού [ηδύποτο], χρωστική, άλλο [ζιζανιοκτόνο]. Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη. Αποξήρανση για εδώδιμη χρήση. Τοποθέτηση των φύλλων σε τσίπουρο και ζάχαρη για μερικές βδομάδες στον ήλιο για την παρασκευή ηδύποτου. Οι βλαστοί με τα φύλλα χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή χρωστικής ουσίας (πράσινο χρώμα). Το φυτό θεωρούνταν ζιζανιοκτόνο και γι αυτό το λόγο τοποθετούνταν κοντά σε καλλιέργειες. Origanum vulgare L. H G, EA Ρίγανη Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστοί με φύλλα Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: εδώδιμη [αρωματικό στη μαγειρική] Προετοιμασία: αποξήρανση. Thymus sibthorpii Benth. C, BA Θυμάρι Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστοί με φύλλα και άνθη Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [παθήσεις του ανοσοποιητικού συστήματος (ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος)], εδώδιμη [αρωματικό στη μαγειρική]. Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος από την ξηρή δρόγη για φαρμακευτική χρήση. 27

Αποξήρανση για εδώδιμη χρήση. LAURACEAE Laurus nobilis L. P, Me Δάφνη Χρησιμοποιούμενο τμήμα: φύλλα Εποχή συλλογής: όλο το χρόνο Χρήση: φαρμακευτική [δερματικές παθήσεις (τριχόπτωση)], εδώδιμη [αρωματικό στη μαγειρική]. Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη για φαρμακευτική χρήση. Αποξήρανση για εδώδιμη χρήση. MALVACEAE Malva sylvestris L. T H, EA Μολόχα, αγριομολόχα Χρησιμοποιούμενο τμήμα: άνθη, καρπός, φύλλα Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [αναπνευστικές παθήσεις (βήχας)], εδώδιμη [υλικό στη μαγειρική]. Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη (άνθη και καρποί) για φαρμακευτική χρήση. Βρασμός των φύλλων για την παρασκευή φαγητού. MORACEAE Ficus carica L. P, MS Συκιά Χρησιμοποιούμενο τμήμα: καρπός Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: εδώδιμη [παρασκευή γλυκού του κουταλιού] Προετοιμασία: βρασμός με ζάχαρη και νερό. 28

Morus alba L. P, [E-As.] Μουριά Χρησιμοποιούμενο τμήμα: καρπός Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: εδώδιμη, παρασκευή ποτού [ηδύποτο]. Προετοιμασία: ο καρπός καταναλώνεται ωμός, χρησιμοποιείται για την παρασκευή μαρμελάδας, καθώς και για την παρασκευή πετιμεζιού. Τοποθέτηση των καρπών σε τσίπουρο και ζάχαρη και παραμονή στον ήλιο για μερικές εβδομάδες για παρασκευή ηδύποτου. PAPAVERACEAE Papaver rhoeas L. T, Pt Παπαρούνα Χρησιμοποιούμενο τμήμα: άνθη, φύλλα βάσης Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: φαρμακευτική [νευροψυχιατρικές παθήσεις (αϋπνία)], εδώδιμη [καταναλώνεται ως σαλάτα, υλικό μαγειρικής], χρωστική Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη (άνθη) για φαρμακευτική χρήση. Τα φύλλα βάσης χρησιμοποιούνταν για την παρασκευή σαλάτας κατόπιν βρασμού, ως υλικό για την παρασκευή πίτας και τέλος για την παρασκευή φαγητού μαζί με ρύζι. Τα άνθη χρησιμοποιούνταν ως χρωστική νημάτων. PLANTAGINACEAE Plantago lanceolata L. H, Co Πεντάνευρο, ταμαρόφυλλο, νευρόφυλλο Χρησιμοποιούμενο τμήμα: φύλλα Εποχή συλλογής: άνοιξη και φθινόπωρο Χρήση: φαρμακευτική [δερματικές παθήσεις (επούλωση πληγών, τσιμπήματα)] Προετοιμασία: κατάπλασμα. 29

PLATANACEAE Platanus orientalis L. P, EM Πλάτανος Χρησιμοποιούμενο τμήμα: καρπός Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [παθήσεις του ουροποιητικού συστήματος (πέτρα στα νεφρά, προστάτης)] Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη. POLYGONACEAE Rumex acetosella L. H, Co Ξινήθρες, τζουτζούνες Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστοί με φύλλα Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: εδώδιμη [καταναλώνεται ως σαλάτα] Προετοιμασία: καταναλώνονταν ωμό λόγω της ξινής του γεύσης αλλά και ως σαλάτα κατόπιν βρασμού. Rumex crispus L. H, Co Λάπατα Χρησιμοποιούμενο τμήμα: φύλλα Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: εδώδιμη [καταναλώνεται ως σαλάτα, υλικό μαγειρικής] Προετοιμασία: Τα φύλλα χρησιμοποιούνταν για την παρασκευή σαλάτας κατόπιν βρασμού, ως υλικό για την κατασκευή πίτας και τέλος για την παρασκευή φαγητού μαζί με ρύζι. PORTULACACEAE Portulaca oleracea L. T, Co Γλιστρίδες, αντράκλα, πιρπιρίμια Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστοί με φύλλα Εποχή συλλογής: άνοιξη και φθινόπωρο Χρήση: εδώδιμη [καταναλώνεται ως σαλάτα, υλικό μαγειρικής] 30

Προετοιμασία: παρασκευή σαλάτας κατόπιν βρασμού αλλά σε μερικές περιπτώσεις και ωμά. Επίσης, χρησιμοποιούνταν για την παρασκευή τουρσιού αλλά και ποντιακού φαγητού (πορανί). RHAMNACEAE Paliurus spina-christi Mill. P, EA Παλιούρι Χρησιμοποιούμενο τμήμα: καρπός Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [παθήσεις του ουροποιητικού συστήματος (προστάτης)] Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη. ROSACEAE Fragaria vesca L. H, EA Αγριοφράουλα Χρησιμοποιούμενο τμήμα: καρπός Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [παθήσεις του ανοσοποιητικού συστήματος (ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος)], εδώδιμη, παρασκευή ποτού [ηδύποτο]. Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος για φαρμακευτική χρήση. Χρησιμοποιούνταν ο καρπός για παρασκευή μαρμελάδας, αλλά σημειώνεται και η κατανάλωσή του ως φρούτο. Τοποθέτηση των καρπών σε τσίπουρο και ζάχαρη για μερικές εβδομάδες για την παρασκευή ηδύποτου. Prunus spinosa L. P, EA Τσαπουρνιά, τερίνες, προύνες, καρακόγκες Χρησιμοποιούμενο τμήμα: καρπός Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: εδώδιμη, παρασκευή ποτού [ηδύποτο]. 31

Προετοιμασία: χρησιμοποιούνταν ο καρπός για την παρασκευή μαρμελάδας και χυμού, αλλά σημειώνεται και η κατανάλωσή του ως φρούτο. Τοποθέτηση των καρπών σε τσίπουρο και ζάχαρη για μερικές εβδομάδες για την παρασκευή ηδύποτου. Prunus cerasifera Ehrh. subsp. divaricata (Ledeb.) C.K. Schneid. - P, EA Αγριοκορομηλιά Χρησιμοποιούμενο τμήμα: καρπός Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: εδώδιμη, παρασκευή ποτού [ηδύποτο]. Προετοιμασία: χρησιμοποιούνταν ο καρπός για την παρασκευή μαρμελάδας, κομπόστας και χυμού, αλλά σημειώνεται και η κατανάλωσή του ως φρούτο. Κατόπιν βρασμού και πολτοποίησης δημιουργούνταν μια πηχτή «πέτσα» που ονομαζόταν ξινόπιτα και καταναλώνονταν στην περίοδο της νηστείας ως γλύκισμα. Τοποθέτηση των καρπών σε τσίπουρο και ζάχαρη για μερικές εβδομάδες για την παρασκευή ηδύποτου. Pyrus spinosa Forssk. P, Me Γκορτσιά, τσαράπιδα Χρησιμοποιούμενο τμήμα: καρπός Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [γαστρεντερικές παθήσεις (δυσκοιλιότητα)], εδώδιμη, παρασκευή ποτού [ηδύποτο]. Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος για φαρμακευτική χρήση. Χρησιμοποιούνταν ο καρπός για την παρασκευή μαρμελάδας, κομπόστας και πετιμεζιού, αλλά σημειώνεται και η κατανάλωσή του ως φρούτο. Τοποθέτηση των καρπών σε τσίπουρο και ζάχαρη για μερικές εβδομάδες για την παρασκευή ηδύποτου. Rosa canina L. P, Pt Αγριοτριανταφυλλιά, μασουρίτες Χρησιμοποιούμενο τμήμα: άνθη, καρπός 32

Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [γαστρεντερικές παθήσεις (διάρροια, στομαχόπονος, κοιλόπονος), αναπνευστικές παθήσεις (βήχας), παθήσεις του ουροποιητικού συστήματος (πόνος στα νεφρά), άλλο/ αταξινόμητο (δυσφορία)], εδώδιμη, παρασκευή ποτού [ηδύποτο]. Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος από τον καρπό για φαρμακευτική χρήση (διάρροια, στομαχόπονος, κοιλόπονος, βήχας, πόνος στα νεφρά). Παρασκευή αφεψήματος από τα άνθη για φαρμακευτική χρήση (δυσφορία). Χρησιμοποιούνταν ο καρπός για την παρασκευή μαρμελάδας. Τοποθέτηση των καρπών σε τσίπουρο και ζάχαρη για μερικές εβδομάδες για την παρασκευή ηδύποτου. Rubus sanctus Schreber P, MS Βατομουριά Χρησιμοποιούμενο τμήμα: καρπός, φύλλα Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [παθήσεις του ουροποιητικού συστήματος (πόνος στα νεφρά), γαστρεντερικές παθήσεις (χολαγωγό)], εδώδιμη, παρασκευή ποτού [ηδύποτο]. Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος για φαρμακευτική χρήση. Χρησιμοποιούσαν τον καρπό για την παρασκευή μαρμελάδας. Τοποθέτηση των καρπών σε τσίπουρο και ζάχαρη για μερικές εβδομάδες για την παρασκευή ηδύποτου. Cydonia oblonga L. P, [Caucas.] Κυδωνιά Χρησιμοποιούμενο τμήμα: φύλλα Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [παθήσεις του ανοσοποιητικού συστήματος (ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος)]. Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη. 33

SALICACEAE Populus tremula L. P, Ct Λεύκα, λεύκη Χρησιμοποιούμενο τμήμα: φύλλα Εποχή συλλογής : καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [παθήσεις της στοματικής κοιλότητας (άφθες)]. Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη για στοματικές πλύσεις. Salix fragilis L. P, EA Ιτιά Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστός Εποχή συλλογής: όλο το χρόνο Χρήση: άλλο [κατασκευή καλαθιών]. Προετοιμασία: οι νεαροί βλαστοί χρησιμοποιούνταν για το πλέξιμο καλαθιών. SCROPHULARIACEAE Verbascum thapsus L. H, ME Γλώσσα, βουρλίδα Χρησιμοποιούμενο τμήμα: άνθη Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: φαρμακευτική [αναπνευστικές παθήσεις (κοκκύτης)], άλλο [μαλακτικό μαλλιών]. Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη για φαρμακευτική χρήση. Παρασκευή αφεψήματος για λούσιμο των μαλλιών. TAMARICACEAE Tamarix sp. P, - Σκούπες Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστός Εποχή συλλογής: φθινόπωρο 34

Χρήση: άλλο [υλικό για την κατασκευή σκούπας]. Προετοιμασία: κατόπιν αποξήρανσης. TILIACEAE Tilia tomentosa Moench P, EA Φλαμούρι Χρησιμοποιούμενο τμήμα: άνθη Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: φαρμακευτική [νευροψυχιατρικές παθήσεις (ηρεμιστικό), παθήσεις του ανοσοποιητικού συστήματος (ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος)]. Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη. URTICACEAE Urtica urens L. T, Co Τσουκνίδα Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστοί με φύλλα Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: φαρμακευτική [δερματικές παθήσεις (έκζεμα), γαστρεντερικές παθήσεις (χολαγωγό), μεταβολικές παθήσεις (χοληστερίνη, αποτοξινωτικό), συστηματικές παθήσεις (ρευματικές παθήσεις)], εδώδιμη [ως υλικό μαγειρικής], άλλο [χρησιμοποιείται ως εντομοαπωθητικό για το ράντισμα των λαχανόκηπων]. Προετοιμασία: κατάπλασμα (έκζεμα), παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη (χολαγωγό, χοληστερίνη). Παρασκευή ροφήματος κατόπιν βρασμού και πολτοποίησης (αποτοξινωτικό). Τοπικές εντριβές (ρευματικές παθήσεις) για φαρμακευτική χρήση. Υλικό για την παρασκευή πίτας, φαγητού σαν χυλός και τέλος για την παρασκευή φαγητού μαζί με ρύζι. Τοποθέτηση σε βαρέλια με νερό και παραμονή εκεί μέχρι την αποσύνθεση. Με το προϊόν που παράγεται ραντίζουν τους λαχανόκηπους. 35

MONOCOTYLEDONEAE ASPARAGACEAE Asparagus acutifolius L. C, Me Άγρια σπαράγγια Χρησιμοποιούμενο τμήμα: νεαροί βλαστοί Εποχή συλλογής: άνοιξη Χρήση: εδώδιμη [καταναλώνεται ως σαλάτα]. Προετοιμασία: βρασμός. POACEAE Arundo donax L. G P, Co Καλαμιά Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστός Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: άλλο [κατασκευή καλαθιών] Προετοιμασία: πλέξιμο των βλαστών. Cynodon dactylon (L.) Pers. G, Co Αγριάδα Χρησιμοποιούμενο τμήμα: ρίζα Εποχή συλλογής: άνοιξη και καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [παθήσεις του ουροποιητικού συστήματος (πέτρα στα νεφρά)]. Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη. ΑΤΑΞΙΝΟΜΗΤΑ TAXA Sp.1 Μέντα Χρησιμοποιούμενο τμήμα: φύλλα Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [αναπνευστικές παθήσεις (κοινό κρυολόγημα), ωτορυνολαρυγγολογικές παθήσεις (ρινική συμφόρηση)] Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη για το κοινό κρυολόγημα. 36

Παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη για εισπνοές πάνω από αυτό για ρινική συμφόρηση. Sp.2 Κόκκινη ρίγανη Χρησιμοποιούμενο τμήμα: βλαστοί με φύλλα και άνθη Εποχή συλλογής: καλοκαίρι Χρήση: φαρμακευτική [αναπνευστικές παθήσεις (κοινό κρυολόγημα), ωτορυνολαρυγγολογικές παθήσεις (πονόλαιμος)]. Προετοιμασία: παρασκευή αφεψήματος με την ξηρή δρόγη. 3.2. Ταξινομικός προσδιορισμός Συνολικά συγκεντρώθηκαν 187 φυτικά δείγματα, από τα οποία τα 177 συλλέχθηκαν από την ύπαιθρο και σε θέσεις που υποδείχθηκαν από τους ερωτηθέντες, ενώ τα υπόλοιπα 10 δείγματα παραχωρήθηκαν από τους ίδιους κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων. Τα πρώτα περιλαμβάνουν πλήρη φυτικά δείγματα (υπέργειο και υπόγειο τμήμα), ενώ τα δεύτερα αφορούν τμήματα φυτών ή θρυμματισμένα δείγματα. Από τον προσδιορισμό των 187 δειγμάτων προέκυψε ότι αυτά αντιστοιχούν σε 59 φυτικά είδη. Αναφέρθηκαν πληροφορίες για 59 αυτοφυή φυτικά είδη. Για 2 από αυτά δεν κατέστη δυνατή η ταυτοποίησή τους, οπότε ταυτοποιήθηκαν συνολικά 57 taxa. Από αυτά, 1 ανήκει στα πτεριδόφυτα, 1 στα γυμνόσπερμα, 52 στα δικοτυλήδονα και 3 στα μονοκοτυλήδονα. Επιπλέον, αυτά ανήκουν σε 35 οικογένειες και σε 55 γένη. Οι οικογένειες με τα περισσότερα είδη είναι οι Asteraceae και Rosaceae που εκπροσωπούνται με 7 taxa η καθεμία, ακολουθεί η Lamiaceae με 5 taxa, οι Apiaceae, Fagaceae, Moraceae, Poaceae, Polygonaceae και Salicaceae με 2 taxa η καθεμία. Οι υπόλοιπες 26 οικογένειες περιλαμβάνουν από ένα taxon (Σχήμα 1). Έτσι, ποσοτικά εμφανίζεται το 54,33% των ειδών να ανήκουν μόνο σε 9 οικογένειες, Asteraceae (12,28%), Rosaceae (12,28%), Lamiaceae (8,77%), Apiaceae (3,5%), Fagaceae (3,5%), Moraceae (3,5%), Poaceae (3,5%), Polygonaceae (3,5%), Salicaceae (3,5%) (Πίνακας 1). 37

