Επιμορφωτικό υλικό για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών Τεύχος 3 (Κλάδος ΠΕ02) γ έκδοση 305 2. Κατηγορίες εκπαιδευτικού λογισμικού Δημήτρης Κουτσογιάννης Ο γενικότερος όρος λογισμικό (λογισμικό εφαρμογών) χρησιμοποιείται για τα προγράμματα που εκτελούνται από ένα υπολογιστικό σύστημα. Μια ειδική κατηγορία του είναι το εκπαιδευτικό λογισμικό (educational software), δηλαδή το πρόγραμμα που σχεδιάζεται και χρησιμοποιείται για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Ο όρος εκπαιδευτικό λογισμικό, παρ ότι χρησιμοποιείται ευρύτατα, είναι ιδιαίτερα προβληματικός στον χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας, για τρεις κυρίως λόγους: Μεγαλύτερο μέρος του λογισμικού που μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη διδασκαλία της γλώσσας ως μητρικής (και εν πολλοίς και στη διδασκαλία των γλωσσών, γενικότερα) δεν είναι εκπαιδευτικό λογισμικό, αλλά περιβάλλοντα ευρύτερης χρήσης. Τέτοια είναι για παράδειγμα τα προγράμματα επεξεργασίας κειμένου, τα σώματα κειμένων, τα ηλεκτρονικά λεξικά και το διαδίκτυο. Ο όρος εκπαιδευτικό λογισμικό υπονοεί ότι ο υπολογιστής χρησιμοποιείται ως υποστηρικτικό μέσο στη γλωσσική διδασκαλία. Θεωρεί, δηλαδή, σε μεγάλο βαθμό δεδομένο το «τι» της γλωσσικής εκπαίδευσης και ενδιαφέρεται για το «πώς». Ωστόσο κάτι τέτοιο, ενώ ίσχυε παλιότερα, δεν ισχύει πια. Η ευρεία χρήση των ΤΠΕ ως μέσων για γράψιμο, διάβασμα και επικοινωνία δημιουργεί νέα δεδομένα στο ίδιο το περιεχόμενο της γλωσσικής εκπαίδευσης (βλ. Ενότητα ΙΙ, κεφ. 2.5 και Ενότητα ΙΙΙ, κεφ. 3), κάτι που πρέπει να το λάβουμε σοβαρά υπόψη μας σε κάθε σχεδιασμό. Τέλος, μεγάλο πρόβλημα δημιουργείται από το γεγονός ότι η αξιοποίηση των Η/Υ στη διδασκαλία της ελληνικής ταυτίζεται συνήθως στη χώρα μας με την αξιοποίηση συγκεκριμένου τύπου εκπαιδευτικού λογισμικού, που εκλαμβάνει τον υπολογιστή ως δάσκαλο (βλ. Ενότητα ΙΙ, κεφ. 2.1).
Επιμορφωτικό υλικό για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών Τεύχος 3 (Κλάδος ΠΕ02) γ έκδοση 306 Τα λογισμικά, με κριτήριο τον βαθμό αλληλεπίδρασης με τον χρήστη, συνιστούν «ανοικτά» ή «κλειστά» εκπαιδευτικά περιβάλλοντα, ενώ με κριτήριο τη χρήση του υπολογιστή στη διδασκαλία και μάθηση μπορούν να διακριθούν σε προγράμματα καθοδηγούμενης διδασκαλίας (ο υπολογιστής ως δάσκαλος π.χ. προγράμματα εξάσκησης και πρακτικής), περιβάλλοντα μάθησης με την υποστήριξη του υπολογιστή (ο υπολογιστής ως περιβάλλον εργασίας, π.χ. προγράμματα προσομοίωσης) και βέβαια, όπως έχει ήδη αναφερθεί (βλ. Ενότητα ΙΙ, κεφ. 2.5 και Ενότητα ΙΙΙ, κεφ. 3) περιβάλλοντα πρακτικής γραμματισμού (π.χ. ηλεκτρονικά περιβάλλοντα παραγωγής λόγου). Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν αναλυτικότερα οι κατηγορίες που συναντάμε πιο συχνά στη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων. 105 Α. Κατηγοριοποίηση σύμφωνα με τον βαθμό αλληλεπίδρασης Ανοιχτά διερευνητικά περιβάλλοντα Τα λογισμικά, με κριτήριο τον βαθμό και το είδος αλληλεπίδρασης με τον χρήστη, συνιστούν «ανοιχτά» ή «κλειστά» εκπαιδευτικά περιβάλλοντα. Ανοιχτά περιβάλλοντα για τη γλωσσική εκπαίδευση είναι συνήθως τα σώματα κειμένων, τα ηλεκτρονικά λεξικά και οι συμφραστικοί πίνακες (concordances) με λογοτεχνικά συνήθως έργα. Τα περιβάλλοντα αυτά προσφέρονται πάρα πολύ για ποικίλες γλωσσοδιδακτικές δραστηριότητες, που μπορούν να κινούνται σε ένα παραδοσιακό αλλά και πολύ σύγχρονο πλαίσιο. Για τη διδασκαλία της ιστορίας ανοιχτά περιβάλλοντα θεωρούνται όσα ενθαρρύνουν την ιστορική έρευνα και την ανάπτυξη μεταγνωστικών και, κυρίως, μεταϊστορικών δεξιοτήτων, όσα ενθαρρύνουν, δηλαδή, μαθησιακές δραστηριότητες με τη μορφή ανοικτού ερευνητικού ερωτήματος, που απαιτεί από τους μαθητές να οργανώσουν την ιστορική πληροφορία, εισάγοντάς τους στο «εργαστήριο του ιστορικού» (Δημαράκη 2002 Κάββουρα 2004 Τσιβάς 2010). Ως σημαντικά κριτήρια για την επιλογή των περιβαλλόντων αυτών θα μπορούσαν να επισημανθούν τα κάτωθι: Να είναι ελεύθερα στην πρόσβαση. 105 Βλ. για επιπλέον πληροφορίες http://www.greek-language.gr/greeklang/modern_greek/bibliographies/edu_soft/02.html#toc003
Επιμορφωτικό υλικό για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών Τεύχος 3 (Κλάδος ΠΕ02) γ έκδοση 307 Να είναι δομημένα με τέτοιο τρόπο, ώστε να ευνοούν τη διερευνητική μάθηση. Αυτό σημαίνει ότι ευνοούν και διευκολύνουν την αναζήτηση χωρίς να δίνουν έτοιμες απαντήσεις, ενώ παρέχουν τους απαραίτητους πόρους για την επίλυση ενός προβλήματος. Να είναι αξιόπιστα, να έχουν δηλαδή ελεγχθεί ως προς τη λειτουργία τους. Να είναι αντιπροσωπευτικά, κυρίως για σώματα κειμένων. Να έχουν ληφθεί υπόψη κατά τη δημιουργία τους εκπαιδευτικές και διδακτικές παράμετροι. Να είναι φιλικά στη χρήση, κυρίως στα παιδιά και σε εκπαιδευτικούς που δε διαθέτουν ιδιαίτερες τεχνικές γνώσεις. Να παρέχουν τις απαραίτητες πληροφορίες για τον τρόπο λειτουργίας τους. Ιδανικό θα ήταν να είναι προσανατολισμένα προς την εκπαίδευση, προτείνοντας τρόπους και σενάρια διδακτικής αξιοποίησής τους. Μια καταγραφή τέτοιων περιβαλλόντων μπορεί να βρει ο ενδιαφερόμενος στο Παράρτημα Β, ενώ στο κεφάλαιο 5 της παρούσας ενότητας κατατίθενται προτάσεις διδακτικής αξιοποίησης ανοιχτών διερευνητικών περιβαλλόντων (ηλεκτρονικά λεξικά, αρχαία ελληνικά σώματα κειμένων και συμφραστικός πίνακας λέξεων του ποιητικού έργου του Γ. Σεφέρη). Κλειστά περιβάλλοντα εκπαιδευτικού λογισμικού Στα κλειστά περιβάλλοντα ανήκουν κυρίως τα λογισμικά καθοδηγούμενης διδασκαλίας (ο υπολογιστής ως δάσκαλος, π.