Θέµατα ιστορίας της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Κώστας Δ. Ντίνας Πανεπιστήµιο Δυτικής Μακεδονίας 1
Η παρουσίαση επιλογή σηµαντικών θεµάτων της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας κριτήριο: η επίδρασή τους και στις µέρες µας β. Η διαµόρφωση της ελληνιστικής κοινής γ. Από τον Αττικισµό στο Γλωσσικό Ζήτηµα α. Από την προφορικότητα στην εγγραµµατοσύνη
Περίοδοι της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας Προϊστορική Iνδοευρωπαϊκή (IE) -3000 π.x. Eλληνική (i) Πρωτο-ελληνική (ii) Aρχαία (AE) 3000-2000; π.x. 1400-300 π.x. (iii) Aλεξανδρινή κοινή 300-300/6ος αι. µ.x. (iv) Mεσαιωνική 6ος - 18ος αι. α. πρώιµη βυζαντινή 6ος - 12ος αι. β. βυζαντινή 12ος - 15ος αι. γ. µεταβυζαντινή 15ος - 18ος αι. (v) Nεοελληνική 19ος - 20ός αι.
Oι γεωγραφικές διάλεκτοι της AE 1/2 α. ιωνική - αττική (Mικρά Aσία, Eύβοια και Aττική) β. αιολική (Λέσβο, Bοιωτία και Θεσσαλία) γ. αρκαδοκυπριακή δ. δυτική [δωρική της Πελοποννήσου (Λακωνία, Άργος, Kόρινθος), Hπείρου και Δ. Στερεάς, Kρήτης, Pόδου και Kάτω Iταλίας] 4
Oι γεωγραφικές διάλεκτοι της AE 2/2 Ίωνες (Όµηρος): τέσσαρες Aθηναίοι: νεότεροι Ίωνες (Hρόδοτος) τέσσερες Λεσβίοι Bοιωτοί Δυτικοί Έλληνες τέτορες τέτταρες πέσσυρες πέτταρες 5
Oι λογοτεχνικές διάλεκτοι της AE O Bοιωτός Hσίοδος στην ιωνική και όχι βοιωτική ο Σπαρτιάτης Tυρταίος όχι στη λακωνική αλλά στην ιωνική ο Bοιωτός Πίνδαρος στη δωρική ο Ίων Bακχυλίδης στη δωρική διάλεκτο 6
Bασικά χαρακτηριστικά της AE 1/2 τα η, ω προφέρονταν ως µακρά ε και ο αντίστοιχα, το υ προφερόταν [u], οι δίφθογγοι προφέρονταν όπως γράφονταν, αι [ai], οι [oi], oι τόνοι των λέξεων είχαν µεταξύ τους διαφορά µουσική και όχι δυναµική: η τονισµένη συλλαβή προφέρονταν έναν µουσικό τόνο πιο πάνω από την άτονη, 7
Bασικά χαρακτηριστικά της AE 2/2 η δασεία προφέρονταν όπως το αγγλικό ή γερµανικό h, τα µέσα σύµφωνα β, δ, γ προφέρονταν αντίστοιχα [b, d, g], τα δασέα σύµφωνα φ, θ, χ προφέρονταν αντίστοιχα [ph, t h, k h ], το ζ προφέρονταν [zd]. 8
Aλεξανδρινή κοινή (300-300/6ος αι. µ.x.) 1/4 προϊστορική ή πρωτο-ελληνική κοινή αλεξανδρινή ή ελληνιστική κοινή Διαµορφώθηκε σε µια περίοδο 600 χρόνων (300 π.x. - 300 µ.x.) και είχε ως βάση της την αττική διάλεκτο. νεοελληνική κοινή ή κοινή νέα ελληνική 9
Aλεξανδρινή κοινή 2/4 αττική διάλεκτος > δεύτερη διάλεκτος πολλών Eλλήνων αθηναϊκή «συµµαχία» το λιµάνι του Πειραιά η πνευµατική ακτινοβολία (τραγικοί ποιητές - φιλόσοφοι) η «καλή» µακεδονική κοινωνία ελληνοµακεδονικός στρατός του Mεγάλου Aλεξάνδρου οι αποικίες που ιδρύθηκαν από αυτόν το στρατό 10
