ΠΡΟΛΟΓΟΣ. i-ii ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 1-4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 5-9 Ι. ΓΡΑΠΤΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΙΣ Ι ΕΑΛΙΣΤΙΚΕΣ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ i-ii ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 1-4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 5-9 Ι. ΓΡΑΠΤΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΙΣ Ι ΕΑΛΙΣΤΙΚΕΣ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ ΗΓΕΜΟΝΩΝ, ΤΩΝ ΡΩΜΑΙΩΝ ΑΞΙΩΜΑΤΟΥΧΩΝ ΤΗΣ ΡΕΠΟΥΜΠΛΙΚΑΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ ΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΡΩΜΑΙΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ 10-17 ΙΙ. ΟΙ Ι ΕΑΛΙΣΤΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΡΕΠΟΥΜΠΛΙΚΑΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ ΟΥ 18-31 1. Οι ιδεαλιστικοί τύποι απεικόνισης του Αλεξάνδρου και των ηγεµόνων της ελληνιστικής περιόδου 18-25 2. Οι ιδεαλιστικοί τύποι απεικόνισης των ιδιωτών της ρεπουµπλικανικής περιόδου 26-31 ΙΙΙ. ΟΙ Ι ΕΑΛΙΣΤΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗΣ ΤΩΝ ΡΩΜΑΙΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΝ ΡΙΚΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΥ ΟΙΚΟΥ 32-164 1. Ο τύπος του Καθιστού ία (Κ ) 32-54 2. Ο τύπος του Όρθιου ία Ι (Ο Ι) 55-65 3. Ο τύπος του Όρθιου ία ΙΙ (Ο ΙΙ) 66-69 4. Ο τύπος µε ιµάτιο γύρω από τους γοφούς (ΙΓ) 70-108 5. Ο τύπος Baia-Μονάχου (ΒΜ) 109-114 6. Ο τύπος Κύµης-Μονάχου (ΚΜ) 115-126 7. To µοτίβο του γυµνού ηγεµόνα (ΓΗ) 127-138 8. Ο τύπος του λεγόµενου Άρη Borghese (ΑΒ) 139-144 9. Ο τύπος του Ερµή Richelieu (ΕΡ) 145-151 10. Αυτοκρατορικοί ανδριάντες που αποτελούν ξεχωριστές δηµιουργίες (Ξ 1-3) 152-153 11. Οι ανάγλυφες µορφές αυτοκρατόρων και πριγκίπων στα θωρακεία του Σεβαστείου της Αφροδισιάδας 154-164

IV. ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΙΑ ΟΣΗ. ΧΩΡΟΙ ΑΝΑΘΕΣΗΣ. ΑΓΑΛΜΑΤΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ 165-180 1. Χρονολογική διάδοση 165-169 2. Γεωγραφική διάδοση 169-173 3. Χώροι ανάθεσης 173-176 4. Οι ιδεαλιστικοί ανδριάντες στο πλαίσιο των αγαλµατικών συνόλων της αυτοκρατορικής οικογένειας 177-180 V. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 180-209 1. Σύµβολα και άλλα συνοδευτικά αντικείµενα 180-199 2. Θεοί και ήρωες µε τους οποίους παραλληλίζονται οι αυτοκράτορες και οι πρίγκιπες 199-209 VI. ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 210-214 VII. ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ 1. Κατάλογος των έργων της πλαστικής 215-298 2. Κατάλογος καµεών, δακτυλιολίθων, έργων µικροτεχνίας, νοµισµατικών τύπων και µεταλλίων 299-309 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΩΝ 310-314 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΑΡΧΑΙΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ 314 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΩΝ 315-328 ΠΙΝΑΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ

1 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Στις υποσηµειώσεις χρησιµοποιούνται οι συντοµογραφίες του Γερµανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, βλ. Archäologische Bibliographie 1993 και Archäologischer Anzeiger 1997. Εκτός από αυτές χρησιµοποιούνται και οι ακόλουθες: Andreae, Kunst: B. Andreae, Römische Kunst 3 (1978). Bergmann, Studien: M. Bergmann, Studien zum römischen Porträt des 3. Jahrhundert n. Chr. (1977). Bergmann, Marc Aurel: M. Bergmann, Marc Aurel (1978). Bergmann, Strahlen: M. Bergmann, Die Strahlen der Herrscher. Theomorphes Herrscherbild und politische Symbolik im Hellenismus und in der römischen Kaiserzeit (1998). Bergmann-Zanker, Damnatio: M. Bergmann, P. Zanker, Damnatio Memoriae. Umgearbeitete Nero- und Domitiansporträts. Zur Ikonographie der flavischen Kaiser und des Nerva, JdI 96 (1981) 317-412, εικ. 1-66. Bieber, Copies: M. Bieber, Ancient Copies. Contributions to the History of Greek and Roman Art (1977). Boschung, Augustus: D. Boschung, Die Bildnisse des Augustus (1993). Boschung, Bildnistypen: D. Boschung, Die Bildnistypen der iulisch-claudischen Kaiserfamilie: ein kritischer Forschungsbericht, JRA 6 (1993) 39-79, σχ. 1-69. Boschung, Caligula: D. Boschung, Die Bildnisse des Caligula (1989). Boschung, Gens Augusta: D.Boschung, Gens Augusta. Untersuchungen zu Aufstellung, Wirkung und Bedeutung der Statuengruppen des julisch-claudischen Kaiserhauses (2002). Calza, Ostia V: R. Calza (επιµ.), Scavi di Ostia V. I rittratti. Parte I. Ritratti greci e romani fino al 160 circa D.C. (1964). Calza, Ostia IX: R. Calza (επιµ.), Scavi di Ostia ΙΧ. I ritratti. Parte II. Ritratti romani dal 160 circa alla meta del III secolo D.C. (1978). Dähn, Ikonographie: A. Dähn, Zur Ikonographie und Bedeutung einiger Typen der römischen männlichen Porträtstatuen (1973). Dareggi, Otricoli: G. Dareggi, Il ciclo statuario della Basilica di Otricoli: la fase Giulio-Claudia, BdA 14 (1982) 1-36, εικ. 1-36. De Kersauson, Catalogue I: K. de Kersauson, Musée du Louvre. Catalogue des portraits romains: tome I. Portraits de la république et d epoque julio-claudienne (1986). De Kersauson, Catalogue II: K. de Kersauson, Musée du Louvre. Catalogue des portraits romains: tome II. Portraits de l année de la guerre civile (68-69 apres J.-C.) a la fin de l empire (1996). εσπίνης, Αγοράκριτος: Γ. Ι. εσπίνης, Συµβολή στη µελέτη του έργου του Αγορακρίτου (1971). Evers, Hadrien: C. Evers, Les portraits d Hadrien. Typologie et ateliers (1994). Fittschen, Erbach: K. Fittschen, Katalog der antiken Skulpturen in Schloss Erbach (1977).

2 Fittschen-Zanker, Katalog I: K. Fittschen, P. Zanker, Katalog der römischen Porträts in den Capitolinischen Museen und den anderen kommunalen Sammlungen der Stadt Rom I: Kaiser- und Prinzenbildnisse (1985). Fröhlich, Herrscher: B. Fröhlich, Die statuarischen Darstellungen der hellenistischen Herrscher (1998). Gross, Traian: W. H. Gross, Bildnisse Traians (1940). Hannestad, Policy: N. Hannestad, Roman Art and Imperial Policy (1986). Hausmann, Augustusporträt: U. Hausmann, Zur Typologie und Ideologie des Augustusporträts στο: ANRW II 12, 2 (1981) 513-598, πίν. Ι-ΧΧΧΙΙ. Hertel, Untersuchungen: E. D. Hertel, Untersuchungen zu Stil und Chronologie des Kaiser- und Prinzenporträts von Augustus bis Claudius (1982). Himmelmann, Herrscher und Athlet: N. Himmelmann, Herrscher und Athlet. Die Bronzen vom Quirinal (1989). Hitzl, Metroon: K. Hitzl, Die kaiserzeitliche Statuenausstattung des Metroon (1991). Hölscher, Bildsprache: T. Hölscher, Römische Bildsprache als semantisches System (1987). Inan, Boubon: J. Inan, Boubon sebasteionu ve heykelleri űzerine son arastirmalar (1994). Inan, Burdur: J. Inan, Der Bronzentorso im Burdur-Museum aus Bubon und der Bronzekopf im J.-Paul-Getty-Museum, IstMitt 27-28 (1977-78) 267-296, εικ. 1-3, πίν. 74-98. Inan-Alföldi-Rosenbaum, Porträtplastik: J. Inan, E. Alföldi-Rosenbaum, Römische und Frühbyzantinische Porträtplastik aus der Türkei. Neue Funde (1979). Johansen, Ny Carlsberg I: F. Johansen, Roman Portraits Ι. Ny Carlsberg Glyptotek (1994). Johansen, Ny Carlsberg II: F. Johansen, Roman Portraits ΙΙ. Ny Carlsberg Glyptotek (1995). Jung, Djemila: H. Jung, Eine männliche Porträtstatue in Djemila, JdI 94 (1979) 528-536. Kabus-Preiβhofen, Kos: R. Kabus-Preiβhofen, Die hellenistische Plastik der Insel Kos, 14. Beih. AM (1989) 126-130. Καλτσάς, Γλυπτά: Ν. Καλτσάς, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο: τα γλυπτά. Κατάλογος (2001). Καραναστάση, Ζητήµατα: Π. Καραναστάση, Ζητήµατα της εικονογραφίας και της παρουσίας των Ρωµαίων αυτοκρατόρων στην Ελλάδα, ΑΕ 1995, 209-226, πίν. 55-62. Kent-Overbeck-Stylow, Die römische Münze: J. P. C. Kent, B. Overbeck, A. U. Stylow, Die römische Münze (1973). Krause, Juppiter Saturnus: B. H. Krause, Juppiter Optimus Maximus Saturnus. Ein Beitrag zur ikonographischen Darstellung Saturns, 5. Trierer Winckelmannprogramm 1983 (1984). Krause, Trias Capitolina: B. Krause, Trias Capitolina. Ein Beitrag zur Rekonstruktion der hauptstädtischen Kultbilder und deren statuentypologischer Ausstrahlung im römischen Weltreich (1989). Kreikenbom, Kolossalporträts: D. Kreikenbom, Griechische und römische Kolossalporträts bis zum späten ersten Jahrhundert nach Christus, 27. Ergh. JdI (1992). Kunckel, Genius: H. Kunckel, Der römische Genius, 20. Ergh. RM (1974).