χ. προγράμματα εξάσκησης και πρακτικής). Τα περιβάλλοντα αυτά είναι τα πιο διαδεδομένα στην ελληνική αγορά και εστιάζουν το ενδιαφέρον τους κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία της μικροδομής της γλώσσας (γραμματική, ορθογραφία, λεξιλόγιο). Όπως ήδη αναφέρθηκε, ο διεθνής επιστημονικός προβληματισμός έχει απομακρυνθεί σημαντικά εδώ και δεκαετίες από την οπτική που τα περιβάλλοντα αυτά προσεγγίζουν το θέμα της διδασκαλίας της γλώσσας. Πρόκειται, επομένως, για περιβάλλοντα που μόνο ευκαιριακά και για συγκεκριμένες ανάγκες προτείνεται να αξιοποιηθούν στην εκπαίδευση. Οι λόγοι είναι οι εξής: Αποτελούν εφαρμογές που έχουν εγκαταλειφθεί στη διεθνή βιβλιογραφία από τις αρχές ήδη της δεκαετίας του 1980. Και αυτό γιατί η έμφαση στη
Επιμορφωτικό υλικό για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών Τεύχος 3 (Κλάδος ΠΕ02) γ έκδοση 308 διδασκαλία των γλωσσών (και στη διδασκαλία γενικότερα) πέρασε από τη συμπεριφοριστικού τύπου διδασκαλία των δομών στο κείμενο, ενταγμένο στην εκάστοτε επικοινωνιακή περίσταση (βλ. Ενότητα ΙΙ, κεφ. 2). Τα προγράμματα αυτά αυτοεξαντλούνται, επομένως, στη διδασκαλία γραμματικών δομών που δεν αποτελεί σήμερα ζητούμενο στη γλωσσική διδασκαλία, αφού οι γραμματικές δομές δε γίνονται κατανοητές εκτός των κειμενικών ειδών. Με την κατηγορία αυτή λογισμικού κινδυνεύουμε να ξαναφέρουμε από το παράθυρο των windows ό,τι και η ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα με τα νέα Π.Σ. και σχολικά βιβλία τείνει να ξεπεράσει. Σε αυτήν την κατηγορία μπορούν να ενταχθούν και απλές γραμμικές πολυμεσικές εφαρμογές, ηλεκτρονικές εγκυκλοπαίδειες και στατικά παιχνίδια. Εικόνα 49. Εκπαιδευτικό παιχνίδι κλειστών ερωτήσεων, ψηφιακός πόρος στο εμπλουτισμένο εγχειρίδιο «Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ Γυμνασίου» (Ψηφιακό Σχολείο).
Επιμορφωτικό υλικό για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών Τεύχος 3 (Κλάδος ΠΕ02) γ έκδοση 309 Β. Κατηγοριοποίηση σύμφωνα με τη χρήση στη μαθησιακή διαδικασία Προγράμματα καθοδηγούμενης διδασκαλίας / Ο υπολογιστής ως δάσκαλος Η διάδοση αυτής της κατηγορία λογισμικού συναρτάται σε μεγάλο βαθμό με το διδακτικό πρότυπο του συμπεριφορισμού (βλ. κεφ 2.1 της Ενότητα ΙΙ). Πρόκειται για: προγράμματα εξάσκησης (Drill and Practice) Τα λογισμικά αυτού του χαρακτήρα που στοχεύουν στη γλωσσική διδασκαλία εξασκούν συνήθως τους μαθητές σε διάφορες ενότητες της γραμματικής και του συντακτικού ή στην εκμάθηση του λεξιλογίου. Συχνά τα τελευταία χρόνια εμφανίζονται ενσωματωμένα σε άλλου τύπου λογισμικά και όχι αυτόνομα. Κριτική Στα θετικά των προγραμμάτων αυτών, συνήθως, λογίζονται: η άμεση ανατροφοδότηση, το περιθώριο άπειρων επαναλήψεων «χωρίς να εξαντλείται η υπομονή του μηχανήματος» και η δυνατότητα αξιολόγησης της πορείας