Αρσένιος Αυτωρειανός

Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Περίληψη : Ο Αρσένιος γεννήθηκε περί το 1200 στην Κωνσταντινούπολη. Σε νεαρή ηλικία ενδύθηκε το μοναχικό σχήμα. Ανήλθε δύο φορές στον πατριαρχικό θρόνο, το 1254 και το 1261. Το 1265 καθαιρέθηκε για δεύτερη φορά από το αξίωμά του και εξορίστηκε στο μονύδριο της Σούδας στην Προκόννησο, ενώ λίγο αργότερα αφορίστηκε. Πέθανε εξόριστος στην Προκόννησο στις 30 Σεπτεμβρίου 1273. Μετά το θάνατό του ανακηρύχθηκε άγιος. Άλλα Ονόματα Γεώργιος Αυτωρειανός, Γεννάδιος Τόπος και Χρόνος Γέννησης περί το 1200, Κωνσταντινούπολη Τόπος και Χρόνος Θανάτου 30 Σεπτεμβρίου 1273, Προκόννησος Κύρια Ιδιότητα πατριάρχης 1. Βιογραφικά στοιχεία Ο Αρσένιος γεννήθηκε περί το 1200 στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν γιος του κριτή του βήλου Αλεξίου Αυτωρειανού και της Ειρήνης Καματηρής, γόνου αριστοκρατικής οικογένειας. Το βαπτιστικό του όνομα ήταν Γεώργιος. Σε νεαρή ηλικία έγινε μοναχός με το όνομα Γεννάδιος και αποσύρθηκε στη μονή Οξείας, της οποίας χρημάτισε και ηγούμενος. Την ίδια περίοδο άλλαξε το όνομά του σε Αρσένιος, το οποίο είχε λάβει ως μοναχός και ο πατέρας του. Το 1253/1254, στο πλαίσιο των διαπραγματεύσεων που διεξήγαγε ο αυτοκράτορας της ΝίκαιαςΙωάννης Γ Βατάτζης (1222 1254) με τη Ρώμη για την ένωση των Εκκλησιών, ο Αρσένιος στάλθηκε πρεσβευτής στον πάπα Ιννοκέντιο Δ (1243 1254). Όταν επέστρεψε από τη Ρώμη, ο Αρσένιος εγκατέλειψε τη μονή του και αποσύρθηκε σε ένα μικρό μοναστήρι στην Απολλωνιάδα λίμνη της Βιθυνίας. Το Νοέμβριο του 1254, ύστερα από πρόταση του νέου αυτοκράτορα Θεοδώρου Β Λασκάρεως (1254 1258) και με τη συγκατάθεση της συνόδου, εξελέγη πατριάρχης. 1 Ο Αρσένιος χειροτονήθηκε διάκονος, ιερέας και στη συνέχεια πατριάρχης μέσα σε μία εβδομάδα, 2 γεγονός που προκάλεσε τις αντιδράσεις πολλών εκκλησιαστικών παραγόντων. Η πρώτη του πράξη ως πατριάρχη ήταν η στέψη του Θεοδώρου Β (1254), ενώ τον Οκτώβριο του 1256 μετέβη στη Θεσσαλονίκη για να τελέσει το γάμο της Μαρίας, κόρης του αυτοκράτορα, με το Νικηφόρο Δούκα, γιο του δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β Δούκα. Στη διάρκεια της βασιλείας του Θεοδώρου Β ο Αρσένιος παρέμεινε πιστός στο βασιλικό οίκο και οι σχέσεις εκκλησίας κράτους ήταν αρμονικές. Όταν ο Θεόδωρος Β πέθανε, ο Αρσένιος στάθηκε στο πλευρό του ανήλικου γιου του και διαδόχου Ιωάννη Δ, υπερασπιζόμενος τα νόμιμα δικαιώματά του στην εξουσία. 3 Η στάση του αυτή τον οδήγησε σε έντονη σύγκρουση με το Μιχαήλ Η Παλαιολόγο, κηδεμόνα του Ιωάννη Δ και μετέπειτα σφετεριστή του θρόνου. 4 Ωστόσο, παρά τις επιφυλάξεις του για το πρόσωπο του Μιχαήλ Η, την 1η Ιανουαρίου 1259 αναγκάστηκε, φοβούμενος για την ακεραιότητα του Ιωάννη Δ, να στέψει το Μιχαήλ αυτοκράτορα. 5 Λίγο αργότερα, όμως, εξαιτίας της πολιτικής που εξακολουθούσε να ασκεί ο Μιχαήλ Η, ο Αρσένιος αναχώρησε από τη Νίκαια και αποσύρθηκε στη μονή Διομήδους στον Αστακηνό κόλπο, χωρίς ωστόσο να παραιτηθεί από τον πατριαρχικό θρόνο. Το 1260 η σύνοδος των ιεραρχών που συγκλήθηκε από τον Δημιουργήθηκε στις 20/5/2017 Σελίδα 1/5

Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, αυτοκράτορα στη Λάμψακο καθαίρεσε τον Αρσένιο από το αξίωμά του και εξέλεξε το Νικηφόρο Β (1260 1261) διάδοχό του. Mετά το θάνατο του πατριάρχη Νικηφόρου Β (1261) και τις έντονες πιέσεις που δέχθηκε από τον πεθερό του, το σεβαστοκράτορα Κωνσταντίνο Τορνίκη, ο Μιχαήλ Η ανακάλεσε τον Αρσένιο στην πατριαρχική έδρα. Η δεύτερη πατριαρχία του Αρσενίου άρχισε το Μάιο ή Ιούνιο του 1261. Τον Αύγουστο του ίδιου έτους, μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, ο Αρσένιος έστεψε για δεύτερη φορά το Μιχαήλ Η αυτοκράτορα, αυτή τη φορά στην Αγία Σοφία. Το 1262, όταν ο Αρσένιος πληροφορήθηκε την τύφλωση του Ιωάννη Δ από τον αυτοκράτορα, αφόρισε τον τελευταίο, χωρίς ωστόσο να απαγορεύσει την είσοδό του στην εκκλησία και τη μνεία του ονόματός του στη λειτουργία. 6 Η επιμονή του να μην άρει τον αφορισμό του αυτοκράτορα, παρά τις προσπάθειες προσέγγισης που έκανε ο τελευταίος, οδήγησε το Μιχαήλ Η στην αναζήτηση αιτιών καθαίρεσής του από το πατριαρχικό αξίωμα. Έτσι, ο κληρικός του πατριαρχείου Εψητόπουλος συνέταξε και παρουσίασε στις 21 Μαρτίου 1265 στον αυτοκράτορα λίβελο κατά του πατριάρχη. Ο Αρσένιος κατηγορήθηκε ότι παρέλειψε να αναγνώσει ευχές υπέρ του Μιχαήλ Η στον όρθρο και ότι δέχθηκε στη λειτουργία και κοινώνησε τα παιδιά του Σελτζούκου σουλτάνου του Ικονίου Ιζεντίν ΚαϊκαβούςΒ (Izzeddin Kaikaus, 1245/1246 1265). Ο Αρσένιος κλήθηκε τρεις φορές να λογοδοτήσει για τις κατηγορίες που του προσάπτονταν σε σύνοδο που συγκάλεσε ο Μιχαήλ Η, όμως αρνήθηκε να παραστεί, και έτσι η σύνοδος, χαρακτηρίζοντάς τον φυγόδικο, αποφάσισε την καθαίρεσή του και τον περιορισμό του στο μονύδριο της Σούδας της Προκοννήσου, 7 όπου οδηγήθηκε στα τέλη Μαΐου. Τον Ιούλιο του ίδιου έτους ο Αρσένιος κατηγορήθηκε για συμμετοχή σε συνωμοσία κατά του αυτοκράτορα και αφορίστηκε από τη σύνοδο, έπειτα από πιέσεις του Μιχαήλ Η. Η δεύτερη καθαίρεση και ο αφορισμός προκάλεσαν την έντονη αντίδραση του κινήματος των αρσενιατών, που είχε εκδηλωθεί μετά την πρώτη καθαίρεσή του και είχε λάβει, εκτός από εκκλησιαστικές, και πολιτικοκοινωνικές προεκτάσεις. Ο Αρσένιος πέθανε στην εξορία στις 30 Σεπτεμβρίου 1273. Το 1284, μετά τη σύνοδο του Αδραμυττίου, ο νέος αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β Παλαιολόγος αποφάσισε τη μεταφορά της σορού του στην Κωνσταντινούπολη. Το λείψανό του τάφηκε στο ναό της Αγίας Σοφίας, για να μεταφερθεί στη συνέχεια σε ιερό που έχτισε η Θεοδώρα Ραούλαινα στη μονή Αγίου Ανδρέα εν Κρίσει. Την ίδια περίοδο αποκαταστάθηκε η μνήμη του, του αποδόθηκαν επίσημα τιμές αγίου και θεσπίστηκε η λατρεία του, ενώ άρχισε να μνημονεύεται το όνομά του στο Συνοδικό της Ορθοδοξίας. Από τα έργα του Αρσενίου σώζεται η διαθήκη του, ενώ στο ναό της Παναγίας της Χρυσαφίτισσας στη Λακωνία 8 βρίσκεται η μοναδική απεικόνισή του στη βυζαντινή τέχνη. 