Ρωμαϊκά Πορτρέτα στη Μ. Ασία

Transcript

1 Παπαζαφειρίου Γιώργος,, Περίληψη : Τα ρωμαϊκά πορτρέτα της Μικράς Ασίας, αυτοκρατορικά και ιδιωτικά, συγκεντρώνουν τις τελευταίες δεκαετίες το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας. Τα στιλιστικά και τα τυπολογικά τους χαρακτηριστικά διαφοροποιούνται από αυτά των έργων της Ρώμης. Η συγκεκριμένη διαφοροποίηση προκύπτει κυρίως από την ελληνιστική παράδοση στη δημιουργία του πορτρέτου που διαπνέει τα εργαστήρια γλυπτικής της Μικράς Ασίας. Ωστόσο, δε λείπουν και τα έργα που ακολουθούν πιστά τις τάσεις που κυριαρχούν στην πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας. Χρονολόγηση Ρωμαϊκή περίοδος Γεωγραφικός εντοπισμός Μικρά Ασία 1. Ιστορία της έρευνας Οι βάσεις για τη συστηματική μελέτη των ρωμαϊκών πορτρέτων της Μικράς Ασίας τέθηκαν στα μέσα της δεκαετίας του 60. Ιδιαίτερα σημαντικοί για τη συγκεκριμένη κατηγορία έργων είναι οι δύο κατάλογοι των αρχαιολόγων J. Inan και E. Alföldi Rosenbaum, που δημοσιεύτηκαν τα έτη 1966 και Σε αυτούς συγκεντρώνονται όλα τα γνωστά μικρασιατικά πορτρέτα, αυτοκρατορικά και ιδιωτικά, της Ρωμαϊκής και της Πρωτοχριστιανικής περιόδου. Για τα νεότερα ευρήματα υπάρχει μία αρκετά εκτενής βιβλιογραφία, που αποτελείται κυρίως από άρθρα σε αρχαιολογικές σειρές και περιοδικά. Μέχρι και τα μέσα του 20ού αιώνα οι συστηματικές ανασκαφές ήταν περιορισμένες και πολλά από τα έργα αποτελούσαν τυχαία ευρήματα. Μεγάλος αριθμός ιδιωτικών και αυτοκρατορικών πορτρέτων της Μικράς Ασίας κατέληγε σε μουσεία και ιδιωτικές συλλογές της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Ένα από τα σημαντικότερα και γνωστότερα στους ειδικούς παραδείγματα αποτελεί το σύνολο των χάλκινων ανδριάντων, κυρίως αυτοκρατορικών, που πιθανολογείται ότι προέρχεται από τη Βουβώνα της Λυκίας. 1 Τα περισσότερα από αυτά πρέπει να ήταν τοποθετημένα σε ένα Σεβαστείο. 2. Τυπολογία, στιλιστικά και τεχνικά χαρακτηριστικά Στατιστικά πρέπει να σημειωθεί ότι από το τμήμα αυτό της ρωμαϊκής επικράτειας σώζεται ένα αρκετά μεγάλο σύνολο αυτοκρατορικών πορτρέτων του 1ου και του 2ου αι. μ.χ., ενώ στον 3ο αιώνα ο αριθμός τους εμφανίζει αισθητή μείωση. Αντίθετα, στην περίπτωση των ιδιωτικών πορτρέτων ο ίδιος αιώνας σηματοδοτεί μια εντυπωσιακή αύξηση των σωζόμενων παραδειγμάτων. Στη Μικρά Ασία η έκφραση του πάθους είχε αποτελέσει γνώρισμα των λεγόμενων «ψυχολογικών πορτρέτων» των ελληνιστικών ηγεμόνων ήδη από την περίοδο του Μεγάλου Αλέξανδρου ( π.χ.). Στην αποτύπωση της ψυχολογικής έντασης στα πορτρέτα των Ελληνιστικών χρόνων οδηγούσε ο συνδυασμός ορισμένων καθιερωμένων στιλιστικών στοιχείων, όπως η ελευθερία στον τρόπο επεξεργασίας και απόδοσης της κόμης, η έντονη στροφή του κεφαλιού, η συγκεντρωμένη έκφραση, το μισάνοιχτο στόμα. Με αυτά τα εικονογραφικά στοιχεία εικονίζονταν οι ηγεμόνες και άλλα δημόσια πρόσωπα με δύναμη και επιρροή στην οικονομική και την Δημιουργήθηκε στις 17/7/2017 Σελίδα 1/6