3 Lahusen, Ehrenstatue: G. Lahusen, Untersuchungen zur Ehrenstatue in Rom. Literarische und epigraphische Zeugnisse (1983). Lahusen, Schriftquellen: G. Lahusen, Schriftquellen zum römischen Bildnis I. Textstellen. Von den Anfängen bis zum 3. Jahrhundert n.chr. (1984). Lahusen-Formigli, Bronze: G.Lahusen, E.Formigli, Römische Bildnisse aus Bronze. Kunst und Technik (2001). Landwehr, Caesarea Mauritaniae II: C. Landwehr, Die römischen Skulpturen von Caesarea Mauretaniae. Band II, Idealplastik, männliche Figuren (2000). Landwehr, Juba II: C. Landwehr, Juba II. als Diomedes?, JdI 107 (1992) 103-124, πίν. 33-48. Landwehr, Konzeptfiguren: C. Landwehr, Konzeptfiguren- Ein neuer Zugang zur römischen Idealplastik, JdI 113 (1998) 139-171, εικ. 1-53. Lewerentz, Gewandstatuen: A. Lewerentz, Stehende männliche Gewandstatuen im Hellenismus. Ein Beitrag zur Stilgeschichte und Ikonologie hellenistischer Plastik (1993). Lippold, Kopien: G. Lippold, Kopien und Umbildungen griechischer Statuen (1923). Maaskant-Kleibrink, Hague: M. Maaskant-Kleibrink, Catalogue of the Engraved Gems in the Royal Coin Cabinet, The Hague. The Greek, Etruscan and Roman Collections (1978). Maderna, Vorbilder: C. Maderna, Iuppiter, Diomedes und Merkur als Vorbilder für römische Bildnisstatuen (1988). Maggi, Hüftmanteltypus: S. Maggi, Augusto e la politica delle immagini. Lo Hüftmanteltypus (Sul significato di una iconografia e sulla sua formazione), RdA 14 (1990) 63-76, εικ. 1-17. Martin, Tempelkultbilder: H. G. Martin, Römische Tempelkultbilder (1987). Massner, Bildnissangleichung: A.-K. Massner, Bildnissangleichung. Untersuchungen zur Entstehungs- und Wirkungsgeschichte des Augustusporträts (43 v.chr.- 68 n.chr.) (1982). Megow, Kameen: W.-R. Megow, Kameen von Augustus bis Alexander Severus (1987). Niemeyer, Studien: H. G. Niemeyer, Studien zur statuarischen Darstellung der römischen Kaiser (1968). Noelke, Jupitersaulen: P. Noelke, Die Jupitersaulen und pfeiler in der römischen Provinz Germania Inferior, 41. Beih. BJb (1981). Pekary, Kaiserbildnis: T. Pekary, Das römische Kaiserbildnis in Staat, Kult und Gesellschaft dargestellt anhang der Schriftquellen (1985). Pollitt, Art of Rome: J. J. Pollitt, The Art of Rome c.753 B.C.-337 A.D. Sources and Documents (1966). Post, Hüftmantel: A. Post, Der Hüftmantel bei den Griechen στο: T. Mattern (επιµ.), Munus. Festschrift für Hans Wiegartz (2000) 221-239, πίν. 56-57. Poulsen, Portraits II: V. Poulsen, Les portraits romains. Volume II. De Vespasien a la basse-antiquite (1974). Queyrel, Attalides: F. Queyrel, Les portraits des Attalides. Fonction et représentation (2003). Queyrel, Ofellius Ferus: F. Queyrel, C. Ofellius Ferus, BCH 115 (1991) 389-464, εικ. 1-58. Ramage-Ramage, Τέχνη: N. H. Ramage, A. Ramage, Ρωµαϊκή τέχνη από τον Ρωµύλο έως τον Κωνσταντίνο, µτφρ. Χ. Ιωακειµίδου, επιµ. Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου (2000).

4 Rose, Commemoration: C. B. Rose, Dynastic Commemoration and Imperial Portraiture in the Julio-Claudian Period (Cambridge 1997). Sehlmeyer, Ehrenstatuen: M. Sehlmeyer, Stadtrömische Ehrenstatuen der republikanischen Zeit (1999). Simon, Augustus: E. Simon, Augustus. Kunst und Leben in Rom um die Zeitenwende (1986). Smith, Portraits: R. R. R. Smith, Hellenistic Royal Portraits (1988). Stewart, Power: A. Stewart, Faces of Power. Alexander s Image and Hellenistic Politics (1993). Svenson, Götteratributen: D. Svenson, Darstellungen hellenistischer Könige mit Götterattributen (1995). Tanner, Republic: J. Tanner, Portraits, Power, and Patronage in the Late Roman Republic, JRS 90 (2000) 18-50, εικ. 1, πίν. Ι-VIII. Vermeule, Imperial Art: C. C. Vermeule, Roman Imperial Art in Greece and Asia Minor (1968). Vermeule, Southwest Asia Minor: C. C. Vermeule, The Late Antonine and Severan Bronze Portraits from Southwest Asia Minor στο: Eikones. Studien zum griechischen und römischen Bildnis. Hans Jucker zum sechzigsten Geburtstag gewidmet, 12. Beih. AntK (1980) 185-190, πίν. 62. Vierneisel-Schlörb, Glyptothek München: B. Vierneisel-Schlörb, Glyptothek München. Katalog der Skulpturen. Band II. Klassische Skulpturen des 5. und 4. Jahrhunderts v. Chr. (1979). Vlizos, Zeus: S. Vlizos, Der thronende Zeus. Eine Untersuchung zur statuarischen Ikonographie des Gottes in der spätklassischen und hellenistischen Kunst (1999). West, Plastik I-II: R. West, Römische Porträt-Plastik I-II (1933, 1941, ανατύπωση 1970). Zanker, Augustus: P. Zanker, Augustus und die Macht der Bilder (1987). Zanker, Klassizistische Statuen: P. Zanker, Klassizistische Statuen: Studien zur Veränderung des Kunstgeschmacks in der römische Kaiserzeit (1974). Zanker, Provinzielle Kaiserporträts: P. Zanker, Provinzielle Kaiserporträts. Zur Rezeption der Selbstdarstellung des Princeps (1983).

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντικείµενο της διδακτορικής αυτής εργασίας είναι οι ιδεαλιστικές απεικονίσεις των Ρωµαίων αυτοκρατόρων και των πριγκίπων της αυτοκρατορικής οικογένειας. Ο όρος ιδεαλιστικές απεικονίσεις χρησιµοποιείται για τις γυµνές ή τις ηµίγυµνες παραστάσεις τους, οι οποίες εξαρτώνται άµεσα ή έµµεσα από αγαλµατικούς τύπους θεών και ηρώων της κλασικής περιόδου, από γυµνούς ή ηµίγυµνους ανδριάντες του Αλεξάνδρου και των ηγεµόνων της ελληνιστικής περιόδου ή αποτελούν δηµιουργίες ρωµαϊκής επινόησης. Οι απεικονίσεις αυτές, µη συµβατές µε τον ρωµαϊκό δηµόσιο βίο και µε τα χρηστά ήθη της ρεπουµπλικανικής εποχής, αντιδιαστέλλονται µε τις δηµόσιες εµφανίσεις και τους ανδριάντες των αυτοκρατόρων ως τηβεννοφόρων, αλλά και ως θωρακοφόρων. Η ανάγκη για τη διαµόρφωση και την παγίωση όρων, οι οποίοι αναφέρονται σε ανδριάντες της αυτοκρατορικής περιόδου που ακολουθούν ιδεαλιστικά πρότυπα διαπιστώθηκε ήδη από τις αρχές του 20 ου αι. και απασχόλησε σχεδόν αποκλειστικά τη γερµανική βιβλιογραφία 1. Στη δεκαετία του 1930 ο R. West χρησιµοποίησε τον όρο «Vergottungsstatue» 2 και ο M. Wegner τους όρους «heroische Statue» και «als Gott (Statue)» 3, ενώ ο W. H. Gross, ένα χρόνο µετά τον Wegner, το 1940, χρησιµοποίησε τη φράση «heroische Nacktheit» 4. Μεταπολεµικά διατυπώθηκαν νέες προτάσεις, όπως οι όροι «nach griechisch-heroischem Ideal geformte Körper» του H. Jucker 5, «heroische oder heroisierte Porträtstatuen» του T. Kraus 6, «ideale Porträtstatuen» της H. von Heinze 7 και «heroic statues» ή «idealistic statues» της M. Bieber 8. O όρος όµως που γνώρισε τη µεγαλύτερη διάδοση είναι αυτός που προτάθηκε το 1968 από τον H. G. Niemeyer, ο οποίος έδωσε σε αυτή την κατηγορία των ανδριάντων τον τίτλο «römisches statuarisches Idealporträt». Ο όρος έγινε δεκτός και από την C. Maderna το 1988 9, παρά την επισήµανσή της ότι η λέξη «Idealporträt» δεν παραπέµπει στους αγαλµατικούς τύπους, αλλά στις κεφαλές των ανδριάντων, τα χαρακτηριστικά των οποίων, όµως, δεν είναι ιδεαλιστικά, αλλά εικονιστικά. Για το λόγο αυτό η Maderna χρησιµοποίησε λίγα χρόνια αργότερα, το 1993, τον όρο «ideale Bildnisstatuen» 10. 1 Για τους όρους που έχουν προταθεί στο παρελθόν βλ. Maderna, Vorbilder 15. 2 West, Plastik I 149. 3 M. Wegner, Die Herrscherbildnisse in antoninischer Zeit (1939) 101. 4 W. H. Gross, Bildnisse Traians (1940) 54-55. 5 H. Jucker, Vom Verhältnis der Römer zur bildenden Kunst der Griechen (1950) 14. 6 T. Kraus, Das römische Weltreich. Propyläen Kunstgeschichte 2 (1967) 253. 7 H. v. Heinze, Gymnasium 77 (1970) 560. 8 Bieber, Copies 184, 189. 9 Maderna, Vorbilder 15. 10 C. Maderna-Lauter, Die Statue eines Privatmannes traianischer Zeit in Florenz. >pectus Polycletium< -Polykletische Motive bei idealen römischen Porträtstatuen στο:h. Beck, P. C. Bol (επιµ.), Polykletforschungen (1993) 315-316.