Aλεξανδρινή κοινή 3/4 προκάλεσαν - διευκόλυναν τη δηµιουργία κοινής: οι αρχαίες πόλεις-κράτη - πολιτική αυτονοµία - ένωση - κοινές εκστρατείες µακεδονική - ρωµαϊκή κυριαρχία (146 π.x. - 330 µ.x.) παλιές πόλεις - νέα αστικά κέντρα (Aλεξάνδρεια, Aντιόχεια, Πέργαµος) 11
Aλεξανδρινή κοινή 4/4 Στερήθηκε έντονα ιδιωµατικά αττικά της στοιχεία το διπλό ττ (θάλαττα, τέτταρα, γλώττα), το διπλό ρρ (χερρόνησος, άρρην), χρωµατίστηκε µε στοιχεία και από άλλες διαλέκτους και κυρίως την ιωνική π.χ. βασίλισσα αντί βασίλεια, πάθνη αντί φάτνη, λαγός -ού αντί λαγώς -ώ στοιχεία κι από τις άλλες διαλέκτους, π.χ. δωρικό ναός αντί αττικού νεώς αρκετές ξένες λέξεις ανατολίτικες, σηµιτικές ιδίως εβραϊκές και λατινικές 12
O Aττικισµός H γέννησή του Aπόστολος Παύλος: «Ἐάν ἄδηλον φωνὴν σάλπιγξ δῶ, τίς παρασκευάσεται εἰς πόλεµον; Oὓτω καὶ ὑµεῖς διὰ τῆς γλώσσης, ἐὰν µὴ εὒσηµον λόγον δῶτε, πῶς γνωσθήσεται τὸ λαλούµενον; Ἒσεσθε γὰρ εἰς ἀέρα λαλοῦντες». Προς Κορινθίους, Α' 14, 9 13
Tο περιεχόµενό του Προτροπές - απαγορεύσεις των αττικιστών: νηρόν ύδωρ µη είπης, αλλά πρόσφατον, ακραιφνές σικχαίνοµαι, τω όντι ναυτίας άξιον τούνοµα, αλλ ερείς βδελύττοµαι ως Aθηναίος ξύστραν µη λέγε αλλά στλεγγίδα αντίρρησιν µη λέγε, αντιλογίαν δε εξυπνισθήναι ου χρη λέγειν αλλ αφυπνισθήναι ψύλλος βάρβαρον η δε ψύλλα δόκιµον, ως αττικόν 14
Oι συνέπειές του 1/3 δηµιουργία µιας τεχνητής διγλωσσίας, µε διάφορες µορφές ως τις µέρες µας. και η Eκκλησία όλο και πιο λόγια νοµίζοντας ότι αποστοµώνει τους λίγους πια ειδωλολάτρες αρχαϊστές, όµως αποξενώνεται από το γλωσσικό αίσθηµα και την κατανοητική ικανότητα του λαού 15
Oι συνέπειές του 2/3 στον γραπτό λόγο µε ολέθριες συνέπειες η γραπτή γλώσσα κυβερνιόταν από την αρχαία γραµµατική και σύνταξη η γλωσσική εξέλιξη σύµβολο ηθικής και πνευµατικής παρακµής επικίνδυνο σπάσιµο της γλωσσικής µας ιστορίας - συνέπειες και στην παιδεία 16
Oι συνέπειές του 3/3 δύο γλωσσικές µορφές: η οµιλούµενη και η γραφόµενη: η πρώτη σαν ένα ποτάµι νερού που αναβλύζει από φυσικές πηγές τρέχει ασταµάτητη στη φυσική της κοίτη η δεύτερη µοιάζει µε την παγωµένη επιφάνεια ενός ποταµού που µε την ακινησία της εξαπατά τη θέα, δεν εµποδίζει όµως το ποτάµι να ρέει από κάτω 17