των ασκουμένων. Τα προγράμματα αυτά έχουν συγκεντρώσει την πιο έντονη κριτική και θα λέγαμε πως στη διεθνή βιβλιογραφία θεωρούνται ως παραδείγματα προς αποφυγήν, αφού η άκριτη υιοθέτησή τους μπορεί, πέραν των άλλων, να επαναφέρει μια ξεπερασμένη αντίληψη στη γλωσσική διδασκαλία. Αν είναι όμως καλά σχεδιασμένα, είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν ευκαιριακά για την επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων (π.χ. ορθογραφίας) και να διευκολύνουν την εκπαιδευτική διαδικασία. προγράμματα διδασκαλίας (Tutorials) με παράλληλη εξάσκηση. Τα προγράμματα διδασκαλίας αναλαμβάνουν τη διδασκαλία μιας ενότητας με την παράλληλη εξάσκηση. Η ύλη παρουσιάζεται κατά μικρές ενότητες και με κατάλληλες ερωτήσεις καταβάλλεται προσπάθεια να προκληθεί η συμμετοχή του μαθητή, από τις απαντήσεις του οποίου εξαρτάται η συνέχιση της διδασκαλίας. Επιδιώκεται, δηλαδή, η δυνατότητα εξατομικευμένης μαθησιακής διαδικασίας που στηρίζεται στο διάλογο και παρακολουθεί την πορεία και ικανότητα του κάθε μαθητή. Κριτική Τα προγράμματα διδασκαλίας, αν είναι προσεχτικά σχεδιασμένα και εκμεταλλεύονται τις δυνατότητες της τεχνολογίας (π.χ. εικόνα, λόγος, τεχνητή νοημοσύνη), μπορούν: 1. Να βοηθήσουν στην κατανόηση κεφαλαίων της γραμματικής και του συντακτικού και να καλύψουν τυχόν κενά των μαθητών σε επί μέρους θέματα.
Επιμορφωτικό υλικό για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών Τεύχος 3 (Κλάδος ΠΕ02) γ έκδοση 310 2. Επιτρέπουν στο δάσκαλο να μην απασχολεί το σύνολο των μαθητών, όταν κρίνει ότι το πρόβλημα δεν είναι γενικό και επιτρέπουν την απόλυτη εξατομίκευση της διδασκαλίας. Η κριτική, ωστόσο, επισημαίνει πως τα προγράμματα αυτά είναι μεν πιο σύνθετα και πιο εντυπωσιακά, η διδακτική φιλοσοφία όμως που υιοθετούν δε διαφέρει ουσιαστικά από αυτήν των προγραμμάτων εξάσκησης. Στηρίζονται και αυτά στις αρχές της ψυχολογικής σχολής του συμπεριφορισμού, γι' αυτό και η κριτική που ασκείται είναι παραπλήσια μ' αυτήν για τα προγράμματα εξάσκησης. Ο υπολογιστής ως περιβάλλον εργασίας Πρόκειται για περιβάλλοντα που επιδιώκουν όχι να διδάξουν, αλλά να μετατρέψουν τον υπολογιστή σε περιβάλλον που θα ευνοεί τη διδασκαλία. Βασικά χαρακτηριστικά που πρέπει να έχουν τα περιβάλλοντα αυτά είναι: Συγκεκριμένη και σαφή θεωρία μάθησης στην οποία να στηρίζονται. Η θεωρία αυτή της μάθησης πρέπει να είναι σύγχρονη και να λαμβάνει υπόψη της τη διεθνή εμπειρία. Πολύ καλό θεωρητικό πλαίσιο ως προς τη διδασκαλία του διδακτικού αντικειμένου. Πολύ καλό υποστηρικτικό υλικό, πρωτίστως για τους εκπαιδευτικούς, προκειμένου να κατανοήσουν την εκπαιδευτική του λογική. Σαφή δόμηση του περιβάλλοντος με βάση τη θεωρία μάθησης που υιοθετούν. Τράπεζα με παραδείγματα εφαρμογών (καλό είναι αυτά να