2 Παπαζαφειρίου Γιώργος,, πολιτική σκηνή της εποχής. Σε μικρότερη ή μεγαλύτερη έκταση η τάση αυτή διατηρήθηκε και αργότερα στα μικρασιατικά έργα και υπήρξε χαρακτηριστική ενός μεγάλου αριθμού ρωμαϊκών αυτοκρατορικών και ιδιωτικών πορτρέτων του 1ου και του 2ου αι. μ.χ. Από την άποψη της τεχνικής κυριαρχεί η στίλβωση της επιφάνειας, σε αντίθεση με τα έργα του κυρίως ελλαδικού χώρου, όπου η χρήση της είναι πιο περιορισμένη. Στα μάτια η δήλωση της ίριδας και της κόρης εμφανίζεται αμέσως μετά την καθιέρωσή της στη Ρώμη, στην ύστερη περίοδο του Αδριανού, δηλαδή γύρω στο 130 μ.χ. Στη συνέχεια η δήλωσή τους εφαρμόζεται σχεδόν καθολικά. Με τον τρόπο αυτό το βλέμμα της μορφής αποκτά μεγαλύτερη ζωντάνια. Η εντύπωση για τον αρχαίο θεατή θα ήταν ακόμη πιο έντονη, αν υπολογίσει κανείς παράλληλα με τη χάραξη και τη χρήση του χρώματος στα μάτια. Η συστηματική χρήση του τρυπανιού εμφανίζεται αρχικά στη Ρώμη, στην περίοδο των Αντωνίνων, γύρω στα 145 μ.χ., και η διάδοσή της κλιμακώνεται σταδιακά. 2 Αρχικά περιορίζεται στην επεξεργασία της κόμης και του γενιού, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Μία από τις κύριες λειτουργίες του ήταν να επιτείνει την αντίθεση ανάμεσα στο σκληρό όγκο των μαλλιών και του γενιού και στην απαλή επιφάνεια του προσώπου. Η έκταση και ο τρόπος χρήσης του ποίκιλε στις διάφορες επαρχίες. Από τη μελέτη των πορτρέτων της Μικράς Ασίας εμφανίζονται και οι δύο τάσεις, τόσο της εκτεταμένης, όσο και της περιορισμένης χρήσης. Τα διαφορετικά στιλιστικά πρότυπα των πορτρέτων της Ρώμης, στα οποία κυριαρχεί ο ρεαλισμός, δεν μπόρεσαν να «σπάσουν» την τοπική παράδοση. Μετά από μία περίοδο μερικής υιοθέτησης του μητροπολιτικού ρωμαϊκού στιλ κατά τη διάρκεια του 1ου αι. μ.χ. παρατηρούμε μια αναβίωση της ελληνιστικής κληρονομιάς στις αρχές του 2ου αι. μ.χ., η οποία συνεχίζεται και στην περίοδο των Αντωνίνων ( μ.χ). Τα έργα που στιλιστικά βρίσκονται κοντά στις κυρίαρχες τάσεις της πρωτεύουσας είναι ελάχιστα. Η σύγκριση των εικονιστικών κεφαλών της πρωτεύουσας με τα περισσότερα μικρασιατικά έργα επιτρέπει την επισήμανση των διαφορών. Στα πορτρέτα των γυναικείων μελών των αυτοκρατορικών οικογενειών, οι φυσιογνωμικές διαφοροποιήσεις δεν είναι ουσιαστικές. 