6 Ο N. Himmelmann, ένα χρόνο µετά τη δηµοσίευση της µονογραφίας της Maderna, επανέφερε τον όρο «heroische Nacktheit» του Gross, για να επισηµάνει την ιδεολογική διαφορά που υπάρχει αφενός ανάµεσα στις γυµνές µορφές αυτοκρατόρων και ιδιωτών της αυτοκρατορικής περιόδου που εξοµοιώνονται τυπολογικά και εικονογραφικά µε θεούς ή ήρωες («heroische Nacktheit») και αφετέρου στις γυµνές µορφές των Ελλήνων αθλητών και πολεµιστών της κλασικής περιόδου («realistische Nacktheit») 11. Ευρύτερος εννοιολογικά είναι ο όρος «theomorphes Herrscherbild» της M. Bergmann, τον οποίο χρησιµοποιεί για όλες τις απεικονίσεις των αυτοκρατόρων που συνδέονται εικονογραφικά µε θεότητες µέσω της ύπαρξης θεϊκών συµβόλων, ακόµη και αν εικονίζονται ως θωρακοφόροι ή τηβεννοφόροι 12. Στην ελληνική γλώσσα ο πιο κατάλληλος όρος για τους αγαλµατικούς τύπους στους οποίους ανήκουν οι ανδριάντες των Ρωµαίων αυτοκρατόρων που θα επιχειρήσουµε να παρουσιάσουµε, είναι, κατά τη γνώµη µας, ο όρος «ιδεαλιστικές απεικονίσεις των Ρωµαίων αυτοκρατόρων». Η χρήση του µας επιτρέπει να διακρίνουµε τους τύπους της κατηγορίας αυτής από εκείνους που εικονίζουν τους αυτοκράτορες και τα ανδρικά µέλη των δυναστειών µε ενδυµασία πολιτική ή στρατιωτική. Στην ιστορία της έρευνας πρώτος ο G. Lippold το 1923 συσχέτισε ορισµένους ιδεαλιστικούς ανδριάντες µε πρωτότυπες δηµιουργίες της κλασικής περιόδου 13, αλλά το ενδιαφέρον του περιορίστηκε στην πιστότητα των ανδριάντων αυτών σε σχέση µε τα πρότυπά τους. Το 1933 ο R. West περιέλαβε στο δίτοµο έργο του για τα ρωµαϊκά πορτρέτα πολλούς ιδεαλιστικούς ανδριάντες, τους οποίους ενέταξε σε οµάδες πορτρέτων µε βάση τη χρονολόγηση, την ταυτότητα και την ιδιότητα των εικονιζοµένων (ιδιώτες, αυτοκράτορες, µέλη αυτοκρατορικής οικογένειας) και όχι µε βάση τους αγαλµατικούς τύπους τους 14. Λίγο αργότερα ο A. Alföldi, στα δύο άρθρα του που δηµοσιεύτηκαν το 1934 και 1935, περιέλαβε αρκετές παραστάσεις σε καµέες και σε νοµίσµατα, στις οποίες οι αυτοκράτορες εικονίζονται ως θεοί ή φέρουν θεϊκά σύµβολα 15. Ωστόσο, η ερευνητική του προσπάθεια ήταν προσανατολισµένη στη µελέτη της αυτοκρατορικής εικονογραφίας και όχι της τυπολογίας των µορφών. Το 1961 δηµοσιεύτηκε η µελέτη του H. Oehler για τα κλασικά πρότυπα του µοτίβου του αναδιπλωµένου πάνω στον ώµο ενδύµατος (Schulterbauschtypus) και την υιοθέτησή του στους ανδριάντες της ρεπουµπλικανικής και της αυτοκρατορικής περιόδου 16. 11 Himmelmann, Herrscher und Athlet 116-117, 122. Για την χρήση του όρου αυτού από τους P. Zanker και U. Hausmann βλ. Maderna, Vorbilder 15, σηµ. 9. 12 Bergmann, Strahlen 1. 13 Lippold, Kopien 178-224. 14 West, Plastik I-II. 15 A. Alföldi, Zur Ausgestaltung des monarchischen Zeremoniells am römischen Kaiserhofe, RM 49 (1934) 3-118, εικ. 1-12, πίν. 1-5. A. Alföldi, Insignien und Tracht der römischen Kaiser, RM 50 (1935) 3-171, εικ. 1-18, πίν. 1-24. 16 H. Oehler, Untersuchungen zu den männlichen römischen Mantelstatuen. Der Schulterbauschtypus (1961).

7 Το 1968 ο H. G. Niemeyer, στη µονογραφία του για τους τύπους απεικόνισης των Ρωµαίων αυτοκρατόρων, συγκέντρωσε για πρώτη φορά και ενέταξε σε κατηγορίες τους ανδριάντες των Ρωµαίων αυτοκρατόρων, ανάµεσά τους και τους ιδεαλιστικούς 17. Ο µελετητής προχώρησε στην ένταξη πολλών από αυτούς στον τύπο µε ιµάτιο γύρω από τους γοφούς και στους λεγόµενους τύπους µε ενδυµασία ιός Ι, ΙΙ και ΙΙΙ, ενώ άλλους ανδριάντες, που δεν είχαν άµεση τυπολογική σχέση µεταξύ τους, τους ενέταξε σε γενικά σχήµατα (Opus Nobile, Freies Idealporträt) 18. Σε όµοια κατεύθυνση κινήθηκε η προσπάθεια της A. Dähn (1973), που παρουσίασε, πιο συστηµατικά, αλλά µε συντοµία, ορισµένους ιδεαλιστικούς τύπους ανδριάντων, όπως τον τύπο του Καθιστού ία και τον τύπο µε ιµάτιο γύρω από τους γοφούς 19. Η Dähn, σε αντίθεση µε τον Niemeyer, δεν περιορίστηκε στους αυτοκρατορικούς ανδριάντες, αλλά περιέλαβε στον κατάλογο της µελέτης της και τους ανδριάντες των ιδιωτών. Οι ιδεαλιστικοί τύποι απεικόνισης απασχόλησαν στις αρχές της δεκαετίας του 1980 τον H. Wrede, αλλά η µελέτη του αναφέρεται στην εικονογραφία των ιδιωτών της αυτοκρατορικής περιόδου και όχι των αυτοκρατόρων 20. Το 1987 δηµοσιεύτηκε η µονογραφία της R. Amedick για τα πρότυπα και την εξέλιξη της εικονογραφίας των αυτοκρατόρων και των µελών της οικογένειάς τους στην πρώιµη αυτοκρατορική περίοδο. Στο πλαίσιο της ερευνητικής της προσπάθειας η Amedick έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στη διερεύνηση των στιλιστικών χαρακτηριστικών των απεικονίσεων 21. Ένα χρόνο αργότερα δηµοσιεύτηκε η µονογραφία της C. Maderna για τους ιδεαλιστικούς τύπους απεικόνισης των αυτοκρατόρων και των ιδιωτών, τα πρότυπα των οποίων προέρχονται από την εικονογραφία του ία, του ιοµήδη και του Ερµή 22. Η συµβολή της εργασία της στη µελέτη των ιδεαλιστικών απεικονίσεων υπήρξε µεγάλη, καθώς προχώρησε στην αναλυτική τυπολογική κατάταξη των ιδεαλιστικών ανδριάντων, που µόνο µερικώς είχε απασχολήσει τον H. G. Niemeyer. Ακολούθησε το άρθρο του S. Maggi, που συγκέντρωσε και παρουσίασε συντοπτικά σε έναν κατάλογο τους ανδριάντες και τα ακέφαλα αγάλµατα που ανήκουν στον τύπο µε ιµάτιο γύρω από τους γοφούς, µε τον οποίο είχαν ασχοληθεί ήδη οι Niemeyer και Dähn 23. Ας αναφερθεί ακόµη, σε σχέση µε τη συγκέντρωση του υλικού, ότι πολλοί ανδριάντες αυτοκρατόρων από τα τέλη του 1 ου αι. π.χ. έως τα τέλη του 17 Niemeyer, Studien. Για τη µονογραφία του Niemeyer βλ. K. Fittschen, BJb 170 (1970) 541-552. H. Blanck, GGA 223 (1971) 86-103. W. Hermann, Gnomon 43 (1971) 501-507. 18 Niemeyer, Studien 62-64, 108-114, αριθ. 100-130. 19 Dähn, Ikonographie. 20 H. Wrede, Consecratio in Formam Deorum. Vergöttlichte Privatpersonen in der römischen Kaiserzeit (1981). 21 R. Amedick, Frühkaiserzeitliche Bildhauerstile. Entwurf und Verbreitung kaiserlichen Repräsentationskunst (1987). 22 Maderna, Vorbilder. Για τη µονογραφία της Maderna βλ. M. Fuchs, Römer in Götter- und Heldenpose, JRA 3 (1990) 280-285. H. Wrede, Gnomon 62 (1990) 451-455. 23 Maggi, Hüftmanteltypus 63-76, εικ. 1-17.