Urticaceae Tiliaceae Tamaricaceae Scrophulariaceae Rhamnaceae Portulacaceae Platanaceae Plantaginaceae Papaveraceae Malvaceae Lauraceae Juglandaceae Fabaceae Equisetaceae Cupressaceae Cucurbitaceae Corylaceae Cornaceae Clusiaceae Chenopodiaceae Caryophyllaceae Caprifoliaceae Cannabaceae Brassicaceae Asparagaceae Amaranthaceae Salicaceae Polygonaceae Poaceae Moraceae Fagaceae Apiaceae Lamiaceae Rosaceae Asteraceae 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 0 2 4 6 8 Αριθμός taxa 5 7 7 Σχήμα 1. Αριθμός taxa ανά οικογένεια Πίνακας 1. Αριθμός taxa ανά οικογένεια και ποσοστιαία κατανομή Οικογένειες Αριθμός taxa Ποσοστό % Asteraceae 7 12,28 Rosaceae 7 12,28 Lamiaceae 5 8,77 Apiaceae 2 3,50 Fagaceae 2 3,50 Moraceae 2 3,50 Poaceae 2 3,50 Polygonaceae 2 3,50 Salicaceae 2 3,50 Σύνολο 31 54,33 38

3.3. Ανάλυση βιοτικών μορφών - Βιοφάσμα Στον πίνακα 2 παρατίθενται οι κατηγορίες των βιοτικών μορφών με τους συμβολισμούς τους, ο αριθμός των taxa κατά κατηγορία, καθώς και τα αντίστοιχα ποσοστά τους. Στην καταμέτρηση έχουν αφαιρεθεί τα 2 φυτικά είδη για τα οποία δεν κατέστη δυνατή η ταυτοποίησή τους, καθώς και το Taraxacum officinale group. Πίνακας 2. Βιοφάσμα Βιομορφές Σύμβολο Αριθμός taxa Ποσοστό % Φανερόφυτα P 22 39,29 Χαμαίφυτα C 3 5,35 Ημικρυπτόφυτα & Ημικρυπτόφυτα/Γεώφυτα Γεώφυτα (Κρυπτόφυτα)& Γεώφυτα/Φανερόφυτα Θερόφυτα& Θερόφυτα/Ημικρυπτόφυτα H + H/G (16+1) 17 30,35 G + G/P (3+1) 4 7,15 T + T/H (8+2) 10 17,86 Σύνολο 56 100,00 Από την σύνθεση του βιοφάσματος προκύπτει ότι τα φανερόφυτα συνιστούν την κυρίαρχη μορφή με 22 taxa και ποσοστό 39,29%, ενώ ακολουθούν τα ημικρυπτόφυτα με 17 taxa και ποσοστό 30,35%. Τρίτα εμφανίζονται τα θερόφυτα με ποσοστό 17,86%, ακολουθούν τα γεώφυτα με 7,15% και τέλος, έχουμε τα χαμαίφυτα με 5,35% (Σχήμα 2). 39

7,15% 30,35% 17,86% 39,29% Φανερόφυτα Χαμαίφυτα Ημικρυπτόφυτα&Ημικρυπτόφυτα /Γεώφυτα Γεώφυτα&Γεώφυτα/Φανερόφυτα 5,35% Θερόφυτα&Θερόφυτα/Ημικρυπτ όφυτα Σχήμα 2. Βιοφάσμα 3.4. Χωρολογική ανάλυση Για τη χωρολογική προέλευση των taxa χρησιμοποιήθηκε το σύστημα των Dimopoulos et al. (2013), του οποίου οι κατηγορίες παρατίθενται στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 3). Στον πίνακα 4 που ακολουθεί παρουσιάζονται ο αριθμός των taxa σε ποσοστιαία κατανομή στις αντίστοιχες χωρολογικές ομάδες και κατηγορίες. Για τη χωρολογική ανάλυση δεν έχουν ληφθεί υπόψη τα δύο φυτικά είδη που δεν ταυτοποιήθηκαν, το Taraxacum officinale group και το Tamarix sp. που δεν προσδιορίστηκε σε επίπεδο είδους. Πίνακας 3. Χωρολογικές κατηγορίες κατά το σύστημα των Dimopoulos et al. (2013). Σύμβολο BA EM Χωρολογική κατηγορία Βαλκανικά- Ανατολικά Ανατολικομεσογε ιακά Περιγραφή Taxa περιορισμένα στις βαλκανικές χώρες και στη Μικρά Ασία (Ανατολία), επεκτεινόμενα ενίοτε, σε γειτονικές Καυκάσιες χώρες (Γεωργία, Αρμενία), Β. Ιράκ ή στη Ν.Ουκρανία (Κριμαία). Taxa περιορισμένα στις ανατολικές χώρες της Μεσογείου. Επεκτείνονται, ενίοτε, σε γειτονικές Καυκάσιες χώρες ή στη Ν. Ιταλία, αντίστοιχα. 40

Σύμβολο Χωρολογική κατηγορία Περιγραφή Me Μεσογειακά Taxa με περι-μεσογειακή κατανομή, συμπεριλαμβανομένης και της Πορτογαλίας. Επεκτείνονται, ενίοτε, (εξωζωνικά) στην περιοχή του Καυκάσου και στο Β. Ιράκ. ME MS Μεσογειακά- Ευρωπαϊκά Μεσογειακά-ΝΔ Ασιατικά Taxa περιορισμένα στη μεσογειακή και εύκρατη Ευρώπη. Επεκτείνονται, ενίοτε, στη ΒΔ Αφρική και στη περιοχή του Καυκάσου. Taxa με εύρος κατανομής σε μία ή περισσότερες χώρες της Μεσογείου και επέκταση στη ΝΔ και Κ. Ασία. Eu Ευρωπαϊκά Taxa με κατανομή σε όλη την Ευρώπη. Στις χώρες της Ν. Ευρώπης (Μεσόγειος), η κατηγορία αυτή εκπροσωπεί το κεντροευρωπαϊκό στοιχείο. EA Ευρωπαϊκά-ΝΔ Ασιατικά Ευρωπαϊκά taxa (εμφανίζονται, ενίοτε, σε χώρες της Β. Αφρικής), με εύρος κατανομής να επεκτείνεται έως τη ΝΔ Ασία, ενίοτε έως την Κ. Ασία. ES Ευρω-Σιβηρικά Taxa με κύριο εύρος κατανομής στην εύκρατη Ευρασία. Επεκτείνονται, ενίοτε, έως την περιοχή του Καυκάσου. Pt Παλαιοεύκρατα Taxa της εξωτροπικής Ευρασίας συμπεριλαμβανομένων των Ιμαλάϊων και της Α. Ασίας, χωρίς (ή έστω οριακά) να επεκτείνονται στη Β. Αμερική. Ct Περί-εύκρατα Taxa της εξωτροπικής Ευρασίας και Β.Αμερικής. Co Κοσμοπολιτικά Taxa διαδεδομένα σε όλες τις ηπείρους, δηλ. πέραν του Β. Ημισφαιρίου. Αυτή η κατηγορία, μπορεί να δίνεται σε παρένθεση, με τη γνωστή ή ενδεχόμενα γνωστή φυσική εξάπλωση, σε περιπτώσεις ζιζανίων ή καλλιεργούμενων φυτών, μεταδιδόμενων παγκοσμίως από τον άνθρωπο. 41