προέρχονται από την εκπαιδευτική πρακτική). Εξυπακούεται ότι πρέπει να είναι φιλικά στη χρήση και εύκολα για παιδιά. Τα περιβάλλοντα αυτά ακολουθούν χρονικά μετά από την αξιοποίηση του υπολογιστή ως δασκάλου και γνώρισαν ιδιαίτερη ανάπτυξη, κυρίως στις ΗΠΑ, κατά τις δεκαετίες του 1980-1990. Στο μάθημα της Ιστορίας τέτοια περιβάλλοντα είναι οι αλληλεπιδραστικές εφαρμογές που θέτουν τον μαθητή σε ρόλο ιστορικού ερευνητή, αρχαιολόγου κτλ. και του αναθέτουν τη λύση ενός ανοικτού ιστορικού προβλήματος, μέσα από προσχεδιασμένες δραστηριότητες, συνεργατικής κατά προτίμηση φύσης καθώς και νοητικά εργαλεία που επιτρέπουν τη δημιουργία και τον χειρισμό δυναμικών αναπαρα-
Επιμορφωτικό υλικό για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών Τεύχος 3 (Κλάδος ΠΕ02) γ έκδοση 311 στάσεων. Προκειμένου, βέβαια, τα περιβάλλοντα αυτά να λειτουργήσουν ως νοητικά εργαλεία και να στηρίξουν τη διερευνητική μάθηση, απαραίτητη είναι η κατάλληλη διδακτική προσέγγιση και πρακτική διαφορετικά η κατασκευή αναπαραστάσεων μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε μια μηχανιστική δραστηριότητα καταγραφής πληροφοριών (Δημαράκη 2002, 390). Στο γλωσσικό μάθημα οι εφαρμογές που μετατρέπουν τον υπολογιστή σε περιβάλλον εργασίας αξιοποιήθηκαν κυρίως για τη διδασκαλία του γραπτού λόγου. Ο αριθμός αυτών των περιβαλλόντων για τη διδασκαλία της γλώσσας μας είναι περιορισμένος. Ειδικά για το γλωσσικό μάθημα, τα λογισμικά που αξιοποιούν τον υπολογιστή ως περιβάλλον εργασίας μπορούν να διακριθούν στις παρακάτω υποκατηγορίες: Η πρώτη επιχειρεί να μετατρέψει τον υπολογιστή από μέσο διδασκαλίας σε περιβάλλον στήριξης του γράφοντος μαθητή. Στην κατηγορία αυτή μπορούμε να διακρίνουμε δύο υποκατηγορίες: η μία έχει εστίαση περισσότερο γνωσιακή και δίνει μεγαλύτερη έμφαση στο τι μπορεί να προσφέρει ο υπολογιστής σε σχέση με την παραγωγή λόγου, ενώ η άλλη υποκατηγορία, αν και αντλεί κάποια στοιχεία από την άποψη αυτή, αναζητεί στον υπολογιστή το μέσο που θα διευκολύνει την κοινωνική επαφή, τη συνεργασία, την ανταλλαγή απόψεων κτλ. Ενδεικτικό παράδειγμα της δεύτερης υποκατηγορίας είναι το αγγλόφωνο περιβάλλον Deadalus. Το περιβάλλον αυτό στηρίζει τον μαθητή κατά τη συγγραφή, δίνοντας του πόρους αλλά και ανατροφοδότηση μέσα από την επικοινωνία με άλλους μαθητές που το χρησιμοποιούν. Το Ολοκληρωμένο Περιβάλλον Παραγωγής Γραπτού Λόγου Daedalus και το Daedalus On-line έχουν σχεδιαστεί ειδικά για να υποστηρίξουν τη συνεργατική μάθηση κατά τη διαδικασία παραγωγής γραπτού λόγου. 106 Εικόνα 50 Οθόνη από την πρόσφατη έκδοση της εφαρμογής (http://www.daedalus.com/) 106 Στον δικτυακό τόπο της «Πύλης για την ελληνική γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση» διατίθεται το σχετικό άρθρο του Butler (2001).