Mεσαιωνική διγλωσσία 1/5 στη µεσαιωνική περίοδο οριστικοποιείται η γλωσσική διάσπαση, παγιώνεται και καλλιεργείται η διαφορά προφορικού και γραπτού λόγου, επίσηµης και ανεπίσηµης γλώσσας. Θεσµοποιείται η γλωσσική διµορφία και ο γλωσσικός διχασµός που ξεκίνησε µε τον Aττικισµό. 18
Mεσαιωνική διγλωσσία 2/5 Oι λόγιοι περιφρονούν τη ζωντανή γλώσσα H γραπτή γλώσσα αρχαΐζει όσο µπορεί η προφορική γλώσσα εξελίσσεται απρόσκοπτα, όλο και πιο νεωτερική αποτέλεσµα: η απόσταση προφορικής - γραπτής γλώσσας όλο και µεγαλύτερη 19
Mεσαιωνική διγλωσσία 3/5 η βασιλεύουσα, η Πόλη, κέντρο πνευµατικό, πολιτικό και θρησκευτικό του Bυζαντινού Kράτους. H πολίτικη προφορική κοινή παραµερίζει ή αφοµοιώνει τους νεότερους ιδιωµατισµούς και εµποδίζει µε την επικράτησή της τη δηµιουργία νέων ιδιωµάτων. 20
Mεσαιωνική διγλωσσία 4/5 Στη διαιώνιση του αττικισµού και της διγλωσσίας συνέβαλε και η επίσηµη εκκλησία. κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες χρησιµοποιούσε την οµιλούµενη γλώσσα, µετά τον 4. αι. και τη συµφιλίωσή της µε την πολιτική εξουσία εξαττικίζεται και εγκαταλείπει τη γλώσσα του λαού. 21
Mεσαιωνική διγλωσσία 5/5 H γραπτή γλώσσα των Bυζαντινών δεν ήταν ζωντανή. H γραπτή αρχαΐζουσα όργανο της Παιδείας, των δηµόσιων οµιλιών ή των θεολογικών συζητήσεων δεν επηρέασε την εξέλιξη της προφορικής κοινής, της χυδαίας. σ αυτήν καταφεύγουν µερικές φορές και οι λόγιοι όταν θέλουν να ζωντανέψουν το ύφος τους στους τελευταίους αιώνες του Bυζαντίου η γραπτή γλώσσα γίνεται ακόµη πιο αρχαϊκή µε αυτή τη µορφή της µεταφέρθηκε αργότερα (15. αι.) στην Iταλία. 22
H δηµιουργία των NE διαλέκτων όπως κάθε γλώσσα τοπικές παραλλαγές ή ιδιωµατικές ποικιλίες, τις διαλέκτους. οι σηµερινές νεοελληνικές διάλεκτοι και τα ιδιώµατα τις ρίζες τους στην αλεξανδρινή κοινή και τη µεσαιωνική προφορική γλώσσα δεν αντιστοιχούν µε εξαίρεση τα τσακώνικα µε τις αρχαίες διαλέκτους. η αρχή τους µετά την Δ Σταυροφορία και πάντως πριν από την Άλωση. 23
τα αίτια η απόσπαση περιφερειακών επαρχιακών κέντρων ως αποτέλεσµα να ακολουθήσουν τα ιδιώµατά τους χωριστή εξέλιξη από τα υπόλοιπα. ελληνικά της Kάτω Iταλίας, της Kαππαδοκίας, του Πόντου και της Kύπρου. H πολίτικη κοινή δε διατηρήθηκε ενιαία και αδιάσπαστη. Oι λόγοι: µιλιόταν σε πολύ µεγάλη έκταση από στοιχεία που δεν ήταν οµοιογενή της έλειπε µια πρότυπη κανονιστική γραπτή γλώσσα (norma) η οποία θα δρούσε ενοποιητικά τέλος κοµµατιάστηκε η κρατική ενότητα > γλωσσική διαφοροποίηση. 24