8 1 ου αι. µ.χ. που ανήκουν σε ιδεαλιστικούς τύπους απεικόνισης περιλαµβάνονται στον κατάλογο της µονογραφίας του D. Kreikenbom (1992) για τους κολοσσικού µεγέθους ανδριάντες της ελληνιστικής, της ρεπουµπλικανικής και της πρώιµης αυτοκρατορικής περιόδου 24. Ωστόσο, ο µελετητής αποφεύγει να εντάξει τους κολοσσικούς ανδριάντες σε αγαλµατικούς τύπους και συχνά χρησιµοποιεί γενικούς όρους, όπως καθιστοί ανδριάντες (sitzende Statuen), ηρωικοί ανδριάντες (heroische Statuen) ή ανδριάντες µε ιµάτιο (Statuen im Mantel). Από τη σύντοµη παρουσίαση της ιστορίας της έρευνας και της ορολογίας είναι φανερό ότι απουσιάζει µία συστηµατική και ολοκληρωµένη µελέτη που θα συγκέντρωνε και θα παρουσίαζε συνολικά τις ιδεαλιστικές απεικονίσεις των Ρωµαίων αυτοκρατόρων και άλλων ανδρικών µελών της αυτοκρατορικής οικογένειας. Στόχοι της µελέτης που ακολουθεί είναι: 1. Η συγκέντρωση των σωζόµενων ιδεαλιστικών ανδριάντων αυτοκρατόρων, καθώς και των γραπτών µαρτυριών στις οποίες γίνεται αναφορά σε µη σωζόµενους ανδριάντες τους. 2. Η συγκέντρωση και κατάταξη των προδροµικών ιδεαλιστικών απεικονίσεων των ελληνιστικών ηγεµόνων και των Ρωµαίων ιδιωτών της ύστερης ρεπουµπλικανικής περιόδου. 3. Η κατάταξη -για πρώτη φορά- αρκετών ιδεαλιστικών ανδριάντων και άλλων απεικονίσεων των Ρωµαίων αυτοκρατόρων σε αγαλµατικούς τύπους που δεν είχαν απασχολήσει έως τώρα την έρευνα. 4. Η αποσύνδεση µερικών ανδριάντων από αγαλµατικούς τύπους στους οποίους είχαν ενταχθεί στο παρελθόν για λόγους που παρουσιάζονται στη συνέχεια. 5. Η κατάταξη των έργων ενός τύπου σε νέες οµάδες ή υποοµάδες, όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο. 6. Η αναζήτηση της προέλευσης των ιδεαλιστικών τύπων που χρησιµοποιούνται στα έργα αυτά, αλλά και της επίδρασης που άσκησαν οι ιδεαλιστικοί αυτοκρατορικοί ανδριάντες στους ανδριάντες των ιδιωτών και στις απεικονίσεις θεών, ηρώων και προσωποποιήσεων της αυτοκρατορικής περιόδου. 7. Η παρουσίαση της χρονολογικής και της γεωγραφικής διάδοσης των αυτοκρατορικών ανδριάντων του καθενός ιδεαλιστικού αγαλµατικού τύπου. 8. Η µελέτη των ιδεαλιστικών αυτοκρατορικών απεικονίσεων σε άλλα µνηµεία (νοµίσµατα, καµέες, δακτυλιολίθους, έργα της µικροτεχνίας) και η κατάρτιση σχετικών καταλόγων. 9. Η αναφορά στους χώρους ανάθεσης των ιδεαλιστικών ανδριάντων. 10. Η ερµηνεία της ένταξης των ιδεαλιστικών ανδριάντων στα αγαλµατικά σύνολα της αυτοκρατορικής οικογένειας. 11. Η συγκέντρωση και η ερµηνεία των συµβόλων και των άλλων συνοδευτικών αντικειµένων των ιδεαλιστικών απεικονίσεων των Ρωµαίων αυτοκρατόρων. 24 Kreikenbom, Kolossalporträts.

12. Η σηµασία της σύνδεσης των αυτοκρατόρων και των πριγκίπων µε θεούς ( ίας, Άρης, Ποσειδώνας, Απόλλων, Ήλιος, Ερµής) ή ήρωες (Ηρακλής, Αχιλλέας). Με βάση τους στόχους αυτούς η εργασία χωρίστηκε σε επτά µέρη. Στο πρώτο µέρος εξετάζονται οι γραπτές µαρτυρίες για τις ιδεαλιστικές απεικονίσεις του Αλεξάνδρου, των ελληνιστικών ηγεµόνων, των Ρωµαίων αξιωµατούχων της ύστερης ρεπουµπλικανικής περιόδου και, τέλος, των Ρωµαίων αυτοκρατόρων. Ακολουθεί το δεύτερο µέρος που χωρίζεται σε δύο επιµέρους κεφάλαια. Στο πρώτο παρουσιάζονται οι ιδεαλιστικοί τύποι απεικόνισης του Αλεξάνδρου και των ελληνιστικών ηγεµόνων και στο δεύτερο οι αντίστοιχοι τύποι που χρησιµοποιούνται στις απεικονίσεις των Ρωµαίων αξιωµατούχων έως και την ύστερη ρεπουµπλικανική περίοδο. Στο τρίτο µέρος, που αποτελείται από έντεκα επιµέρους κεφάλαια, εξετάζονται οι ιδεαλιστικοί αγαλµατικοί τύποι των Ρωµαίων αυτοκρατόρων και των νεαρών πριγκίπων της αυτοκρατορικής οικογένειας. Στα κεφάλαια αυτά αναζητείται η προέλευση του κάθε τύπου, προσδιορίζονται τα βασικά χαρακτηριστικά των ανδριάντων, επισηµαίνονται οι αποκλίσεις τους και παρουσιάζεται σύντοµα η χρονολογική και η γεωγραφική τους διάδοση. Στα τρία πρώτα κεφάλαια παρουσιάζονται αγαλµατικοί τύποι που ανάγονται σε απεικονίσεις του ία (τύποι του Καθιστού ία, του Όρθιου ία Ι, του Όρθιου ία ΙΙ). Ακολουθούν τα κεφάλαια άλλων τριών αγαλµατικών τύπων, του ευρέως διαδεδοµένου τύπου µε ιµάτιο γύρω από τους γοφούς, του µικρής διάδοσης τύπου Baia-Μονάχου και του τύπου Κύµης-Μονάχου, που συνδεόταν στο παρελθόν µε τον ήρωα ιοµήδη. Το έβδοµο κεφάλαιο είναι αφιερωµένο στο µοτίβο του γυµνού ηγεµόνα, το όγδοο στον λεγόµενο τύπο του Άρη Borghese και το ένατο στον τύπο του Ερµή Richelieu που παρουσιάζεται τελευταίος, καθώς χρησιµοποιείται αποκλειστικά σε ανδριάντες πριγκίπων. Το τρίτο µέρος ολοκληρώνεται µε το δέκατο κεφάλαιο, στο οποίο εξετάζονται οι αυτοκρατορικοί ανδριάντες που αποτελούν ξεχωριστές δηµιουργίες και µε το ενδέκατο που είναι αφιερωµένο στις απεικονίσεις τους στα θωρακεία του Σεβαστείου της Αφροδισιάδας. Στο τέταρτο µέρος, που περιλαµβάνει τέσσερα κεφάλαια, παρουσιάζονται πρώτα τα γενικά συµπεράσµατα για τη χρονολόγηση, τη γεωγραφική διάδοση και τους χώρους ανάθεσης των ιδεαλιστικών αυτοκρατορικών ανδριάντων και για την παρουσία τους στα αγαλµατικά σύνολα της αυτοκρατορικής οικογένειας. Στο πέµπτο µέρος εξετάζονται τα σύµβολα και τα άλλα συνοδευτικά αντικείµενα των ιδεαλιστικών απεικονίσεων (σύµβολα του ία, του Ηρακλή, ναυτικά, ηλιακά και αστρικά σύµβολα, άλλα αντικείµενα, πολεµική ενδυµασία και οπλισµός, στεφάνια). Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται συνολικά πλέον οι θεοί και οι ήρωες µε τους οποίους γίνεται ο παραλληλισµός των Ρωµαίων αυτοκρατόρων και των πριγκίπων. Η συζήτηση ολοκληρώνεται µε το έκτο µέρος, στο οποίο αναπτύσσουµε τα συµπεράσµατα µας. Το έβδοµο και τελευταίο µέρος περιλαµβάνει τους τρεις καταλόγους των µνηµείων (έργα της πλαστικής, καµέες και δακτυλιόλιθοι και, τέλος, νοµισµατικοί τύποι). Ακολουθούν τα ευρετήρια των Μουσείων, των Συλλογών και των αρχαίων συγγραφέων και ο κατάλογος των πινάκων και των εικόνων. 9