Σύμβολο [ ] [Caucas.], [N-Am.], [C-As.], [E-As.] Χωρολογική κατηγορία Ξενικά taxa Περιγραφή [Καυκάσια] [Ν-Αμερικής] [Κ-Ασίας] [Α-Ασίας] Πίνακας 4. Αριθμός των taxa και ποσοστιαία κατανομή κατά χωρολογικές ομάδες/ κατηγορίες. Χωρολογικές ομάδες/ κατηγορίες Αριθμός taxa Ποσοστό % 1. Ευρέως εξαπλωμένα taxa 31 56,36 Ευρωπαϊκά (Eu) 1 1,81 Ευρωπαϊκά-ΝΔ Ασιατικά (EA) 13 23,63 Ευρω-Σιβηρικά (ES) 3 5,45 Παλαιοεύκρατα (Pt) 2 3,63 Περί-εύκρατα (Ct) 3 5,45 Κοσμοπολιτικά (Co) 9 16,36 2. Μεσογειακά taxa 18 32,72 Ανατολικομεσογειακά (EM) 2 3,63 Μεσογειακά (Me) 9 16,36 Μεσογειακά-Ευρωπαϊκά (ME) 4 7,27 Μεσογειακά-ΝΔ Ασιατικά (MS) 3 5,45 3. Βαλκανικά taxa 2 3,64 Βαλκανικά-Ανατολικά (BA) 2 3,63 4. Ξενικά taxa 4 7,28 ΣΥΝΟΛΟ 55 100,00 Από την ανάλυση των παραπάνω χωρολογικών στοιχείων προκύπτει ότι επικρατούν τα ευρέως εξαπλωμένα taxa με ποσοστό 56,33%, ενώ δεύτερα έρχονται τα μεσογειακά taxa με ποσοστό 32,72%. Ακολουθούν με μικρά ποσοστά τα ξενικά και βαλκανικά taxa με ποσοστά 7,28% και 3,64% αντίστοιχα. 42

3.5. Χρήσεις φυτών Από τα συνολικά 59 φυτικά είδη που αναφέρθηκαν, 34 έχουν φαρμακευτική χρήση, 33 εδώδιμη, 11 χρησιμοποιούνται για την παρασκευή ποτού, 4 αξιοποιούνται για τις χρωστικές τους ιδιότητες και τέλος 12 αναφέρθηκαν με διάφορες άλλες χρήσεις, όπως εντομοαπωθητικά, πρώτη ύλη για την κατασκευή διαφόρων χρηστικών αντικειμένων κ.α. (Σχήμα 3). Η αναντιστοιχία μεταξύ του αριθμού των φυτικών ειδών και του συνόλου των χρήσεων, που καταγράφηκαν, οφείλεται στο γεγονός ότι κάποια είδη καταγράφηκε να έχουν περισσότερες από μία χρήσεις, οι οποίες ανήκαν και σε διαφορετικές κατηγορίες μεταξύ τους. Η αναλυτική κατανομή των χρήσεων των φυτικών ειδών φαίνονται στον πίνακα 5. Όπως φαίνεται στον πίνακα αυτόν, καταγράφηκαν 17 φυτικά είδη να έχουν μόνο φαρμακευτική χρήση, 14 μόνο εδώδιμη χρήση, κανένα από αυτά με χρήση μόνο για ποτοποιία και για χρωστική ενώ τέλος, 6 φυτικά είδη καταγράφηκαν να έχουν μόνο άλλη χρήση. Άλλο Χρωστική Ποτό Εδώδιμη Φαρμακευτική 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Αριθμός φυτικών ειδών Σχήμα 3. Αριθμός φυτικών ειδών ανά κατηγορία χρήσης 43

Πίνακας 5. Αναλυτική κατανομή χρήσεων φυτικών ειδών φαρμακευτική εδώδιμη ποτοποιίας χρωστική άλλη φαρμακευτική 17 εδώδιμη 13 14 ποτοποιίας 6 11 0 χρωστική 3 3 2 0 άλλη 4 4 2 1 6 3.6. Χρησιμοποιούμενα τμήματα του φυτού Το τμήμα του φυτού που χρησιμοποιείται στις περισσότερες περιπτώσεις είναι οι καρποί (18 taxa), ακολουθούμενο από τα φύλλα (13 taxa), τα άνθη (11 taxa) και τους βλαστούς με τα φύλλα τους (11 taxa), ενώ οι βλαστοί, τα φύλλα βάσης, οι βλαστοί με τα φύλλα και τα άνθη τους και οι ρίζες έρχονται τελευταία με λιγότερες από 10 καταγραφές το καθένα (Πίνακας 6 και Σχήμα 4). Ωστόσο, αν λάβουμε υπόψη ότι τα φύλλα συλλέγονται με περισσότερες μορφές (Φύλλα, Βλαστός με φύλλα, Φύλλα βάσης, Βλαστός με φύλλα και άνθη) το τμήμα του φυτού που συλλέγεται πιο συχνά αποτελούν τα φύλλα (31 taxa). Πίνακας 6. Αριθμός καταγραφών χρησιμοποιούμενων τμημάτων των φυτών και ποσοστιαία κατανομή Τμήμα φυτού Αριθμός Ποσοστό % καταγραφών Καρπός 18 25,35 Φύλλα 13 18,31 Άνθη 11 15,49 Βλαστός με φύλλα 11 15,49 Βλαστός 9 12,68 Φύλλα βάσης 4 5,63 Βλαστός με φύλλα και άνθη 3 4,23 Ρίζα 2 2,82 ΣΥΝΟΛΟ 71 100,00 44

5,63% 4,22% 2,82% Καρπός 12,67% 15,49% 15,49% 25,35% 18,30% Φύλλα Άνθη Βλαστός & φύλλα Βλαστός Φύλλα βάσης Βλαστός & φύλλα &άνθη Ρίζα Σχήμα 4. Ποσοστιαία κατανομή χρησιμοποιούμενων τμημάτων των φυτών 3.7. Εποχή συλλογής Ο χρόνος συγκομιδής των φυτικών ειδών ποικίλει ανάλογα με το τμήμα του φυτού που προτιμούσαν να χρησιμοποιήσουν οι ερωτηθέντες, αλλά και τη χρήση που προορίζονταν. Για παράδειγμα, είδη που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ποτών συλλέγονται το καλοκαίρι, όπου και σημειώνεται το στάδιο της καρποφορίας για τα περισσότερα από αυτά, ενώ είδη που προορίζονταν για φαρμακευτική χρήση και χρησιμοποιούνταν στην παρασκευή αφεψημάτων, συλλέγονταν την άνοιξη, όπου και σημειώνεται το στάδιο της ανθοφορίας για τα περισσότερα από αυτά. Όπως φαίνεται και στον Πίνακα 7, 49 taxa συλλέγονται μόνο μία εποχή του χρόνου, ενώ 7 taxa συλλέγονται σε δύο διαφορετικές περιόδους (Άνοιξη/Καλοκαίρι ή Άνοιξη/Φθινόπωρο). Τέλος, για 3 taxa (Quercus pubescens, Salix fragilis και Laurus nobilis) καταγράφηκε η συλλογή τους σε όλες τις εποχές του χρόνου (Πίνακας 8). 45

Πίνακας 7. Αριθμός συλλεγόμενων taxa ανά εποχή του έτους Εποχή συλλογής Αριθμός taxa Άνοιξη 21 Άνοιξη και Καλοκαίρι 1 Άνοιξη και Φθινόπωρο 6 Καλοκαίρι 24 Φθινόπωρο 4 Όλο τον χρόνο 3 ΣΥΝΟΛΟ 59 Πίνακας 8. Εποχή συλλογής των taxa Είδη ΑΝΟΙΞ. ΚΑΛ. ΦΘΙΝ. ΧΕΙΜ. Equisetum arvense + Juniperus oxycedrus subsp. deltoides + Amaranthus retroflexus + Foeniculum vulgare + Tordylium apulum + + Arctium minus + + Carduus nutans + Cichorium intybus + Matricaria chamomilla + Scolymus hispanicus + Sonchus oleraceus + Taraxacum offinale group + + Capsella bursa- pastoris + + Humulus lupulus + Sambucus nigra + Saponaria officinalis + Atriplex hortensis + Hypericum perforatum + Cornus mas + Ecballium elaterium + Trifolium pratense + Castanea sativa + Quercus pubescens + + + + Juglans regia + Ballota acetabulosa + Melissa officinalis + 46