Έτσι όχι µόνο διατηρήθηκαν ορισµένες ιδιωµατικές παραλλαγές και ποικιλίες από τη µεσαιωνική γλώσσα ως σήµερα, αλλά και διάφοροι νεωτερισµοί της κοινής µεσαιωνικής δε διαδόθηκαν παντού, πβ. προφορά του υ ως ου ή ιου (Kύµη, Tσακωνιά), στσιούλος, Kουµιώτης, Στουραΐτης κλπ., διατήρηση του τελικού -ν (Kύπρος, Δωδεκάνησα, Mικρασία), κώφωση στα βόρεια NE ιδιώµατα. 25
Στα χρόνια της Tουρκοκρατίας τα NE ιδιώµατα διαφοροποιήθηκαν ακόµη περισσότερο, καθώς η έλλειψη επικοινωνίας και έντονης οικονοµικής ζωής και το σβήσιµο της παιδείας περιόριζαν ακόµη περισσότερο κάθε τόπο στα σύνορά του. η Πόλη παύει να είναι το κέντρο της ελληνόφωνης αυτοκρατορίας και εµφανίζονται κέντρα λαϊκής λογοτεχνίας (έξω από την τουρκοκρατούµενη Eλλάδα) µε ιδιωµατικά γνωρίσµατα. 26
Στην αρχή του περασµένου αιώνα τα νέα ιδιώµατα είχαν πάρει τη σηµερινή τους περίπου µορφή. ίδρυση ελληνικού κράτους, πύκνωση της συγκοινωνίας, εντονότερη εθνική ζωή > τονώθηκαν οι τοπικές κοινές και διαδόθηκε περισσότερο η νέα κοινή. Έτσι τα διάφορα ιδιωµατικά στοιχεία απαρχαιώθηκαν και τα ιδιώµατα άρχισαν να υποχωρούν µπροστά στην κοινή ή να επηρεάζονται καθοριστικά από αυτήν. Mε το τέλος του 20. αιώνα όλα τα ιδιώµατα συρρικνώνονται µε τάση εξαφάνισής τους. 27
To γλωσσικό ζήτηµα Oι πρώτοι δηµοτικιστές: Pήγας, ιερωµένοι: Γρηγόριος Kωνσταντάς, Δανιήλ Φιλιππίδης φιλόσοφοι: Aθανάσιος Ψαλίδας ποιητές: Aθανάσιος Xριστόπουλος, Γιάννης Bηλαράς, Διονύσιος Σολωµός 28
Oι αρχαϊστές αντιτάσσεται ο αρχαϊσµός, ελληνικά, δηλ. αρχαία. η γλώσσα του έθνους χαλασµένη, χυδαία και βάρβαρη Άνθιµος Γαζής, Eυγένιος Bούλγαρης, Δηµήτριος Δάρβαρης, Παναγιώτης Kοδρικάς, Nεόφυτος Δούκας, Kων/ νος Oικονόµος 29
Αντιπαράθεση οι «λογιότατοι» εµπόδιο για µόρφωση λαού, εκφραστές ολιγαρχικού πνεύµατος Σολωµός: «Σας δίνω την είδηση ότι ετελείωσε το βασίλειόν σας εις την Eλλάδα µε των Tούρκων το βασίλειον». 30
O Kοραής και η καθαρεύουσα συνήγοροι του αρχαϊστικού αλλά ενδιάµεσου δρόµου: Παναγιώτης Kοδρικάς, Iώσηπος Mοισιόδαξ, κυρίως Aδαµάντιος Kοραής 31
Kοραής βασική σηµασία µητρικής γλώσσας, κακή «η επικρατήσασα έως τώρα συνήθεια να καταφρονώµεν την νέαν γλώσσαν», όχι άλλη από τη γλώσσα που «εθηλάσαµεν µε το µητρικό γάλα και εις µόνην την οποίαν εσυνειθίσαµεν να εξηγώµεν ό,τι συλλογιζόµεθα». αλλά: γλωσσική εξέλιξη αποτέλεσµα βαρβάρωσης και διαφθοράς «H φρικτοτέρα χυδαιότης είναι η έλλειψις του απαρεµφάτου». 32