10 Ι. Γραπτές µαρτυρίες για τις ιδεαλιστικές απεικονίσεις των ελληνιστικών ηγεµόνων των Ρωµαίων αξιωµατούχων της ρεπουµπλικανικής περιόδου και των Ρωµαίων αυτοκρατόρων Οι πληροφορίες που διαθέτουµε από τις γραπτές πηγές για τις ιδεαλιστικές απεικονίσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου 25, των ηγεµόνων της ελληνιστικής περιόδου 26, των αξιωµατούχων της ρεπουµπλικανικής περιόδου 27 και των Ρωµαίων αυτοκρατόρων 28 είναι λίγες. Η µελέτη και ο σχολιασµός τους κρίνονται χρήσιµα στην προσπάθειά µας να κατανοήσουµε την εµφάνιση και τη διάδοση των ιδεαλιστικών τύπων απεικόνισης. Σπάνια µπορούµε µε βάση αυτές τις αναφορές να προχωρήσουµε σε ειδικότερα συµπεράσµατα για τους αγαλµατικούς τύπους τους, αφού στις περισσότερες η περιγραφή των έργων είναι γενική και σύντοµη. Σε ορισµένα χωρία µάλιστα ο ιδεαλιστικός χαρακτήρας των ανδριάντων δεν είναι βέβαιος, αλλά πιθανός. Στη συζήτηση περιλαµβάνουµε και τα χωρία εκείνα που αναφέρονται στις δηµόσιου ή ιδιωτικού χαρακτήρα εµφανίσεις του Αλεξάνδρου και των Ρωµαίων αυτοκρατόρων µε ενδύµατα και σύµβολα θεών και ηρώων. Κατά τη γνώµη µας, η παρουσίασή αυτών των χωρίων είναι σηµαντική λόγω των πληροφοριών που µας προσφέρουν για την επιθυµία ορισµένων ηγεµόνων να επεκτείνουν την εξοµοίωσή τους µε θεούς ή ήρωες από τα έργα τέχνης στο δηµόσιο βίο τους. Από τις γραπτές πηγές γνωρίζουµε ότι ήδη ο Αλέξανδρος απεικονιζόταν µε σύµβολα θεών 29. Σύµφωνα µε τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο και τον Πλούταρχο, στο ναό της Άρτεµης στην Έφεσο υπήρχε ένας πίνακας του Απελλή, στον οποίο ο Mακεδόνας βασιλιάς εικονιζόταν µε κεραυνό 30. Λόγω της σύντοµης περιγραφής της παράστασης δεν γνωρίζουµε τίποτε για τον τύπο 25 Βλ. Stewart, Power 380-383, αριθ. Τ 91 α-τ 94. 26 Βλ. Svenson, Götteratributen 186. 27 Βλ. Sehlmeyer, Ehrenstatuen. T. Spath, Texte ohne Bilder: Statuen und Quellenkritik, JRA 13 (2000) 434-442. Tanner, Republic 18-50, εικ. 1, πίν. Ι-VIII. 28 Βλ. σχετικά Pollitt, Art of Rome. T. Pekáry, Das Bildnis des rőmischen Kaisers in der schriftlichen Überlieferung, Boreas 5 (1982) 124-132. Lahusen, Ehrenstatue. Tου ίδιου, Schriftquellen. Pekáry, Kaiserbildnis. Με την κριτική των γραπτών πηγών που αναφέρονται στους ανδριάντες των αυτοκρατόρων και στις εµφανίσεις τους µε ενδυµασία ή µε σύµβολα θεών και ηρώων ασχολήθηκαν πρόσφατα οι L. R. Taylor, The Divinity of the Roman Emperor (1975). A. P. Gregory, Powerful Images : Responses to Portraits and the Political Uses of Images in Rome, JRA 7 (1994) 80-99. A. Demandt, Das Privatleben der römischen Kaiser (1996). M. R. Alföldi, Bild und Bildersprache der römischen Kaiser (1999). R. R. R. Smith, Nero and the Sun-God: Divine Accessories and Political Symbols in Roman Imperial Images, JRA 13 (2000) 532-542. 29 Stewart, Power 380-383. 30 Πλίνιος, Naturalis Historiae ΧΧΧV 92. Πλούταρχος, Περί Ίσιδος και Οσίριδος 360D. Πλούταρχος, Αλέξανδρος 2. Βλ. Smith, Portraits 9, σηµ. 11. Svenson, Götterattributen 186, σηµ. 781.

11 της µορφής 31. Από τον Αθήναιο, που αντλεί τα στοιχεία του από τον Έφιππο, πληροφορούµαστε ότι η χρήση θεϊκών συµβόλων δεν περιοριζόταν µόνο στις απεικονίσεις του Αλεξάνδρου, αλλά γινόταν και σε εµφανίσεις του σε συµπόσια, στα οποία παρουσιαζόταν µεταµφιεσµένος σε Άµµωνα, Ερµή, Ηρακλή ή Άρτεµη 32. Στην ελληνιστική περίοδο η σύνδεση των ηγεµόνων µε θεούς στo πλαίσιo της πολιτικής προπαγάνδας της εκάστοτε δυναστείας υπήρξε αρκετά συχνή, γεγονός που επιβεβαιώνεται κυρίως από τις παραστάσεις των νοµισµάτων και από τα σωζόµενα αγαλµάτια 33. Αντίθετα οι πληροφορίες που αντλούµε από τις γραπτές πηγές είναι ελάχιστες και σύντοµες. Πρόκειται για δύο αναφορές σε έναν ανδριάντα του Λυσιµάχου που εικονιζόταν ως Ηρακλής 34 και σε µια οµάδα ανδριάντων του Σελεύκου Α, οι κεφαλές των οποίων έφεραν κέρατα ταύρου 35. Σε αντίθεση µε τους Έλληνες και τους εξελληνισµένους πολίτες των ελληνιστικών βασιλείων οι Ρωµαίοι της ρεπουµπλικανικής περιόδου αντιµετώπιζαν µε επιφύλαξη ή ακόµη και µε απέχθεια τη θέα του γυµνού ανδρικού σώµατος στους δηµόσιους χώρους 36. Στις γραπτές πηγές οι αναφορές σε ιδεαλιστικούς ανδριάντες είναι λίγες και σύντοµες, σε αντίθεση µε τις πολλές αναφορές σε ανδριάντες που ανήκαν στον τύπο του τηβεννοφόρου, η διάδοση του οποίου υπήρξε µεγάλη 37. Ο παλιότερος γνωστός ανδριάντας της Ρώµης που διαφοροποιείται από τον συνήθη τρόπο απεικόνισης των Pωµαίων ως τηβεννοφόρων είναι αυτός του Σκιπίωνα του Αφρικανού, που ανατέθηκε στις αρχές του 2 ου αι.π.χ. στο Καπιτώλιο 38. Ο ανδριάντας του, που έφερε χλαµύδα και κρηπίδες, δεν ήταν ιδεαλιστικός µε την έννοια που δίνουµε εδώ στον όρο (βλ. εισαγωγή), αλλά είναι προφανές ότι τα χωρία του Κικέρωνα και του Βαλέριου Μαξίµου δείχνουν την απαρχή των ελληνικών επιδράσεων και των αλλαγών στους τύπους απεικόνισης των Ρωµαίων που θα παγιωθούν στην αυτοκρατορική περίοδο. Η παλιότερη αναφορά σε ιδεαλιστικό ανδριάντα 31 Άγνοια έχουµε και για τον αγαλµατικό τύπο ενός ανδριάντα του στην Ολυµπία που σύµφωνα µε τον Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις 5, 24, 11 είχε τη µορφή του ία. Βλ. σχετικά Maderna, Vorbilder 50, σηµ. 323. 32 Αθήναιος, ειπνοσοφισταί XII 537 ε-στ. Βλ. Stewart, Power 356-357, αριθ. Τ 48. Svenson, Götteratributen 186, σηµ. 780. 33 Βλ. παρακάτω σ. 18 κε. 34 Παλατινή Ανθολογία, 16, 100. Βλ. Svenson, Götteratributen 186, σηµ. 781. 35 Αππιανός, Συριακή 57. Βλ. Svenson, Götteratributen ό.π. 36 Πλούταρχος, Κάτων 20,5-6. Κικέρων, De republica 4, 4. Βλ. σχετικά Tanner, Republic 30, σηµ. 59. Για τη στάση των Ρωµαίων στο θέµα αυτό βλ. γενικά Zanker, Bilder 16. 37 Για τις αναθέσεις ανδριάντων στη Ρώµη κατά τη διάρκεια της ρεπουµπλικανικής περιόδου βλ. Pollitt, Art of Rome 20-22, 27-29, 53-57, 91-93. Lahusen, Schriftquellen 16-17, 20-23, 28, αριθ. 79, 83, 99, 102, 106-109, 112-113, 119, 140, 142. Tanner, Republic 29, σηµ. 51. Για τις γραπτές πηγές που αναφέρονται στους ιδεαλιστικούς ανδριάντες της ρεπουµπλικανικής περιόδου βλ. Lahusen, Ehrenstatue 53-56. 38 Κικέρων, Pro Rabirio Postumo 10, 27. Βαλέριος Μάξιµος, Facta ac dicta memorabilia III 6, 2. Βλ. Niemeyer, Studien 55, σηµ. 461. Pollitt, Art of Rome 55. Lahusen, Ehrenstatue 50. σηµ.36. Tου ίδιου, Schriftquellen 25, αριθ. 127-128.