Mentha spicata subsp. spicata + Origanum vulgare + Thymus sibthorpii + Laurus nobilis + + + + Malva sylvestris + Ficus carica + Morus alba + Papaver rhoeas + Plantago lanceolata + + Platanus orientalis + Rumex acetosella + Rumex crispus + Portulaca oleracea + + Paliurus spina-christi + Fragaria vesca + Prunus spinosa + Prunus cerasifera subsp. divaricata + Pyrus spinosa + Rosa canina + Rubus sanctus + Cydonia oblonga + Populus tremula + Salix fragilis + + + + Verbascum thapsus + Tamarix sp. + Tilia tomentosa + Urtica urens + Asparagus acutifolius + Arundo donax + Cynodon dactylon + + Sp.1 + Sp.2 + 3.8. Προφίλ ερωτηθέντων Και οι 32 ερωτηθέντες ήταν γυναίκες ηλικίας 40 έως 87 ετών. Το 84,37% των ερωτηθέντων έχουν φοιτήσει και/ή αποφοιτήσει από την πρωτοβάθμια εκπαίδευση, ενώ μόνο το 15,63% έχουν φοιτήσει και/ή αποφοιτήσει από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Οι γνώσεις τους για τα φυτικά είδη είναι κυρίως εμπειρικές και προέρχονται από τους προγόνους τους ή και από την παράδοση της 47

γενέτειράς τους και δεδομένου ότι όλοι σχεδόν οι ερωτηθέντες ήταν μετά τα όρια της συνταξιοδότησης, η μετάδοση αυτής της γνώσης από γενιά σε γενιά απειλείται πλέον σε αυτή την περιοχή και τείνει προς εξαφάνιση. Η καταγωγή των ερωτηθέντων ποικίλει με το 68,75% να έχουν ποντιακή καταγωγή, το 18,75% να εμφανίζονται ως ντόπια φυλή, μόλις το 6,25% να είναι θρακικής καταγωγής, ενώ τέλος εμφανίζονται δύο κατηγορίες ποντιακήςθρακικής και ντόπιας-θρακικής καταγωγής, που καταλαμβάνουν ποσοστό 3,12% η καθεμία. 3.9. Αποτελέσματα εθνοβοτανικών δεικτών Στον πίνακα 9 παρουσιάζονται οι δείκτες χρήσεων, σημαντικότητας, αξίας χρήσης και σχετικής σημαντικότητας για κάθε ένα από τα φυτικά είδη που αναφέρονται στη μελέτη. Πίνακας 9. Δείκτες χρήσεων (UT), σημαντικότητας (IV), αξίας χρήσης (UV), σχετικής σημαντικότητας (RI) για κάθε φυτικό είδος που αναφέρεται στη μελέτη. Οικογένεια Επιστημονικό όνομα UT IV UV RI Equisetaceae Equisetum arvense 1 0,3 0,03 0,5 Cupressaceae Juniperus oxycedrus subsp. deltoides 1 0,1 0,03 0,3 Amaranthaceae Amaranthus retroflexus 1 0,1 0,03 0,3 Apiaceae Foeniculum vulgare 1 0,1 0,03 0,3 Apiaceae Tordylium apulum 1 0,1 0,03 0,3 Asteraceae Arctium minus 2 0 0,06 0,7 Asteraceae Carduus nutans 1 0,9 0,03 0,3 Asteraceae Cichorium intybus 2 0,3 0,06 0,5 Asteraceae Matricaria chamomilla 2 1,0 0,06 1,5 Asteraceae Scolymus hispanicus 1 0,1 0,03 0,3 Asteraceae Sonchus oleraceus 1 0,6 0,03 0,3 Asteraceae Taraxacum officinale group 1 0,9 0,03 0,3 Betulaceae Corylus avellana 1 0,1 0,03 0,3 Brassicaceae Capsella bursa-pastoris 1 0,1 0,03 0,3 Cannabaceae Humulus lupulus 1 0,8 0,06 0,7 Caprifoliaceae Sambucus nigra 1 0 0,03 0,3 Caryophyllaceae Saponaria officinalis 1 0,3 0,03 0,3 Chenopodiaceae Atriplex hortensis 1 0 0,03 0,3 Clusiaceae Hypericum perforatum 1 0,9 0,03 0,8 Cornaceae Cornus mas 4 0,9 0,12 1,4 Curcubitaceae Ecballium elaterium 1 0,1 0,03 0,3 Fabaceae Trifolium pratense 1 0,1 0,03 0,3 Fagaceae Castanea sativa 3 0 0,09 1,0 48

Οικογένεια Επιστημονικό όνομα UT IV UV RI Fagaceae Quercus pubescens 1 0,1 0,03 0,3 Juglandaceae Juglans regia 3 0,4 0,09 1,2 Lamiaceae Ballota acetabulosa 1 0 0,03 0,3 Lamiaceae Melissa officinalis 2 0,3 0,06 0,8 Lamiaceae Mentha spicata subsp. spicata 5 0,5 0,15 2,0 Lamiaceae Origanum vulgare 1 1,0 0,03 0,3 Lamiaceae Thymus sibthorpii 2 0,5 0,06 0,7 Lauraceae Laurus nobilis 2 0,7 0,06 0,7 Malvaceae Malva sylvestris 2 0,5 0,06 0,8 Moraceae Ficus carica 1 0,1 0,03 0,3 Moraceae Morus alba 2 0,4 0,06 1,0 Papaveraceae Papaver rhoeas 3 0,7 0,09 1,3 Plantaginaceae Plantago lanceolata 1 0,3 0,03 0,5 Platanaceae Platanus orientalis 1 0,1 0,03 0,5 Polygonaceae Rumex acetosella 1 0,2 0,03 0,3 Polygonaceae Rumex crispus 1 0,3 0,03 0,6 Portulacaceae Portulaca oleracea 2 0,8 0,06 0,8 Rhamnaceae Paliurus spina-christi 1 0,1 0,03 0,3 Rosaceae Cydonia oblonga 1 0,1 0,03 0,3 Rosaceae Fragaria vesca 3 0,3 0,09 1,2 Rosaceae Prunus spinosa 2 0,5 0,06 1,0 Rosaceae Prunus cerasifera subsp. divaricata 2 0,1 0,06 1,3 Rosaceae Pyrus spinosa 3 0,7 0,09 1,5 Rosaceae Rosa canina 3 0,4 0,09 1,7 Rosaceae Rubus sanctus 3 0,5 0,09 1,2 Salicaceae Populus tremula 1 0 0,03 0,3 Salicaceae Salix fragilis 1 0,2 0,03 0,3 Scrophulariaceae Verbascum thapsus 2 0,1 0,06 0,7 Tamaricaceae Tamarix sp. 1 0,6 0,03 0,3 Tiliaceae Tilia tomentosa 1 0,8 0,03 0,5 Urticaceae Urtica urens 3 0,9 0,09 1,9 Asparagaceae Asparagus acutifolius 1 0,1 0,03 0,3 Poaceae Arundo donax 1 0,1 0,03 0,3 Poaceae Cynodon dactylon 1 0,1 0,03 0,3 Sp.1 Μέντα 1 0,1 0,03 0,5 Sp.2 Κόκκινη ρίγανη 1 0,2 0,03 0,5 Όπως προκύπτει από τον παραπάνω πίνακα, ο δείκτης χρήσεων (UT), ο οποίος κυμαίνεται από 1 έως 5, σημειώνει τη μεγαλύτερη τιμή του στο είδος Mentha spicata subsp. spicata, δείχνοντας έτσι ότι το είδος αυτό έχει το 49