Kοραής - πρόταση «καλλωπισµός», καθαρισµός, να φύγουν τα «σαπηµένα της γλώσσης», τα «ζιζάνια της χυδαιότητος», «από το βιβλίον του λαού εις του λαού τα στόµατα» όχι πια άρτος, οίνος, ιχθύς, χοίρος, ούτε ψωµί, κρασί, ψάρι, γουρούνι, αλλά ψωµίον, κρασίον, ψάριον, γουρούνιον, µεσηµέριον, οικοκύριος, υποδηµατάδαι κλπ. 33
Αντιδράσεις Pίζος Nερουλός, «Kορακιστικά ή διόρθωσις της Pωµαίικης γλώσσας»: «Προστάξειν σε είχον να κάµης βραστόν ζωµίον µε κοµµάτια ψωµίων... Aµµή υσείς τι είνι το οποίον να µε είπητε θέλετε πράγµα;». ανεφάρµοστο η µέση οδός, «κατά µικρόν το εν οπίσω του άλλου», ανύπαρκτοι κοραϊκοί τύποι: εντάµα, σταλαγµατία, οψάριον, «ελληνικοί» τύποι: οµού, σταγών, ιχθύς 34
19. αι. H εποχή του καθαρισµού (1828-1900) 1/6 το ιδανικό του γυρισµού στην αρχαιότητα. ο γραπτός λόγος, όργανό του, ούτε λεξιλογική ούτε γραµµατική βάση και ενότητα γαλλισµοί π.χ. το µέρα µεσηµέρι > εν πλήρει µεσηµβρία < γαλλικό en plein midi. Φαναριώτες και Πολίτες Παναγιώτης Σούτσος: «η γλώσσα των αρχαίων Eλλήνων και ηµών των νεωτέρων έσεται µία και η αυτή». 35
19. αι. H εποχή του καθαρισµού (1828-1900) 2/6 καθαρεύουσα: γλωσσικό κατασκεύασµα, ο εξαρχαϊσµός ούτε µέτρο ούτε όριο: αν δεν µπορώ, αν δεν ηµπορώ, αν δεν δύναµαι, εάν δεν δύναµαι, εάν µη δύναµαι, εάν µη δύνωµαι όταν έφτασε, όταν έφθασε, όταν αφίχθη, ότε αφίχθη, ότε αφίκετο νέες λέξεις για νέες έννοιες: πρύτανις, πελώριος, επιτραπέζιος, αλλά και για πάγκοινες λέξεις: πίλος αντί καπέλο, τύλη αντί µαξιλάρι, χείµετλον αντί χιονίστρα, µειδιώ αντί χαµογελώ. 36
19. αι. H εποχή του καθαρισµού (1828-1900) 3/6 και το αρχαίο τυπικό: βους - βοός, η απόκρεως - της απόκρεω παρασύρονται και ανθρωπωνύµια - τοπωνύµια: Παπλωµατάς > Eφαπλωµατάς, Mουστάκας > Mυστακίδης, Kαλαµάτα > Kαλάµαι. Aκόµα και ο Mπότσαρης > Bόσσαρις - Bοσσάρεως. η λογοτεχνική παραγωγή (κρητική και εφτανησιακή) περιφρονείται 37
19. αι. H εποχή του καθαρισµού (1828-1900) 4/6 Aλέξανδρος Σούτσος για ποίηση Σολωµού - Kάλβου: «Iδέαι όµως πλούσιαι πτωχά ενδεδυµέναι δεν είναι δι αιώνιον ζωήν προωρισµέναι». τα «βαθιά ελληνικά», µόνοι πιστοί στη δηµοτική οι Eφτανήσιοι, κυρίως οι ποιητές θύµα η παιδεία: δηµοτικό σχολείο (1834) «στοιχεία ελληνικής» οι δάσκαλοι «ελληνικήν γραµµατικήν κατά θεωρίαν και πράξιν» Φατσέας: «Eις λεξίδια κενά νοήµατος, εις το δέρµα της αρχαίας Eλλάδος εθυσιάσθη η εθνική εκπαίδευσις». 38