1. Οι αρχιερείς είχαν συμφωνήσει στο πρόσωπο του Νικηφόρου Βλεμμύδη, αλλά ο αυτοκράτορας Θεόδωρος Β Λάσκαρις δεν επικύρωσε την εκλογή. Αντίθετα, προέβαλε τον Αρσένιο για το πατριαρχικό αξίωμα και τελικά κατάφερε να εξασφαλίσει και τη συγκατάθεση των αρχιερέων για το πρόσωπό του. Βλ. Συκουτρής, Ι., «Περί το σχίσμα των Αρσενιατών», Ελληνικά 2 (1929), σελ. 267-268. 2. Ο Α. Gardner υποστηρίζει ότι οι διαδοχικές χειροτονίες του Αρσενίου πραγματοποιήθηκαν μέσα σε τρεις ημέρες. Βλ. Gardner, A., The Laskarids of Nikea. The Story of an Empire in Exile (London 1912), σελ. 206-207. 3. Ο ιστορικός Νικηφόρος Γρηγοράς υποστηρίζει ότι ο πατριάρχης Αρσένιος είχε οριστεί από το Θεόδωρο Β Λάσκαρι κηδεμόνας του ανήλικου γιου του Ιωάννη Δ, μαζί με το Γεώργιο Μουζάλωνα. Βλ. Nicephori Gregorae, Historia Byzantina I, Schopen, L. Bekker, I. (επιμ.) (CSHB, Bonn 1829-1855), σελ. 62. Ωστόσο, αυτή η πληροφορία δεν παραδίδεται ούτε από τον ίδιο τον Αρσένιο στη διαθήκη του ούτε από τους ιστορικούς Γεώργιο Παχυμέρη και Δημιουργήθηκε στις 20/5/2017 Σελίδα 2/5

Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Νικηφόρο Βλεμμύδη, όπως σημειώνει ο M. Angold. Βλ. Αngold, M., A Byzantine Government in Exile. Government and Society under the Lascarids of Nicea (1204-1261) (London 1975), σελ. 87. 4. Λίγο πριν πεθάνει ο Θεόδωρος Β Λάσκαρις όρισε κηδεμόνα του ανήλικου γιου του το Γεώργιο Μουζάλωνα, ο οποίος όμως δολοφονήθηκε μαζί με τους αδελφούς του λίγο μετά το θάνατο του Θεοδώρου Β. Μετά τη δολοφονία του την κηδεμονία ανέλαβε ο Μιχαήλ Η Παλαιολόγος με απόφαση συνόδου ευγενών και με την έγκριση του πατριάρχη Αρσενίου. Ο Μιχαήλ Η έλαβε παράλληλα τον τίτλο του μεγάλου δούκα, ενώ στη συνέχεια απέκτησε και τον τίτλο του δεσπότη. Βλ. Nicol, D.M., The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453 (London 1972, Cambridge 1993, επανεκτύπωση 1994), σελ. 31. 5. Ο D.M. Nicol τοποθετεί χρονικά τη στέψη του Μιχαήλ Η Παλαιολόγου στις 25 Δεκεμβρίου 1258. Βλ. Nicol, D.M., The Despotate of Epiros (London 1957), σελ. 169. 6. Tην ίδια περίοδο ο Αρσένιος αφόρισε και το μετέπειτα πατριάρχη Ιωσήφ Α (1266-1275, 1282-1283). Βλ. Laurent, V., L excommunication du patriarche Joseph Ier par son prédéceseur Arsène, BZ 30 (1929-1930), σελ. 489-496. 7. Αρχικά οδηγήθηκε στη μικρή εκκλησία του αγίου Νικολάου, που αποτελεί μετόχι της μονής Οξείας, και έπειτα στην Προκόννησο. Βλ. Συκουτρής, Ι., «Περί το σχίσμα των Αρσενιατών», Ελληνικά 2 (1929), σελ. 300. 8. Για την ιστορική ερμηνεία του πορτρέτου του πατριάρχη Αρσενίου Αυτωρειανού στο ναό της Παναγίας Χρυσαφίτισσας βλ. Κοντογιαννοπούλου, Α., «Το πορτρέτο του πατριάρχη Αρσενίου Αυτωρειανού στην Παναγία Χρυσαφίτισσα της Λακωνίας (1289/1290). Μια προσπάθεια ιστορικής ερμηνείας», Βυζαντιακά 19 (1999), σελ. 223-236. Βιβλιογραφία : Angold M., A Byzantine Government in Exile. Government and Society under the Lascarids of Nicaea (1204-1261), Oxford 1975 Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονική Συγγραφή, Heisenberg, A. Wirth, P. (eds), Georgii Acropolitae Οpera 1 (αναθ. P. Wirth), Stuttgart 1978 Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί Ιστορίαι, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès. Relations