μεγαλύτερο άθροισμα διαφορετικών χρήσεων ανά κατηγορία. Ακολουθεί με την τιμή 4 το είδος Cornus mas, ενώ με την τιμή 3 τα είδη Castanea sativa, Juglans regia, Papaver rhoeas, Fragaria vesca, Pyrus spinosa, Rosa canina, Rubus sanctus και Urtica urens. 8 είδη λαμβάνουν την τιμή 2, ενώ τα υπόλοιπα 17 την τιμή 1, δηλ. αναφέρεται για αυτά μόνο μία κατηγορία χρήσης. Ο δείκτης σημαντικότητας (IV), ο οποίος δηλώνει την αναλογία των ανθρώπων που ανέφεραν το είδος στο σύνολο των ερωτηθέντων, κυμαίνεται από 0 έως 1 και σημειώνει την υψηλότερη τιμή του για το Matricaria chamomilla και το Origanum vulgare, ενώ ακολουθούν με μικρή διαφορά (0,9) τα είδη Carduus nutans, Taraxacum officinale group, Hypericum perforatum, Cornus mas, Urtica urens. Με τη μικρότερη τιμή 0 εμφανίζονται τα είδη Arctium minus, Sambucus nigra, Atriplex hortensis, Castanea sativa, Ballota acetabulosa, Populus tremula. Ο δείκτης αξίας χρήσης (UV) για τα taxa που μελετήθηκαν κυμαίνεται από 0,03 έως 0,15. Η υψηλότερη τιμή του δείκτη σημειώθηκε στο είδος Mentha spicata subsp. spicata, ακολουθεί με τιμή 0,12 το είδος Cornus mas, ενώ με τιμή λίγο πιο χαμηλή (0,09) σημειώθηκαν τα είδη Castanea sativa, Juglans regia, Papaver rhoeas, Fragaria vesca, Pyrus spinosa, Rosa canina, Rubus sanctus και Urtica urens. Τέλος, ο δείκτης σχετικής σημαντικότητας (RI) κυμαίνεται από 0,3 έως 2,0. Η μεγαλύτερη τιμή σημειώνεται στο είδος Mentha spicata subsp. spicata, η οποία και υποδηλώνει τη μεγαλύτερη ποικιλότητα χρήσεων, και ακολουθεί με 1,9 το είδος Urtica urens και με 1,7 το είδος Rosa canina. Ο συντελεστής συμφωνίας ερωτηθέντων (F IC ) είναι ένας δείκτης που υπολογίστηκε μόνο για τα είδη που καταγράφηκαν να έχουν φαρμακευτική χρήση και υπολογίστηκε για όλες τις ομάδες παθήσεων, εκτός από την ομάδα άλλο/ αταξινόμητο και αυτό λόγω της ετερογένειας των παθήσεων αυτής της ομάδας. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 10, η υψηλότερη τιμή (1) σημειώνεται στην ομάδα των οφθαλμολογικών παθήσεων και ακολουθούν οι ομάδες των παθήσεων του αναπαραγωγικού συστήματος με τιμή 0,94 και των παθήσεων του ανοσοποιητικού συστήματος με τιμή 0,91. Οι υψηλές αυτές τιμές υποδηλώνουν τη συμφωνία των ερωτηθέντων σε σχέση με το ποια φυτά χρησιμοποιούν για τη θεραπεία μιας ομάδας παθήσεων. Αντίθετα, οι ομάδες των ενδοκρινολογικών και νευροψυχιατρικών παθήσεων έχουν το μικρότερο συντελεστή συμφωνίας ερωτηθέντων (0), γεγονός που υποδεικνύει τη διαφωνία τους ως προς τη χρήση των φυτών για τη θεραπεία μιας ομάδας παθήσεων. 50

Πίνακας 10. Συντελεστής συμφωνίας ερωτηθέντων (F IC ) Ομάδα παθήσεων n ur /n t F IC Αναπνευστικές παθήσεις 60/8 0,88 Γαστρεντερικές παθήσεις 49/8 0,85 Δερματικές παθήσεις 21/5 0,80 Ενδοκρινολογικές παθήσεις 2/2 0 Μεταβολικές παθήσεις 14/3 0,84 Νευροψυχιατρικές παθήσεις 2/2 0 Οφθαλμολογικές παθήσεις 6/1 1 Παθήσεις της στοματικής κοιλότητας 5/2 0,75 Παθήσεις του αναπαραγωγικού συστήματος 18/2 0,94 Παθήσεις του ανοσοποιητικού συστήματος 36/4 0,91 Παθήσεις του ουροποιητικού συστήματος 23/8 0,68 Συστηματικές παθήσεις 7/2 0,83 Ωτορυνολαρυγγολογικές παθήσεις 9/4 0,62 51

4. Συμπεράσματα ότι: Συνοψίζοντας τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας σημειώνουμε καταγράφηκαν 59 αυτοφυή φυτικά είδη εθνοβοτανικής σημασίας, εκ των οποίων 57 ταυτοποιήθηκαν και ταξινομήθηκαν σε 35 οικογένειες και 55 γένη, οι οικογένειες Asteraceae, Rosaceae και Lamiaceae συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο αριθμό ειδών (19 taxa και ποσοστό 34,49%). Η ανάλυση του βιοφάσματος ανέδειξε τα φανερόφυτα κυρίαρχη βιοτική μορφή με 23 taxa και ποσοστό 40,35%. Η χωρολογική ανάλυση ανέδειξε επικρατέστερη χωρολογική ομάδα αυτή των ευρέως εξαπλωμένων taxa με ποσοστό 56,33%. Από τα 59 αυτοφυή είδη που καταγράφηκαν τα 34 έχουν φαρμακευτική χρήση, τα 33 εδώδιμη, τα 11 χρησιμοποιούνται για την παρασκευή ποτού, 4 αξιοποιούνται για τις χρωστικές τους ιδιότητες και τέλος, 12 εμφανίζονται να έχουν άλλες χρήσεις. Περισσότερο χρησιμοποιούμενο τμήμα των φυτικών ειδών εμφανίζονται οι καρποί με ποσοστό 25,35% και ακολουθούν τα φύλλα με 18,31%. Επικρατέστερη εποχή συλλογής σημειώνεται το καλοκαίρι με 24 taxa να συλλέγονται τότε. Οι γνώσεις των ερωτηθέντων είναι κυρίως εμπειρικές και προέρχονται από τους προγόνους τους και από την παράδοση της γενέτειράς τους. Στον υπολογισμό των εθνοβοτανικών δεικτών, οι υψηλότερες τιμές σημειώθηκαν για το είδος Mentha spicata subsp. spicata με 5, 0,15 και 2,0 για το δείκτη χρήσεων (UT), δείκτη αξίας χρήσης (UV) και δείκτη σχετικής σημαντικότητας (RI) αντίστοιχα. Στο δείκτη σημαντικότητας (IV) η υψηλότερη τιμή 1 σημειώθηκε στα Matricaria chamomilla και Origanum vulgare. 52

Τέλος, η υψηλότερη τιμή του συντελεστή συμφωνίας ερωτηθέντων (F ic ) 1, εμφανίστηκε στην ομάδα των οφθαλμολογικών παθήσεων δηλώνοντας έτσι τη συμφωνία των ερωτηθέντων σχετικά με την χρήση των φυτών για τη θεραπεία παθήσεων της συγκεκριμένης ομάδας. Η έρευνα αυτή, που πραγματοποιήθηκε στα όρια του νομού Κιλκίς, είναι μια πρώτη συμβολή στην Εθνοβοτανική αυτής της περιοχής. Διαπιστώθηκε ότι η συνήθεια της χρήσης των αυτοφυών φυτικών ειδών είναι ακόμη ζωντανή, αλλά λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι όλοι σχεδόν οι ερωτηθέντες ήταν μετά τα όρια της συνταξιοδότησης, η μετάδοση αυτής της γνώσης από γενιά σε γενιά απειλείται πλέον σε αυτή την περιοχή και τείνει προς εξαφάνιση. Έτσι, εμφανίζεται επείγουσα η λεπτομερειακή καταγραφή της παραδοσιακής γνώσης που αφορά τις χρήσεις των φυτικών ειδών μιας περιοχής για να είναι διαθέσιμη και στις μελλοντικές γενιές. 53