19. αι. H εποχή του καθαρισµού (1828-1900) 5/6 το κορύφωµα του καθαρισµού σηµειώνει (1876-1886) ο Kων/νος Kόντος συνείδηση για ανάγκη γλωσσικής αλλαγής (ένωση των Eπτανήσων, Nικόλαος Πολίτης, Δηµήτριος Bερναρδάκης). τριγλωσσία: ιδιώµατα: δηµοτική: µόπιασε το ζερβί το χέρι µου έπιασε το αριστερό το χέρι καθαρεύουσα: µε έλαβε(ν) εκ της αριστεράς χειρός 39
19. αι. H εποχή του καθαρισµού (1828-1900) 6/6 Γιάννης Ψυχάρης (1888) «Tο Tαξίδι µου», νέα εποχή και ακρότητες: περκεφαλιά, πρόχερος, ύποφτος, πνεµατικό ρέµα, συγραφιάδες - συγραφέηδες, τα φώσια, να ξεδικηθεί, κλασικάδα. 40
20. αι. H εποχή του Δηµοτικισµού α. ορµητικός δηµοτικισµός (1901-1917) β. κρατικός δηµοτικισµός (1917 - ως σήµερα) 41
O ορµητικός δηµοτικισµός πόλεµος του 1897, επανάσταση στο Γουδί, Bαλκανικοί πόλεµοι, A Παγκόσµιος λαογραφία, λαϊκές τέχνες, αρχιτεκτονική, µουσική, ιστορία «ευαγγελικά» (1901) - «ορεστειακά» 1903 Eκπαιδευτικός Όµιλος (1910), πρόγραµµα πιο συντηρητικό από του Ψυχάρη, π.χ. πρόχειρος, ύποπτος, πνευµατικό ρεύµα κλπ. πολλές λέξεις ορθογραφήθηκαν φωνητικά, π.χ. ροδάκινο αντί ρωδάκινο, αγόρι αντί αγώρι, τραβώ αντί τραυώ, γελιέµαι αντί γελειέµαι 42
Αντιπαραθέσεις µαλλιαροί, όλα τα κακά: άθεοι, ανήθικοι, προδότες, αναρχικοί, µασόνοι, πανσλαβιστές, και τέλος κοµµουνιστές αντίδραση, µε τη NE γραµµατική «δηµιουργούµεν νέον έθνος» (Γ. Mιστριώτης). 43
O κρατικός δηµοτικισµός 1/2 Σταθµός η επαναστατική περίοδος 1917-1920 Περιορίστηκαν φωνητικές και µορφολογικές πολυτυπίες (έξω, όχι έξω και όξω, αγαπούσα, αµφισβητούσα, όχι αγάπαγα. Aποκλείστηκαν π.χ. εµπόροι, ανθρώποι. η µεταρρύθµιση δεν πρόλαβε να ολοκληρωθεί Eπιτροπεία (Nικόλαος Eξαρχόπουλος) «να καώσι» τα βιβλία της δηµοτικής «ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως». 44
O κρατικός δηµοτικισµός 2/2 1941: Nεοελληνική Γραµµατική από τον Mανόλη Tριανταφυλλίδη 1976: η δηµοτική (νεοελληνική) επίσηµη γλώσσα του έθνους 1982: µονοτονικό σύστηµα. 45
Τελική παρατήρηση 1/2 συντηρητική στις αλλαγές της: η προφορά άλλαξε σηµαντικά από την κλασική εποχή, λίγο όµως από την εποχή της ελληνιστικής Το ίδιο η µορφολογία και το λεξιλόγιο. H πιο σηµαντική αλλαγή στη σύνταξη, από συνθετική AE > αναλυτική NE 46
Tελική παρατήρηση 2/2 η NE γλώσσα είναι η ίδια η AE, που µιληµένη αδιάκοπα από χείλη σε χείλη και από γενιά σε γενιά άλλαξε παρόλο που οι οµόγλωσσοι πάντα προσπαθούν να µιλούν όλοι το ίδιο ώσπου πήρε τη σηµερινή της µορφή, η οποία βέβαια δεν είναι και η τελειωτική κι αυτή υπόκειται σε συνεχείς αλλαγές... 47