12 Ρωµαίου της ρεπουµπλικανικής περιόδου γίνεται από τον Κικέρωνα. Πρόκειται για τον γυµνό ανδριάντα του γιου του πραίτωρα της Σικελίας, Γαΐου Βήρρου, που κοσµούσε µαζί µε τον έφιππο ανδριάντα του πατέρα του το θριαµβικό τόξο του τελευταίου στην Αγορά των Συρακουσών γύρω στο 70 π.χ. 39. Οι αναφορές στους ανδριάντες του Ιουλίου Καίσαρα είναι αρκετές, αλλά καµία δεν είναι επαρκώς εκτενής, ώστε να µας επιτρέπει να αποφασίσουµε αν κάποιοι από αυτούς ανήκαν σε ιδεαλιστικούς τύπους 40. Η µοναδική πηγή στην οποία γίνεται µε σαφήνεια λόγος για µία ιδεαλιστική απεικόνισή του είναι µία αµφίβολης εγκυρότητας αναφορά του Χριστοδούλου από τις Θήβες της Αιγύπτου. Ο ποιητής περιγράφει, στις αρχές του β τέταρτου του 6 ου αι. µ.χ., έναν ανδριάντα του Ιουλίου Καίσαρα που βρσκόταν στην Κωνσταντινούπολη, ο οποίος έφερε αιγίδα και κρατούσε κεραυνό στο δεξί του χέρι 41. Σύµφωνα µε τον ίωνα Κάσσιο, ο Ιούλιος Καίσαρας χαρακτηριζόταν ως ηµίθεος στην επιγραφή της βάσης ενός ανδριάντα του στο Καπιτώλιο 42 και ως θεός ανίκητος στην επιγραφή της βάσης ενός δεύτερου ανδριάντα του στον Κυρινάλιο λόφο 43. Στo πλαίσιo της πολιτικής προπαγάνδας του Οκταβιανού για την αποθέωση του Ιουλίου Καίσαρα µετά από τη δολοφονία του εντάσσεται η εµφάνιση του sidus Iulium και η τοποθέτηση ενός άστρου πάνω από τους ανδριάντες του, ανάµεσά τους και σε αυτόν που ανιδρύθηκε στο ναό της Venus Genetrix στο Forum Romanum στη Ρώµη 44. Τέλος, από τον Φλώρο αντλούµε τη µόνη αναφορά για τη χρήση κάποιου θεϊκού συµβόλου σε 39 Κικέρων, Αctio secunda in C. Verrem 2,2,63/154. Βλ.Lahusen, Ehrenstatue 53. Tου ίδιου, Schriftquellen 34-36, αριθ. 161. Himmelmann, Herrscher und Athlet 125. Sehlmeyer, Ehrenstatuen 175, σηµ. 213. Tanner, Republic 30, σηµ. 59, 32, σηµ. 69. 40 Αππιανός, Εµφυλίων πολέµων 2, 16, 106. ίων Κάσσιος, Ρωµαϊκή Ιστορία 43,14,6, 43,45,2-4, 44,4,4-5, 44,6,4, 45,7,1. Σουητώνιος, Ιούλιος Καίσαρ 76. Βλ. Pollitt, Art of Rome 86, 93-94. G.-C. Picard, Le monument de César Cosmocrator au Capitole, RA (1973) 261-272. J. P. Rollin, Untersuchungen zu Rechtsfragen römischer Bildnisse (1979) 49 κε., Lahusen, Ehrenstatuen 53-54. Tου ίδιου, Schriftquellen 13, αριθ. 63, 47, αριθ. 201-202, 48, αριθ. 204, 51, αριθ. 217. Βλ. επίσης Taylor ό.π. (σηµ. 28) 78-99. M. Goodman, The Roman World. 44 ΒC-AD 180 (1997) 129. Sehlmeyer, Ehrenstatuen 225-238. Tanner, Republic 28, σηµ. 46. 41 Παλατινή Ανθολογία ΙΙ 92. Βλ. A. Alföldi, Insignien und Tracht der römischen Kaiser, RM 50 (1935) 102, σηµ. 3. 42 ίων Κάσσιος, Ρωµαϊκή Ιστορία 43, 14, 6. Βλ. Lahusen, Schriftquellen 48, αριθ. 204. 43 ίων Κάσσιος, Ρωµαϊκή Ιστορία 43, 45, 2-4. Βλ. Lahusen, Schriftquellen 13, αριθ. 63. 44 ίων Κάσσιος, Ρωµαϊκή Ιστορία 45, 7, 1. Βλ. Lahusen, Schriftquellen 51, αριθ. 217. Σύµφωνα µε τον ίωνα Κάσσιο, Ρωµαϊκή Ιστορία 44, 6, 4 ο Ιούλιος Καίσαρας χαρακτηριζόταν συχνά ως ίας Ιούλιος και τo 44 π.χ. τιµήθηκε στη Ρώµη µε την αφιέρωση ενός ναού στον ίδιο και την Clementia. Τις αµφιβολίες της για την εγκυρότητα της πληροφορίας διατυπώνει η Bergmann, Strahlen 199, σηµ. 1194 (όπου η προγενέστερη βιβλιογραφία). Βλ. επίσης Lahusen, Ehrenstatue 54, σηµ. 67. Zanker, Augustus 44. Sehlmeyer, Ehrenstatuen 238 κε., κυρίως 240. Tanner, Republic 26, 28.

13 δηµόσιες εµφανίσεις του δικτάτορα 45. Σύµφωνα µε το χωρίο αυτό, ο Ιούλιος Καίσαρας εµφανίστηκε το 44 π.χ. µε ακτινωτό στέµµα (distincta radiis corona) κατά τη διάρκεια εορταστικών εκδηλώσεων σε κάποιο θέατρο 46. Σε αντίθεση µε τη σιωπή των γραπτών πηγών γύρω από τις ιδεαλιστικές απεικονίσεις του Ιουλίου Καίσαρα, ο ίων Κάσσιος αναφέρεται σε ένα γυµνό ανδριάντα του Μάρκου Αντωνίου που ανατέθηκε στο Forum της Ρώµης το 43 π.χ. 47, και στην ύπαρξη πινάκων και ανδριάντων του λίγο πριν από τη ναυµαχία του Ακτίου στους οποίους εικονιζόταν µε τη µορφή του Όσιρη και του ιονύσου 48. Οι γραπτές πηγές µας παραδίδουν ορισµένες πληροφορίες για ιδεαλιστικές απεικονίσεις του Αυγούστου, που γνωρίζουµε ότι υπήρχαν και πριν από το 27 π.χ. από τις παραστάσεις δύο νοµισµατικών κοπών (αριθ. κατ. Ν1, Ν2, πίν. 39). Σύµφωνα µε τον Οράτιο, στη βιβλιοθήκη του ναού του Απόλλωνα στον Παλατίνο λόφο υπήρχε ένας ανδριάντας του αυτοκράτορα που έφερε σύµβολα του θεού 49, ο οποίος ίσως ταυτίζεται µε αυτόν που µνηµονεύει ο Σέρβιος 50. Στην περιγραφή του Ηραίου του Άργους ο Παυσανίας αναφέρεται σε έναν ακόµη ανδριάντα του Αυγούστου, που αρχικά εικόνιζε τον ήρωα Ορέστη 51. Μία πληροφορία για τον τύπο ενός άλλου ανδριάντα του, στην Καισάρεια, αντλούµε από ένα χωρίο του Φλαβίου Ιωσήπου. Σε αυτό αναφέρεται ότι έµοιαζε ως προς τον αγαλµατικό τύπο και το µέγεθος µε τον ία της Ολυµπίας 52. Ο Σουητώνιος µας παραδίδει δύο περιστατικά στα οποία ο 45 Φλώρος, Επιτοµαί 2, 13, 91. Βλ. A. Alfőldi, Die monarchische Repräsentation im rőmischen Kaiserreiche (1970) 260. S. Weinstock, Divus Julius (1971) 382. Bergmann, Strahlen 89. Και οι τρεις µελετητές δέχονται ως αρκετά πιθανή την µαρτυρία του Φλώρου. 46 Για το ακτινωτό στέµµα βλ. παρακάτω σ. 189 κε. 47 ίων Κάσσιος, Ρωµαϊκή Ιστορία 45, 31, 1. Βλ. Lahusen, Ehrenstatue 54, σηµ. 72. Tου ίδιου, Schriftquellen 59, αριθ. 228. 48 ίων Κάσσιος, Ρωµαϊκή Ιστορία 50, 5, 3. Βλ. Pollitt, Art of Rome 94. Lahusen, Schriftquellen 60, αριθ. 233. Svenson, Götterattributen 186, σηµ. 781. Tanner, Republik 30, σηµ. 59. Για τη σύνδεση του Μάρκου Αντωνίου µε τον ιόνυσο βλ. D. Mannsperger, Apollon gegen Dionysos. Numismatische Beiträge zu Oktavians Rolle als Vindex Libertatis, Gymnasium 80 (1973) 381-404. Ι. Becher, Augustus und Dionysos. Ein Feindverhältnis?, ZÄS 103 (1976) 88-101. M. Pfrommer, Göttliche Fürsten in Boscoreale. Der Festsaal in der Villa des P.Fannius Synistor, 12. TrWPr (1992) 47-49. 49 Οράτιος, Επιστολαί 1, 3, 17. Βλ. Pekáry, Kaiserbildnis 102, σηµ. 10. 50 Σέρβιος, Ecl. 4, 10. Βλ. Pekáry, Kaiserbildnis ό.π. εν γνωρίζουµε αν τα δύο χωρία αναφέρονται στον ίδιο ανδριάντα. 51 Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις ΙΙ 17, 3. Βλ. Bieber, Copies 190. Pekáry, Kaiserbildnis 101, σηµ. 8. Σύµφωνα µε τον Τ. Hölscher, Augustus and Orestes, EtTrav 15, 1990, 163-168 η µετονοµασία του αγάλµατος σχετίζεται µε την εκδίκηση του πρωταγωνιστή για τον δολοφονηµένο πατέρα. Βλ. επίσης Μ. Spannagel, Exemplaria principis. Untersuchungen zur Entstehung und Ausstattung des Augustusforums (1999) 212, σηµ. 829. 52 Φλάβιος Ιώσηπος, Περί του ιουδαϊκού πολέµου Ι, 414. Βλ. Καραναστάση, Ζητήµατα 224, σηµ. 106. Boschung, Gens Augusta 15, σηµ. 122.