historiques 1-2, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 24/1-2, Paris 1984 Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκής Ιστορίας Λόγοι, Shopen, L. (ed.), Nicephori Gregorae Historia Byzantina 1-3, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1829-1855 Failler A., "Chronologie et composition dans l Histoire de Georges Pachymérès", Revue des études byzantines, 39, 1981, 145-249 Γουναρίδης Π., Το κίνημα των Αρσενιατών (1261-1310). Ιδεολογικές διαμάχες την εποχή των πρώτων Παλαιολόγων, Αθήνα 1999 Laurent V., Les régestes des actes du Patriarcat de Constantinople, Fasc. IV: Les régestes de 1208 à 1309, Paris 1971 Dölger F., Regesten der Kaiserurkunden des Oströmischen Reiches, von 565-1453, 3, München 1979 Beck H.-G., Kirche und theologische Litteratur im Byzantinischen Reich, München 1959 Nicol D.M., The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453, 2nd ed., Cambridge 1993 Troitskij I.E., Arseniji Arsenity, London 1973 Δημιουργήθηκε στις 20/5/2017 Σελίδα 3/5

Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, "Arsenios Autoreianos", Kazhdan, Α. (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium 1, New York 1991, 187 Laurent V., "L excommunication du patriarche Joseph Ier par son prédéceseur Arsène", Byzantinische Zeitschrift, 90, 489-496 "Αυτωρειανός Αρσένιος", Trapp, E. Beyer, H. Leontiades, I. (eds), Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, Wien 1976, 160, αρ. 1.694 Ευστρατιάδης Σ., "Ο πατριάρχης (1255-1260, 1261-1267)", Ελληνικά, 1, 1928, 78-94 Συκουτρής Ι., "Περί το σχίσμα των Αρσενιατών", Ελληνικά, 2, 1929, 267-332 Δικτυογραφία : Ἀρσένιος Αὐ τωρειανός http://www.ec-patr.org/list/index.php?lang=gr&id=133 Γλωσσάριo : δεσπότης, ο Τίτλος που εμφανίστηκε το 12ο αιώνα. Στη διοικητική ιεραρχία το αξίωμα του δεσπότη βρισκόταν κάτω από εκείνα του αυτοκράτορα και του συναυτοκράτορα. Από το 14ο αιώνα και εξής τον τίτλο φέρουν οι ηγεμόνες επιμέρους περιοχών, όπως της Πελοποννήσου και της Ηπείρου. κριτής του βήλου, ο Ανώτερος δικαστικός αξιωματούχος. Ο κριτής του βήλου ανήκει σε ειδική κατηγορία κριτών (δικαστών), η ύπαρξη της οποίας μαρτυρείται στην Κωνσταντινούπολη ήδη από το 10ο αιώνα. Οι κριτές του βήλου συγκροτούσαν ένα από τα ανώτερα δικαστήρια. Το όνομά τους προήλθε κατά πάσα πιθανότητα από το χώρο συνάντησής τους, που ήταν ο χώρος πίσω από ένα βήλο (παραπέτασμα) του Ιπποδρόμου. Το αξίωμα του κριτή του βήλου ενδεχομένως δεν εξακολούθησε να υφίσταται μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους (1204), παρόλο που σημειώνεται σε καταλόγους αξιωμάτων του 14ου αιώνα. σεβαστοκράτωρ, ο Υψηλός τιμητικός τίτλος. Στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία αποδόθηκε πρώτη φορά από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α Κομνηνό (1081-1118) στον αδελφό του Ισαάκιο Κομνηνό και στη συνέχεια δινόταν σε μέλη της οικογένειας του αυτοκράτορα. Στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ο υψηλός αυτός τίτλος δήλωνε τους ανώτερους άρχοντες του