Βιβλιογραφία Addis G., Urga K. & Dikasso D., 2005. Ethnobotanical study of edible wild plants in some selected districts of Ethiopia. Human Ecology, 33, 83 118. Albuquerque U.P., Lucena R.F.P., Monteiro J. M., Florentino A.T.N., Almeida C.B.R., 2006. Evaluating two quantitative ethnobotanical techniques. Ethnobotany Research & Applications, 4, 51 60. Balemie K. & Kebebew F., 2006. Ethnobotanical study of wild edible plants in Derashe and Kucha Districts, South Ethiopia. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 2, 53. Bekalo T.H., Woodmatas S.D. & Woldemariam Z.A., 2009. An ethnobotanical study of medicinal plants used by local people in the lowlands of Konta Special Woreda, southern nations, nationalities and peoples regional state, Ethiopia. Journal of ethnobiology and ethnomedicine, 5, 26. Bennett B.C. & Prance G.T., 2000. Introduced plants in the indigenous pharmacopeia of northern South America. Economic Botany, 54, 90-102. Byg A. & Balslev H., 2001. Diversity and use of palms in Zahamena, eastern Madagascar. Biodiversity and Conservation, 10, 951 970. Cakilcioglu U. & Turkoglu I., 2010. An ethnobotanical survey of medicinal plants in Sivrice (Elazığ-Turkey). Journal of Ethnopharmacology, 132, 165 175. Camejo-Rodrigues J., Ascensão L., Bonet M.À., Vallès J., 2003. An ethnobotanical study of medicinal and aromatic plants in the Natural Park of Serra de São Mamede (Portugal). Journal of Ethnopharmacology, 89, 199 209. Carrió E. & Vallès J., 2012. Ethnobotany of medicinal plants used in Eastern Mallorca (Balearic Islands, Mediterranean Sea). Journal of Ethnopharmacology, 141, 1021 1040. Cornara L., La Rocca A., Marsili S., Mariotti M.G., 2009. Traditional uses of plants in the Eastern Riviera (Liguria, Italy). Journal of Ethnopharmacology, 125, 16 30. Cotton C.M., 1996. Ethnobotany, Principles and Applications, John Wiley & Sons. De Beer J.J.J. & Van Wyk B.-E., 2011. An ethnobotanical survey of the Agter Hantam, Northern Cape Province, South Africa. South African Journal of Botany, 77, 741 754. 54

De-la-Cruz H., Vilcapoma G. & Zevallos P.A., 2007. Ethnobotanical study of medicinal plants used by the Andean people of Canta, Lima, Peru. Journal of ethnopharmacology, 111, 284 294. Della A., Paraskeva-Hadjichambi D. & Hadjichambis A.C., 2006. An ethnobotanical survey of wild edible plants of Paphos and Larnaca countryside of Cyprus. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 2, 34. Dimopoulos P., Raus T., Bergmeier E., Constantinidis T., Iatrou G., Kokkini S., Strid A. & Tzanoudakis D., 2013. Vascular Plants of Greece; An annotated checklist. Englera 31. Botanic Garden and Botanical Museum Berlin-Dahlem, Berlin; Hellenic Botanical Society, Athens. Di Novella R., Di Novella N., De Martino L., Mancini E., De Feo V., 2013. Traditional plant use in the national park of Cilento and Vallo di Diano, Campania, Southern, Italy. Journal of Ethnopharmacology, 145, 328 342. Dogan Y., 2012. Traditionally used wild edible greens in the Aegean Region of Turkey. Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 81, 329 342. García-Alvarado J.S., Verde-Star M.J. & Heredia N.L., 2001. Traditional uses and scientific knowledge of medicinal plants from Mexico and central America. Journal of Herbs, Spices & Medicinal Plants, 8, 37 41. González J.A., García-Barriuso M. & Amich F., 2010. Ethnobotanical study of medicinal plants traditionally used in the Arribes del Duero, western Spain. Journal of ethnopharmacology, 131, 343 355. Güneş F. & Özhatay N., 2011. An ethnobotanical study from Kars (Eastern) Turkey. Biological Diversity and Conservation, 4, 30 41. Gürdal B. & Kültür S., 2013. An ethnobotanical study of medicinal plants in Marmaris (Muğla, Turkey). Journal of Ethnopharmacology, 146, 113 126. Hadjichambis A.C., Paraskeva-Hadjichambi D., Della A., Giusti M.E., De Pasquale C., Lenzarini C., Censorii E., Gonzales-Tejero M., Sanchez- Rojas, C.P., Ramiro-Gutierrez J. M., Skoula M., Johnson C., Sarpaki A., Hmamouchi M., Jorhi S., El-Demerdash M., El-Zayat M., Pieroni A., 2008. Wild and semi-domesticated food plant consumption in seven circum-mediterranean areas. International Journal of Food Sciences and Nutrition, 59, 383 414. Hanlidou E., Karousou R., Kleftoyanni V., Kokkini S., 2004. The herbal market of Thessaloniki (N Greece) and its relation to the ethnobotanical tradition. Journal of Ethnopharmacology, 91, 281 299. Heinrich M., Ankli A., Frei B., Weimann C., Sticher O., 1998. Medicinal plants in Mexico: healers consensus and cultural importance. Social science & medicine, 47(11), 1859 1871. 55

Hoffman B. & Gallaher T., 2007. Importance indices in ethnobotany. Ethnobotany Research & Applications, 5, 201 218. Jarić S., Popović Z., Macukanović-Jocić M., Djurdjević L., Mijatović M., Karadzić B., Mitrović M., Pavlović P., 2007. An ethnobotanical study on the usage of wild medicinal herbs from Kopaonik Mountain (Central Serbia). Journal of Ethnopharmacology, 111, 160 175. Jman Redzic S., 2006. Wild edible plants and their traditional use in the human nutrition in Bosnia-Herzegovina. Ecology of Food and Nutrition, 45, 189 232. Kandari L.S., Phondani P.C., Payal K.C., Rao K.S., Maikhuri R.K., 2012. Ethnobotanical study towards conservation of medicinal and aromatic plants in upper catchments of Dhauli Ganga in the central Himalaya. Journal of Mountain Science, 9, 286 296. Kargioğlu M., Cenkci S., Serteser A., Evliyaoğlu N., Konuk M., Kök M.Ş., Bağci Y., 2008. Research report: An ethnobotanical survey of Inner-West Anatolia, Turkey. Human Ecology, 36, 763 777. Kargıoğlu M., Cenkci S., Serteser A., Konuk M., Vural G., 2010. Traditional uses of wild plants in the middle Aegean region of Turkey. Human Ecology, 38, 429 450. Leto C., Tuttolomondo T., La Bella S., Licata M., 2013. Ethnobotanical study in the Madonie Regional Park (Central Sicily, Italy)--Medicinal use of wild shrub and herbaceous plant species. Journal of Ethnopharmacology, 146, 90 112. Malamas M. & Marselos M., 1992. The tradition of medicinal plants in Zagori, Epirus ( northwestern Greece). Journal of Ethnopharmacology, 37, 197 203. Martínez G.J. & Luján M.C. 2011. Medicinal plants used for traditional veterinary in the Sierras de Córdoba (Argentina): An ethnobotanical comparison with human medicinal uses. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 7, 23. Menendez-Baceta G., Aceituno-Mata L., Tardío J., Reyes-García V., Pardode-Santayana M., 2011. Wild edible plants traditionally gathered in Gorbeialdea (Biscay, Basque Country). Genetic Resources and Crop Evolution, 59, 1329 1347. Menković N., Savikin K., Tasić S., Zdunić G., Stesević D., Milosavljević S., Vincek D., 2011. Ethnobotanical study on traditional uses of wild medicinal plants in Prokletije Mountains (Montenegro). Journal of Ethnopharmacology, 133, 97 107. 56