Επιμορφωτικό υλικό για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών Τεύχος 3 (Κλάδος ΠΕ02) γ έκδοση 312 Κριτική Τα προγράμματα αυτά, όπως είναι λογικό, φέρουν τα ελαττώματα της αποκλειστικής προσκόλλησης στη θεωρία στην οποία στηρίζονται. Κατ' αρχήν είναι πολύ δύσκολο να μοντελοποιηθεί πλήρως η ανθρώπινη σκέψη η οποία σε μεγάλο βαθμό είναι και κοινωνική σκέψη και κατά προέκταση η διαδικασία παραγωγής γραπτού λόγου, τη στιγμή που είναι εξαιρετικά πιο πολύπλοκη από κάθε δυνατότητα πρόβλεψης. Πέραν τούτων, θέλοντας να ανταποκριθούν στις θεωρητικές αναζητήσεις, αποβαίνουν δύσχρηστα και οδηγούν τον μαθητή στο να ακολουθεί περίπλοκες διαδικασίες με αποτέλεσμα, σε αρκετές περιπτώσεις, να κάνουν τα απλά δύσκολα. Επιπλέον τα προγράμματα αυτά (η κριτική αυτή αφορά τα προγράμματα της πρώτης υποκατηγορίας), εστιάζοντας στη διαδικασία γραφής, παραβλέπουν ή υποβαθμίζουν σημαντικά: τη δημιουργία πραγματικών περιστάσεων επικοινωνίας και επομένως την καλλιέργεια της λειτουργικά διαφοροποιημένης χρήσης της γλώσσας (Barret & Paradis 1988, 157), την κοινωνική διάσταση της μάθησης, τον δημιουργικό ρόλο του δασκάλου, την ιδεολογική διάσταση της διδασκαλίας (π.χ. προβληματισμός, καλλιέργεια κριτικής σκέψης) και την προσαρμογή της στις απαιτήσεις της εποχής μας (Soloway 1991). Θα ήταν παράλειψη, αν δεν τονίζαμε πως υπάρχει οπωσδήποτε μεγάλη διαφορά ως προς τη λογική διδακτικής αξιοποίησης του υπολογιστή σε σχέση με τα προγράμματα της πρώτης κατηγορίας (καθοδηγούμενης διδασκαλίας). Εδώ το βάρος πέφτει στο κείμενο και στην παραγωγή του και αυτό αποτελεί οπωσδήποτε πρόοδο. Το λάθος όμως είναι πως καταβάλλεται προσπάθεια να αναπτυχθούν και για την παραγωγή γραπτού λόγου αλληλεπιδρώντα περιβάλλοντα μάθησης (Interactive Learning Environment), χωρίς να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη οι τεχνικοί περιορισμοί στην κατανόηση της ανθρώπινης γλώσσας αλλά και η κοινωνική διάσταση του γλωσσικού φαινομένου. Μια άλλη κατηγορία αξιοποιεί τις δυνατότητες των πολυμέσων και του υπερκειμένου προκειμένου να δημιουργήσει λογισμικό που θα προσομοιάζει καθημερινές κοινωνικές πρακτικές και, επομένως, θα δημιουργεί έναν εικονικό κόσμο που θα δίνει ευκαιρίες για χρήση αυθεντικού γλωσσικού υλικού. 107 Σε αυτήν την κατηγορία 107 Ένα παράδειγμα λογισμικού που δεν είναι προσανατολισμένο ειδικά στην εκπαίδευση αποτελεί το «παιχνίδι» Second Life στο οποίο ο μαθητής -παίχτης εισάγεται σε έναν εικονικό κόσμο και μπορεί να ζήσει επικοινωνιακές συνθήκες παρόμοιες με του πραγματικού κόσμου, αναλαμβάνοντας διάφορους ρόλους, όπως του εργαζόμενου σε κάποια δουλειά ή του ερευνητή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εκ-