κράτους. Συνοδικό της Ορθοδοξίας, το Επίσημο έγγραφο της Εκκλησίας το οποίο συντάχθηκε μετά το θρίαμβο της Ορθοδοξίας (843) και πριν από το 920, βασισμένο ενδεχομένως σε προηγούμενα συνοδικά. Αποτελείται από δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος («ευχαριστία») εκφράζεται ευγνωμοσύνη στον Κύριο και περιέχονται δεήσεις υπέρ εκείνων που πολέμησαν στο πλευρό του τους αιρετικούς, ενώ στο δεύτερο καταγράφονται όλες οι συνοδικές καταδίκες σημαντικών αιρέσεων. Πηγές Arsenius Autoreianos, Testamentum, στο Patrologiae cursus completus, Series Graeca 140, Migne, P.I. (ed.) (Paris 1927), σελ. 947 958. Georgii Acropolitae, Opera 1, Teubner (ed.) (Stuttgard 1978). Guillard, J., Le Synodicon de l Orthodoxie: édition et commentaire, TM 2 (1967), σελ. 1 118. Lemerle, P., Actes de kutlumus in Archives de l Athos II (Paris 1945). Miklosich, F. Müller, J., Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana 1, 2, 4, 6 (Wien 1860, 1862, 1871, 1890). Nicephori Gregorae, Historia Byzantina Ι, Schopen, L. Bekker, I. (eds) (CSHB, Bonn 1829 1855). Δημιουργήθηκε στις 20/5/2017 Σελίδα 4/5

Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Georgii Pachymeres de Michaele et Andronico Palaeologis libri trecedim 1, 2, Bekker, Ι. (ed.) (CSHB, Bonn 1835). Pieralli, L., Una lettera del patriarca Arseniu Autorianos a papa Alessandro ΙV sull unione delle Chiese, JÖB 48 (1998), σελ. 171 188. Νικολόπουλος, Π.Γ., «Ακολουθία ανέκδοτος εις Αρσένιον, πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως», ΕΕΒΣ 43 (1977 1978), σελ. 365 387. Παπαδόπουλος Κεραμεύς, Α., Ανάλεκτα Ιεροσολυμιτικής Σταχυολογίας ή Συλλογή ανεκδότων και σπανίων ελληνικών συγγραφών περί των κατά την Εώαν ορθοδόξων εκκλησιών και μάλιστα της των Παλαιστινών 1 (Sanktpeterburg 1888 1897, επανεκτύπωση Bruxelles 1963). Ράλλης, Γ. Πότλης, Μ., Σύνταγμα των θείων και ιερών κανόνων 5 (Αθήνα 1852, επανεκτύπωση 1966). Σάθας, Κ.Ν., «Ανωνύμου Σύνοψις Χρονική», στο Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη 7 (Βενετία 1894). Χρονολόγιο περ. 1200: Γέννηση Αρσενίου 1253/1254: Συμμετοχή σε πρεσβεία προς τον πάπα Ιννοκέντιο Δ για το ζήτημα της ένωσης των Eκκλησιών Νοέμβριος 1254: Εκλογή Αρσενίου στον πατριαρχικό θρόνο. Στέφει το Θεόδωρο Β Λάσκαρι αυτοκράτορα στη Νίκαια 1 Ιανουαρίου 1259: Στέφει το Μιχαήλ Η Παλαιολόγο αυτοκράτορα στη Νίκαια 1259: Αποσύρεται στη μονή Διομήδους στον Αστακηνό κόλπο 1260: Καθαίρεση Αρσενίου από τη σύνοδο των ιεραρχών Μάιος/Ιούνιος 1261: Ανάκληση Αρσενίου στον πατριαρχικό θρόνο Αύγουστος 1261: Στέφει το Μιχαήλ Η Παλαιολόγο αυτοκράτορα στο ναό της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη 1262: Αφορισμός του Μιχαήλ Η από τον πατριάρχη Αρσένιο 21 Μαρτίου 1265: Διατύπωση κατηγορητηρίου εναντίον του πατριάρχη 1265: Καθαίρεση Αρσενίου από τη σύνοδο των ιεραρχών Μάιος 1265: Ο Αρσένιος οδηγείται στο μονύδριο της Σούδας της Προκοννήσου 30 Σεπτεμβρίου 1273: Θάνατος Αρσενίου 1284: Μεταφορά λειψάνου του Αρσενίου στο ναό της Αγίας Σοφίας Δημιουργήθηκε στις 20/5/2017 Σελίδα 5/5