14 Οκταβιανός εµφανίστηκε µε τη µορφή θεού. Το πρώτο συνέβη το 40 π.χ. ή λίγο αργότερα, όταν εµφανίστηκε σε ένα συµπόσιο ντυµένος ως Απόλλωνας 53. Το δεύτερο περιστατικό, ανεκδοτολογικού χαρακτήρα, αφορά ένα όνειρο του φυσικού πατέρα του, στο οποίο ο Οκταβιανός παρουσιάστηκε ως Juppiter Optimus Maximus µε κεραυνό, σκήπτρο και ακτινωτό στέµµα 54. Στην περίοδο του Αυγούστου χρονολογούνται και οι παλιότερες ιδεαλιστικές απεικονίσεις κάποιου ανδρικού µέλους της οικογένειας των Ιουλίων και των Κλαυδίων. Σύµφωνα µε τον Σουητώνιο, στην οικία του Αυγούστου και στο ναό της Αφροδίτης του Καπιτωλίου υπήρχαν δύο παραστάσεις ενός παιδιού του Γερµανικού και της Αγριππίνας της Πρεσβύτερης, που πέθανε σε παιδική ηλικία, µε τη µορφή του Πόθου 55. Ένας άλλος γιος του Γερµανικού, ο Καλιγούλας, επιχείρησε να συνδέσει τον εαυτό του µε το ία. Η πρόθεσή του να εξοµοιωθεί µε τον θεό µας παραδίδεται από τους Φίλωνα, Φλάβιο Ιώσηπο, Τάκιτο και Σουητώνιο. Στις προθέσεις του ήταν η µεταφορά του αγάλµατος του ία, έργου του Φειδία, από την Ολυµπία στη Ρώµη και η αντικατάσταση της κεφαλής του θεού µε τη δική του 56. Σκόπευε επίσης να τοποθετήσει έναν ανδριάντα του στο ναό της Ιερουσαλήµ, στον οποίο οι προσκυνητές θα απευθύνονταν µε το όνοµα του ία 57. Η επιθυµία του Καλιγούλα για τη σύνδεσή του µε άλλους θεούς και ήρωες επιβεβαιώνεται από τις δηµόσιες και ιδιωτικές εµφανίσεις του µε την ενδυµασία και τα σύµβολα ανδρικών και γυναικείων θεοτήτων ( ίας, Απόλλωνας, Άρης, Ερµής, Ποσειδώνας, ιόνυσος, Ήρα, Αφροδίτη, Άρτεµις) και ηρώων (Ηρακλής, ιόσκουροι) 58. Ο Σουητώνιος αναφέρει ότι ο Νέρων, µετά το ταξίδι του στην Επαρχία της Αχαΐας που ολοκληρώθηκε το 67 µ.χ., απεικονίστηκε σε ανδριάντες και σε παραστάσεις νοµισµάτων ως κιθαρωδός 59, επιλογή που παραπέµπει έµµεσα 53 Σουητώνιος, Αύγουστος 70. Βλ. Niemeyer, Vorbilder 54. Boschung, Caligula 76, σηµ. 95. Zanker, Bilder 57-58. M. C. Hoff, Augustus, Apollo, and Athens, MusHelv 49 (1992) 228 (όπου η σχετική βιβλιογραφία). 54 Σουητώνιος, Αύγουστος 94. Βλ. Maderna, Vorbilder 35, σηµ. 170. 55 Σουητώνιος, Καλιγούλας 7. Βλ. Bergmann, Strahlen 39, σηµ. 187. 56 Σουητώνιος, Καλιγούλας 22, 57. Φλάβιος Ιώσηπος, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία XIX 8-10 (µεταφορά του αγάλµατος του Ολύµπιου ία στη Ρώµη). ίων Κάσσιος, Ρωµαϊκή Ιστορία 61, 28, 3-4 (αντικατάσταση της κεφαλής του ία µε αυτή του Καλιγούλα). Βλ. Καραναστάση, Ζητήµατα 224, σηµ. 102. Bergmann, Strahlen 128, σηµ. 814. Boschung, Gens Augusta 168, σηµ. 1111. 57 Φίλων Αλεξανδρεύς, Legatio ad Gaium 188, 337. Τάκιτος, Historiae 5, 9. Βλ. Boschung, Caligula 82. 58 Φίλων Αλεξανδρεύς, Legatio ad Gaium 78-97. ίων Κάσσιος, Ρωµαϊκή Ιστορία 59, 26, 5-8. Αθήναιος, ειπνοσοφισταί IV 148 δ. Σουητώνιος, Καλιγούλας 52. Βλ. Niemeyer, Vorbilder 54. Martin, Tempelkultbilder 133, σηµ. 666-667. Α. Α. Barrett, Caligula. The Corruption of Power (1989) 140-153. Boschung, Caligula 73-74, SQ7-10. Demandt ό.π. (σηµ. 28) 118-119, αριθ. 7 g. Alföldi ό.π. (σηµ. 28) 51, σηµ. 46. Smith ό.π. (σηµ. 28) 540-541. 59 Σουητώνιος, Νέρων 25. Βλ. Pekáry, Kaiserbildnis 97, σηµ. 6. Bergmann, Strahlen 185. Για τα νοµίσµατα βλ. BMCRE I 245, αριθ. 234-238, 274, αριθ. 376-377, πίν.

15 στον Απόλλωνα 60. Ωστόσο, η εγκυρότητα της πληροφορίας αυτής αµφισβητείται, επειδή τα νοµίσµατα της Ρώµης και του Lugdunum µε τη µορφή του κιθαρωδού χρονολογούνται το 64 µ.χ., αλλά και επειδή αµφίβολη είναι η ταύτιση της µορφής αυτής µε το Νέρωνα λόγω του µικρού µεγέθους των παραστάσεων. Σύµφωνα µε τους Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, ίωνα Κάσσιο και Σουητώνιο, ο Νέρωνας αποφάσισε τη δηµιουργία του γνωστού γυµνού κολοσσικού ανδριάντα του για τη Domus Aurea, αλλά δεν γνωρίζουµε αν ολοκληρώθηκε πριν από το θάνατό του, το 68 µ.χ. Λίγα χρόνια αργότερα, το 75 µ.χ., ο Βεσπασιανός τον µετέτρεψε σε άγαλµα του θεού Ήλιου 61. Η επιθυµία του αυτοκράτορα να συνδεθεί µε θεούς συνάγεται και από τις δηµόσιες εµφανίσεις του. Στο θέατρο του Ποµπηίου παρουσιάστηκε πάνω σε άρµα που το περιέβαλλαν άστρα, πιθανότατα ως Ήλιος 62. Στις προθέσεις του ήταν και η δηµόσια εµφάνισή του γυµνού, µε ρόπαλο, σε µονοµαχία µε λιοντάρι 63. Τέλος, σε πολλές θεατρικές παραστάσεις έφερε προσωπεία θεών και ηρώων, στα οποία, όµως, φρόντιζε να αποτυπώνονται τα εικονιστικά του χαρακτηριστικά 64. Λίγα χρόνια αργότερα ο Μαρτιάλης αναφέρεται σε ένα άγαλµα του Ηρακλή που έφερε τα εικονιστικά χαρακτηριστικά ενός Φλάβιου αυτοκράτορα, του οµιτιανού 65. Ο ποιητής δεν περιγράφει τον τύπο του 44,7-8,10, 47,7. RIC I 2 158, αριθ. 73 κε. Hannestad, Policy 113, εικ. 72. Bergmann, Strahlen 185-189. 60 Για τα επιφωνήµατα του πλήθους στους ελφούς που τον χαρακτήριζαν ως Ηρακλή και Απόλλωνα βλ. ίων Κάσσιος, Ρωµαϊκή Ιστορία 62, 20. Βλ. σχετικά Hannestad, Policy 114. Πρβλ. την ψηφισµατική επιγραφή από την Ακραίφια, στην οποία αναφέρεται η ανάθεση ενός ανδριάντα του Πάτριου Θεού Νέρωνα Ελευθερίου ία στο ναό του Απόλλωνα στο Πτώον της Βοιωτίας. Βλ. σχετικά Rose, Commemoration 136-138, αριθ. 67 (όπου η προγενέστερη βιβλιογραφία). Bergmann, Strahlen 144-146, 184. 61 Πλίνιος, Naturalis Historiae ΧΧΧΙV 45-47. ίων Κάσσιος, Ρωµαϊκή Ιστορία 65, 15, 1. Σουητώνιος, Νέρων 31. Historia Augusta, Αδριανός 19, 12-13. Βλ. Pekary, Kaiserbildnis 81, σηµ. 4. Μ. Bergmann, Der Koloβ Neros, die Domus Aurea und der Mentalitätswandel im Rom der frűhen Kaiserzeit, 13. TrWPr (1994) 7-17, εικ. 1-2, πίν. 2,1-3, 3,1 (όπου η προγενέστερη βιβλιογραφία). Bergmann, Strahlen 180, 190, σηµ. 1139-1144, 265, εικ. 3, πίν. 3-5. U. Sinn, Einführung in die klassische Archäologie (2000) 149-154, αριθ. 16, εικ. 21. Smith ό.π. (σηµ. 28) 536-538. Σύµφωνα µε τον ίωνα Κάσσιο, άλλοι πολίτες διέκριναν στην κεφαλή του αγάλµατος τα εικονιστικά χαρακτηριστικά του Νέρωνα και άλλοι του Τίτου. 62 ίων Κάσσιος, Ρωµαϊκή Ιστορία 62 (63) 6, 2. Βλ. σχετικά J. R. Fears, The Solar Monarchy of Nero and the Imperial Panegyric of Q.Curtius Rufus, Historia 25 (1976) 495. Bergmann, Strahlen 181, σηµ. 1083. 63 Σουητώνιος, Νέρων 53. Βλ. C. C. Vermeule, Commodus, Caracalla and the Tetrarchs: Roman Emperors as Hercules στο: U. Hockmann, A. Krug (επιµ.), Festschrift fur Frank Brommer (1977) 290, σηµ. 4. 64 Σουητώνιος, Νέρων 21. Βλ. Bergmann, Strahlen 188, σηµ. 1132. 65 Μαρτιάλης, Επιγράµµατα IX 64-65, 101. Βλ. σχετικά Hannestad, Policy, 141, σηµ. 78 (όπου η προγενέστερη βιβλιογραφία). Bergmann, Strahlen 200. Για τη σύνδεση του οµιτιανού µε έναν άλλο θεό, τον ία, στην ποίηση της εποχής από τον Στάτιο,