Επιμορφωτικό υλικό για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών Τεύχος 3 (Κλάδος ΠΕ02) γ έκδοση 313 θα μπορούσαν να τοποθετηθούν και τα λογισμικά προσομοίωσης αλλά και διάφορα εκπαιδευτικά «παιχνίδια» που αναπτύχθηκαν σε αυτό το πλαίσιο. Παράδειγμα: το «παιχνίδι» Quest Atlantis το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για ποικίλα μαθήματα. Συγκεκριμένα, για το γλωσσικό μάθημα υπάρχει μια αποστολή (quest), κατά την οποία ο μαθητής αναλαμβάνει τον ρόλο του δημοσιογράφου-ερευνητή. Σκοπός είναι να συγκεντρώσει στοιχεία συνομιλώντας με τους διάφορους χαρακτήρες του παιχνιδιού ώστε τελικά να αναπτύξει ένα κείμενο επιχειρηματολογίας. Το κείμενο αυτό δημοσιεύεται στην εφημερίδα του παιχνιδιού, μετά από τον έλεγχο και την ανατροφοδότηση από τον εκπαιδευτικό και έχει ως σκοπό να πείσει τους χαρακτήρες του παιχνιδιού για κάποιο θέμα. Εικόνα 51 Η αρχική οθόνη της εφαρμογής ((http://www.questatlantis.org/) Κριτική Στα θετικά αυτού του είδους του εκπαιδευτικού λογισμικού λογίζεται το ότι ενθαρρύνουν την ομαδική εργασία και έρευνα, αναπτύσσουν την κριτική ικανότητα και οδηγούν στην κατάκτηση της γνώσης κατά τρόπο φυσικό και ευχάριστο. Ωστόσο: Ο εκπαιδευτικός πρέπει να έχει υπόψη του πως το λογισμικό αυτής της κατηγορίας είναι δυνατό να οδηγήσει σε μια εσφαλμένη εντύπωση και εξιδανίκευση της πραγματικότητας και, παράλληλα, να μειώσει την επαφή με την πραγματικότητα. Μια σημαντική παράμετρος που συχνά παραβλέπεται, είναι το περιεχόμενο αυτών των προγραμμάτων, όχι μόνο από την άποψη της διδακτικής αντίληψης που προτείνουν αλλά και από την άποψη των κοινωνικών, εθνικών και πολιτιστικών προτύπων που προβάλλουν. Η ανάλυση του περιεχομένου τους, ιδίως αυτών που προσπαθούν να μιμηθούν κοινωνικά φαινόμενα και καταστάσεις, κατέληξε στα ίδια συμπεράσματα στα οποία κατέληξαν και οι έρευνες για το περιεχόμενο των σχολικών βιβλίων ως προς τα πρότυπα π.χ. που προβάλλονται για τους κοινωνικούς ρόλους των δύο φύλων, των παιδευτικής αξιοποίησής του είναι η δημιουργία του εικονικού νησιού της Καλυψώς από έναν Έλληνα εκπαιδευτικό, βλ. http://blogs.sch.gr/billbas/category/second-life/.
Επιμορφωτικό υλικό για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών Τεύχος 3 (Κλάδος ΠΕ02) γ έκδοση 314 μειονοτήτων και των διάφορων εθνοτήτων (Agalianos & Cope 1994). Έχει επίσης επισημανθεί πως συχνά υπεραπλουστεύονται πολυσύνθετα κοινωνικά θέματα, όπως π.χ. η ανεργία και η οικονομική ευμάρεια. Η επόμενη κατηγορία μεταφέρει το ενδιαφέρον της σε υπολογιστικά περιβάλλοντα που δεν είναι κατασκευασμένα για εκπαιδευτικούς σκοπούς, αλλά εξυπηρετούν ευρύτερες κοινωνικές πρακτικές. Αξιοποιήθηκαν κυρίως τα προγράμματα επεξεργασίας κειμένου, τα προγράμματα παρουσιάσεων και το διαδίκτυο, από τη δεκαετία του 1990 και ύστερα, ενώ δε λείπουν και προσπάθειες δημιουργίας λογισμικού που θα ενσωματώνει ή θα προσαρμόζει πολλά από τα χαρακτηριστικά των κατηγοριών που ήδη αναφέρθηκαν. Τέλος, ιδιαίτερη έμφαση άρχισε να δίνεται κατά τα τελευταία χρόνια και ως συνέπεια της επανεξέτασης του ρόλου της γραμματικής στη διδασκαλία στην αξιοποίηση των σωμάτων κειμένων και των ηλεκτρονικών λεξικών στη διδασκαλία της γλώσσα (βλ. στη συνέχεια κεφ. 5. Παρουσίαση λογισμικών (ανοιχτά διερευνητικά περιβάλλοντα)). 