Motti R., Antignani V., Idolo M., 2009. Traditional plant use in the Phlegraean Fields Regional Park (Campania, Southern Italy). Human Ecology, 37, 775 782. Mustafa B., Hajdari A., Pajazita Q., Syla B., Quave C. L., Pieroni A., 2011. An ethnobotanical survey of the Gollak region, Kosovo. Genetic Resources and Crop Evolution, 59, 739 754. Nebel S. & Einrich M.I.H., 2009. Ta Chòrta: A comparative ethnobotanicallinguistic study of wild food plants in a Graecanic Area in Calabria, Southern Italy. Economic Botany, 63, 78 92. Pardo-de-Santayana M., Tardío J., Blanco E., Carvalho A.M., Lastra J.J., San Miguel E., Morales R., 2007. Traditional knowledge of wild edible plants used in the northwest of the Iberian Peninsula (Spain and Portugal): a comparative study. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 3, 27. Pardo-de-Santayana M., Tardío J., Morales R., 2005. The gathering and consumption of wild edible plants in the Campoo (Cantabria, Spain). International journal of food sciences and nutrition, 56, 529 542. Pecanan D., 2010. Sustainable use of medicinal and aromatic plants and preservation of traditional knowledge in Bosnia and Herzegovina. Balwois 2010. Ohrid, Republic of Macedonia. Σελ. 1-9. Phillips O., Gentry A.H., Reynel C., Wilkin P., Galvez-Durand B.C., 1994. Quantitative ethnobotany and amazonian conservation. Conservation Biology, 8, 225 248. Pieroni A. & Giusti M.E., 2009. Alpine ethnobotany in Italy: traditional knowledge of gastronomic and medicinal plants among the Occitans of the upper Varaita valley, Piedmont. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 5, 32. Polat R., Cakilcioglu U., Satıl F., 2013. Traditional uses of medicinal plants in Solhan (Bingöl-Turkey). Journal of Ethnopharmacology, 148, 951 963. Ribeiro A., Romeiras M.M., Tavares J., Faria M.T., 2010. Ethnobotanical survey in Canhane village, district of Massingir, Mozambique: medicinal plants and traditional knowledge. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 6, 33. Sarić-Kundalić B., Dobeš C., Klatte-Asselmeyer V.,Saukel, J., 2011. Ethnobotanical survey of traditionally used plants in human therapy of east, north and north-east Bosnia and Herzegovina. Journal of Ethnopharmacology, 133, 1051 1076. Savikin K., Dobeš C., Klatte-Asselmeyer V., Saukel J., 2013. Ethnobotanical study on traditional use of medicinal plants in South-Western Serbia, Zlatibor district. Journal of Ethnopharmacology, 146, 803 810. 57

Scherrer A.M., Motti R., Weckerle C.S., 2005. Traditional plant use in the areas of Monte Vesole and Ascea, Cilento National Park (Campania, Southern Italy). Journal of Ethnopharmacology, 97, 129 43. Sen S., Chakraborty R., De B., Devanna N., 2011. An ethnobotanical survey of medicinal plants used by ethnic people in West and South district of Tripura, India. Journal of Forestry Research, 22, 417 426. Signorini M.A., Piredda M., Bruschi P., 2009. Plants and traditional knowledge: an ethnobotanical investigation on Monte Ortobene (Nuoro, Sardinia). Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 5, 6. Simbo D.J., 2010. An ethnobotanical survey of medicinal plants in Babungo, Northwest Region, Cameroon. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 6, 8. Skoula M., Dal Cin D Agata C., Sarpaki A., 1991. Contribution to the ethnobotany of Crete, Greece. Bocconea 23, 479-487. Strid A. & Tan K. (eds), 1997. Flora Hellenica. Vol. 1. Koeltz Scientific Books, Königstein. Strid A. & Tan K. (eds), 2002. Flora Hellenica Vol. 2. A.R.G. Gantner Verlag K. G., Ruggell. Tardío J., Pardo-de-Santayana M., Morales R., 2006. Ethnobotanical review of wild edible plants in Spain. Botanical Journal of the Linnean Society, 152, 27 71. Tardío J., Pascual H., Morales R., 2005. Wild food plants traditionally used in the province of Madrid, Central Spain. Economic Botany, 59, 122 136. Teklehaymanot T. & Giday M., 2010. Ethnobotanical study of wild edible plants of Kara and Kwego semi-pastoralist people in Lower Omo River Valley, Debub Omo Zone, SNNPR, Ethiopia. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 6, 23. Termote C., Damme P., Dhed a Djailo B., 2010. Eating from the wild: Turumbu, Mbole and Bali traditional knowledge on non-cultivated edible plants, District Tshopo, DRCongo. Genetic Resources and Crop Evolution, 58, 585 618. Tizio A., Jakub Ł.Ł., Quave C.L., Red S., Pieroni A., 2012. Traditional food and herbal uses of wild plants in the ancient South-Slavic diaspora of Mundimitar. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 8, 1 10. Tutin T.G., Burges N.A., Chater A.O., Edmonson J.R., Heywood V.H., Moore D.M., Valentine D.H., Walters S.M., Webb. D.A. (eds), 1993. Flora Europaea 1, 2nd edition. Cambridge University Press, Cambridge. 58

Tutin T.G., Heywood V.H., Burges N.A., Moore D.M., Valentine D.H., Walters S.M., Webb. D.A. (eds), 1968, 1972, 1976, 1980. Flora Europaea 2, 3, 4, 5. Cambridge University Press, Cambridge. Van On T., Quyen D., Bich L.D., Jones B., Wunder J., Russell-Smith J., 2001. A survey of medicinal plants in BaVi National Park, Vietnam: methodology and implications for conservation and sustainable use. Biological Conservation, 97, 295 304. Viegi L., Pieroni A., Guarrera P.M., Vangelisti R., 2003. A review of plants used in folk veterinary medicine in Italy as basis for a databank. Journal of Ethnopharmacology, 89, 221 244. Vitalini S., Iriti M., Puricelli C., Ciuchi D., Segale A., Fico G., 2013. Traditional knowledge on medicinal and food plants used in Val San Giacomo (Sondrio, Italy)--an alpine ethnobotanical study. Journal of Ethnopharmacology, 145, 517 529. Vitalini S., Tomè F., Fico G., 2009. Traditional uses of medicinal plants in Valvestino (Italy). Journal of Ethnopharmacology, 121, 106 116. Vokou D., Katradi K., Kokkini S., 1993. Ethnobotanical survey of Zagori (Epirus, Greece), a renowned centre of folk medicine in the past. Journal of Ethnopharmacology, 39, 187 196. Van Wyk B.-E., de Wet H., Van Heerden F.R., 2008. An ethnobotanical survey of medicinal plants in the southeastern Karoo, South Africa. South African Journal of Botany, 74, 696 704. Αδαμίδου Χ., 2012. Εθνοβοτανική μελέτη των φαρμακευτικών φυτών της αγοράς της Ξάνθης. Μεταπτυχιακή διατριβή. Τμήμα Βιολογίας. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Εχέδωρος Γ., 2007. Μακεδονία, Ιστορία του Κιλκίς, Κιλκίς: Όθων Γραμματικόπουλος. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κιλκίς, 2008. Γνωριμία με το Νομό Κιλκίς, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κιλκίς. 59

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 60

Περιοχή: Ονοματεπώνυμο:... Φύλο: Ηλικία: Επίπεδο εκπαίδευσης:. Καταγωγή:... Κωδικός δείγματος Τοπική ονομασία Χρησιμοποιούμενο τμήμα του φυτού Εποχή συλλογής Χρήσεις 1.φαρμακευτικά 2.εδώδιμα 3.ποτό 4.χρωστική 5.άλλο Προετοιμασία/διαδικασία χρησιμοποίησης Παρατηρήσεις

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ

Εικόνα 1. Thymus sibthorpii Εικόνα 2. Papaver rhoeas Εικόνα 3. Carduus nutans Εικόνα 4. Amaranthus retroflexus 1

Εικόνα 5. Rubus sanctus Εικόνα 6. Juglans regia Εικόνα 7. Scolymus hispanicus Εικόνα 8. Matricaria chamomilla 2

Εικόνα 9. Corylus avellana Εικόνα 10. Humulus lupulus Εικόνα 11. Fragaria vesca Εικόνα 12. Mentha spicata subsp. spicata 3

Εικόνα 13. Laurus nobilis Εικόνα 14. Origanum vulgare Εικόνα 15. Hypericum perforatum Εικόνα 16. Malva sylvestris 4

Εικόνα 17. Tilia tomentosa Εικόνα 18. Rosa canina Εικόνα 19. Urtica urens Εικόνα 20. Ficus carica 5

Εικόνα 21. Cornus mas Εικόνα 22. Asparagus acutifolius 6