16 αγάλµατος, αλλά µας παραδίδει την πληροφορία ότι βρισκόταν σε ένα ναό του θεού λίγα χιλιόµετρα έξω από τη Ρώµη, που κτίστηκε στην περίοδο του αυτοκράτορα. Ιδιαίτερη σηµασία στην ταύτισή του µε τον Ηρακλή έδωσε έναν αιώνα αργότερα ο Κόµµοδος. Ο ίων Κάσσιος µας παραδίδει την πληροφορία ότι ο αριθµός των ανδριάντων του αυτοκράτορα στους οποίους εικονιζόταν ως Ηρακλής ήταν µεγάλος 66. Ένας από τους ανδριάντες του ανήκε σε σύνταγµα, που περιελάµβανε ένα βόδι και µία αγελάδα 67. Σύµφωνα µε την άποψη πολλών µελετητών, το σύνταγµα αυτό αναπαράγεται σε ένα µετάλλιο του 192 µ.χ. (αριθ. κατ. Μ1, πίν. 39). Στην παράσταση του µεταλλίου η µορφή του Ηρακλή, στην οποία αναγνωρίζονται τα εικονιστικά χαρακτηριστικά του Κοµµόδου, εικονίζεται ως νέος ιδρυτής της Ρώµης και φέρει λεοντή, ρόπαλο στο αριστερό χέρι και άροτρο στο δεξί, το οποίο σύρουν ένα βόδι και µια αγελάδα. Στo πλαίσιo της προσπάθειάς του να ταυτιστεί µε τον ήρωα, ο Κόµµοδος µετέτρεψε το κολοσσικό άγαλµα του Ήλιου στην Domus Aurea σε άγαλµα του Hercules Romanus, η κεφαλή του οποίου έφερε τα εικονιστικά του χαρακτηριστικά 68. Η σύνδεσή του µε τον Ηρακλή ήταν πρόδηλη και σε ορισµένες δηµόσιες εµφανίσεις του, καθώς εµφανιζόταν συχνά µε λεοντή και ρόπαλο 69, ενώ σε δηµόσιες εκδηλώσεις, στις οποίες δεν µπορούσε να Silvae I 6, 25-27 και τον Μαρτιάλη, Επιγράµµατα VII 56, 99 βλ. Hannestad, Policy 140, σηµ. 72. 66 ίων Κάσσιος, Ρωµαϊκή Ιστορία 73, 15, 6. Historia Augusta, Κόµµοδος 9, 2. Βλ.Lahusen, Schriftquellen 83, αριθ. 347, 351. Για τη σύνδεση του Κοµµόδου µε τον Ηρακλή βλ. Alföldi ό.π. (σηµ. 41) 106. W. H. Gross, Herakliskos Commodus, NachrAkGott 1973/1974 83-105. H. Chantraine, Zur Religionspolitik des Commodus im Spiegel seiner Münzen, RomQSchr 70 (1975) 1-32. P.-H. Martin, Hercules romanus conditor. Ein seltener Aureus des Kaisers Commodus in Karlsruhe und Wien, JbKuSammlBadWurt 12 (1975) 51-64. Vermeule ό.π. (σηµ. 63) 289-294, πίν. 77-79. M. R. Kaiser-Raiss, Die Stadtrömische Munzprägung während der Alleinherrschaft des Commodus. Untersuchungen zur Selbstdarstellung eines römischen Kaisers (1980). J. Gage, La mystique impériale et l épreuve des jeux. Commode-Hercule et l anthropologie heracléenne, ANRW II 17, 2 (1981) 662-683. Lahusen, Ehrenstatue 55, σηµ. 77. Fittschen-Zanker Katalog I, 87, σηµ. 16. O. Palagia, Imitation of Hercules in Ruler Portraiture, Boreas 9 (1986) 146-149, πίν.23, 5-6. Hannestad, Policy 245-248. Smith, Portraits 39, σηµ. 63. Bergmann ό.π. (σηµ. 61) 11-13. Bergmann, Strahlen 9, 199, 246, 250, 251-253, 262, 264-266, πίν. 49, 1-2, 51, 7. Alföldi ό.π. (σηµ. 28) 54-57. Για την γνωστή προτοµή του Κοµµόδου στο Palazzo dei Conservatori βλ. Fittschen-Zanker Ι 85, αριθ. 78, πίν. 91-94 (όπου η σχετική βιβλιογραφία). 67 ίων Κάσσιος, Ρωµαϊκή Ιστορία 73, 15, 3. Βλ. Hannestad, Policy 246, σηµ. 366. 68 ίων Κάσσιος, Ρωµαϊκή Ιστορία 72, 22, 3. Ηρωδιανός, Ιστορία Ι 15, 9. Historia Augusta, Κόµµοδος 17, 9-10. Βλ.Pekáry, Kaiserbildnis 81, σηµ. 8. Bergmann, Strahlen 190, σηµ. 1139-1144, 265, εικ. 3, πίν. 3-5. Bergmann ό.π. (σηµ. 61) 11. Smith ό.π. (σηµ. 28) 536-538. Για τα νοµίσµατα του Κοµµόδου, στα οποία εικονίζεται το άγαλµα βλ. Bergmann, Strahlen 190, σηµ. 1142, 199, σηµ. 1189, 265, πίν. 37, 5 (όπου η προγενέστερη βιβλιογραφία). 69 ίων Κάσσιος, Ρωµαϊκή Ιστορία 72, 20, 2-3. Ηρωδιανός, Ιστορία Ι 14, 8. Historia Augusta, Κόµµοδος 9, 7. Βλ. Alföldi ό.π. (σηµ. 28) 54.

17 παρευρεθεί, τα σύµβολα του ήρωα µεταφέρονταν και τοποθετούνταν στη θέση του αυτοκράτορα 70. Ωστόσο, ο Κόµµοδος δεν περιοριζόταν στη µεταµφίεσή του σε Ηρακλή ο ίων Κάσσιος περιγράφει τη δηµόσια εµφάνισή του στο αµφιθέατρο ως Ερµή µε χλαµύδα και κηρύκειο 71. Τέλος, σε διαφορετική κατεύθυνση από αυτή των προηγούµενων αυτοκρατόρων κινήθηκαν οι προθέσεις δύο νεότερων αυτοκρατόρων, του Καρακάλλα και του Αλεξάνδρου Σεβήρου, οι οποίοι δεν επιδίωξαν την ταύτισή τους µε κάποιο θεό ή ήρωα, αλλά µε έναν θεοποιηµένο θνητό, τον Αλέξανδρο 72. Από τον Ηρωδιανό γνωρίζουµε ότι υπήρχαν ανδριάντες του Καρακάλλα, οι κεφαλές των οποίων έφεραν στη µια πλευρά τα εικονιστικά χαρακτηριστικά του αυτοκράτορα και στην άλλη αυτά του Mακεδόνα βασιλιά 73. Τέλος από τους συγγραφείς της Historia Augusta πληροφορούµαστε ότι ο Αλέξανδρος Σεβήρος εικονιζόταν σε νοµίσµατα µε τη µορφή του Αλεξάνδρου, χωρίς να είναι κατανοητό µε ποιον τρόπο επιτυγχανόταν η ταύτιση αυτή 74. 70 ίων Κάσσιος, Ρωµαϊκή Ιστορία 72, 17, 4. Βλ. Αlföldi ό.π. 71 ίων Κάσσιος, Ρωµαϊκή Ιστορία 72, 17, 3-4, 73, 19, 4. Βλ. Alföldi ό.π. (σηµ. 41) 106, σηµ. 7. Για την διάσταση ανάµεσα σε αυτήν την πληροφορία και την απουσία αυτοκρατορικών ανδριάντων σε αγαλµατικούς τύπους του Ερµή βλ. παρακάτω σ. 145 κε., 207 κε. 72 Palagia ό.π. (σηµ. 66) 150 (όπου η προγενέστερη βιβλιογραφία). 73 Ηρωδιανός, Ιστορία ΙV 8, 1-2, 9, 3. Βλ. Pekáry, Kaiserbildnis 98, σηµ. 19. Βλ. V. von Gonzenbach, Caracalla und Achill im griechischen Osten στο: Studies in Classical Art and Archeology. A Tribute to Peter Heinrich von Blanckenhagen (1979) 283-290. 74 Historia Augusta, Αλέξανδρος Σεβήρος 25, 8-10. Βλ. Pollitt, Art of Rome 200, Lahusen, Ehrenstatue 55, σηµ. 79.