108 Λογισμικό που χρησιμοποιείται ως μέσο πρακτικής γραμματισμού Πρόκειται, όπως είδαμε και στην Ενότητα ΙΙΙ, για περιβάλλοντα που χρησιμοποιούνται ευρύτατα στη σύγχρονη κοινωνία ως μέσα για γράψιμο, διάβασμα και επικοινωνία. Μπορεί να αξιοποιηθούν τα προγράμματα επεξεργασίας κειμένου, τα προγράμματα παρουσίασης (π.χ. PowerPoint) και τα προγράμματα πλοήγησης στο διαδίκτυο (π.χ. Internet Explorer, Firefox). Επισημαίνουμε συνοπτικά ότι τα ηλεκτρονικά περιβάλλοντα παραγωγής γραπτού λόγου θα μπορούσαν να χωριστούν σε τρεις αδρές κατηγορίες: 1. Περιβάλλοντα που αποβλέπουν στην παραγωγή των γνωστών παραδοσιακών γραπτών κειμένων, που συνήθως γράφονται για να εκτυπωθούν. 2. Περιβάλλοντα που αποβλέπουν στην αποκλειστική παραγωγή ηλεκτρονικού λόγου (π.χ. προγράμματα παρουσίασης, ιστολόγια). 3. Ηλεκτρονικά περιβάλλοντα σύγχρονης και ασύγχρονης γραπτής επικοινωνίας (π.χ. ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, chat κτλ.). 108 Για τα διαθέσιμα ηλεκτρονικά Σώματα Κειμένων βλ. υποσημείωση 11 προηγουμένως και Παράρτημα Β. Για μια πληρέστερη παρουσίαση των τρόπων και των διαφορετικών εκδοχών αξιοποίησής τους στη γλωσσική διδασκαλία βλ. Χαλισιάνη 2010 και Κουτσογιάννης 2009.
Επιμορφωτικό υλικό για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών Τεύχος 3 (Κλάδος ΠΕ02) γ έκδοση 315 Όπως ήδη αναφέρθηκε (βλ. Ενότητα Ι, κεφ. 1), η συνήθης προσέγγιση προς τα ηλεκτρονικά περιβάλλοντα παραγωγής λόγου είναι η τεχνική-τεχνολογική. Από την ανάλυση της Ενότητας ΙΙΙ, κεφ. 3 προκύπτει όμως ότι τα σύγχρονα ηλεκτρονικά περιβάλλοντα παραγωγής λόγου έχουν πολλές ιδιαιτερότητες που είναι απαραίτητο να γνωρίζουν οι μαθητές (π.χ. καθοδηγούμενη γραφή και ρευστότητα κειμένου). Παράλληλα, συνοδεύονται από πλήθος σημειωτικών πόρων (π.χ. πρότυπα κείμενα, εικόνες κτλ.) που δεν έχουν σχέση με την ελληνική σημειωτική πραγματικότητα. Παρ ότι λοιπόν η τεχνολογική διάσταση δεν πρέπει να υποτιμάται, υπάρχουν και πολλές άλλες πτυχές με ιδιαίτερη σημασία για την ελληνική γλώσσα και τη διδασκαλία της. Σε κάθε περίπτωση, οι εκπαιδευτικοί που επιθυμούν να αξιοποιήσουν τα ηλεκτρονικά περιβάλλοντα παραγωγής λόγου στη διδακτική πράξη, θα πρέπει να έχουν υπόψη τους τα χαρακτηριστικά της νέας γλωσσικής πραγματικότητας που αυτά δημιουργούν και τα οποία αναλύθηκαν εκτενώς στην Ενότητα ΙΙ, κεφ. 2.5 & Ενότητα ΙΙΙ, κεφ. 3. Τα ηλεκτρονικά περιβάλλοντα παραγωγής γραπτού λόγου θεωρήθηκαν ότι συμβάλλουν ιδιαίτερα στην υλοποίηση της γραφής ως διαδικασίας (βλ. Ενότητα ΙΙ, κεφ. 2.3), καθώς καθιστούν τις διορθώσεις, από μέρους των μαθητών, εύκολες. Για μια κριτική προσέγγιση της αντίληψης αυτής και σχετικά παραδείγματα βλ. Ενότητα ΙΙΙ, κεφ. 3.2 Προγράμματα επεξεργασίας κειμένου: Η ρευστότητα του ). Εικόνα 52 Οθόνη από τον ψηφιακό πόρο εμπλουτισμού «Λογογραφήματα», στο διαδραστικό σχολικό εγχειρίδιο «Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ Γυμνασίου» (Ψηφιακό Σχολείο).