3 Συνήθως όμως στη Μικρά Ασία συναντά κανείς έργα τα οποία είναι τόσο διαφοροποιημένα στις αναλογίες, τη φυσιογνωμία, την εκφραστικότητα των ματιών και την κόμμωση, ώστε μόνο από δευτερεύοντα χαρακτηριστικά γίνεται εφικτή η διαπίστωση της τυπολογικής τους σύνδεσης με τα επίσημα πορτρέτα της Ρώμης. Σε ορισμένα παραδείγματα αυτοκρατορικών πορτρέτων παρατηρείται το φαινόμενο της σύνθεσης στοιχείων διαφορετικών εικονιστικών τύπων. Αυτό επιτυγχάνεται συχνά με το συνδυασμό της κόμμωσης από έναν τύπο και των χαρακτηριστικών του προσώπου από κάποιον άλλο. Τα προαναφερθέντα γνωρίσματα διαφοροποιούν τις εικονιστικές κεφαλές της Μικράς Ασίας όχι μόνο από τα έργα της Ρώμης, αλλά και από αυτά των υπόλοιπων επαρχιών του ανατολικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, διαφορές διαπιστώνονται και ανάμεσα στα πορτρέτα των διαφόρων καλλιτεχνικών κέντρων της Μικράς Ασίας. Συχνά μάλιστα είναι τόσο έντονες, ώστε είναι αδύνατο να ενταχθούν όλα τα μικρασιατικά έργα σε μία κοινή καλλιτεχνική ομάδα. 3. Κέντρα παραγωγής Χαρακτηριστικά των τοπικών τάσεων και προτιμήσεων είναι τα ιδιωτικά πορτρέτα που βρέθηκαν σε δύο πόλεις της Παμφυλίας, τη Σίδη και την Πέργη. 4 Δημιουργήθηκε στις 17/7/2017 Σελίδα 2/6

3 Παπαζαφειρίου Γιώργος,, Τα έργα της Σίδης μοιράζονται κάποια παρόμοια γνωρίσματα. Σε αυτά περιλαμβάνονται η πλαστικότητα στην απόδοση των χαρακτηριστικών, η «απαλή» επεξεργασία της επιφάνειας και μία ιδιαίτερη ικανότητα των καλλιτεχνών στην επίτευξη της ζωντάνιας στα χαρακτηριστικά του εικονιζόμενου προσώπου. Τα περιγράμματα δεν είναι έντονα και η μετάβαση από τη μια επιφάνεια στην άλλη γίνεται με ομαλό τρόπο. Από την άλλη πλευρά, τα πορτρέτα της Πέργης, για τα καλλιτεχνικά εργαστήρια της οποίας γνωρίζουμε περισσότερα ύστερα από τις συστηματικές ανασκαφές της δεκαετίας του 70, εμφανίζουν ένα πιο σκληρό και γραμμικό στιλ. Τα διάφορα τμήματα του προσώπου ορίζονται συνήθως με περίγραμμα. Με τον τρόπο αυτό διαχωρίζεται η κόμη από το πρόσωπο, συχνά με σκληρό περίγραμμα, το πηγούνι και οι παρειές από το λαιμό. Στην περίοδο των Αντωνίνων ( μ.χ) έντονη δραστηριότητα εμφανίζει το εργαστήριο της Αντιόχειας στην Πισιδία. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του δεν εμφανίζονται μόνο στα έργα που παράγονται εκεί αλλά και σε μικρότερης σπουδαιότητας κέντρα παραγωγής που επηρεάζονται από αυτό. Στα πορτρέτα από τον Πόντο και την Παφλαγονία επισημαίνονται, για παράδειγμα, κάποια ιδιαίτερα στιλιστικά στοιχεία, που συνδέονται με έργα από την Αντιόχεια της Πισιδίας. Σε αυτά περιλαμβάνονται ο τρόπος ανάλυσης των βοστρύχων της κόμης, που επιτυγχάνεται με πολλές παράλληλες αβαθείς εγχάρακτες γραμμώσεις, τα εύσαρκα χαρακτηριστικά και ο έντονος διαχωρισμός των διαφόρων μερών του προσώπου με τη χρήση χαράξεων. Η ποικιλία των καλλιτεχνικών ιδιαιτεροτήτων θα μπορούσε να ερμηνευτεί από το χωρισμό της Επαρχίας της Ασίας σε επιμέρους διοικητικές περιοχές. Σημαντικές αιτίες φαίνεται πως υπήρξαν επίσης η μεγάλη της έκταση και οι διαφορετικές τοπικές καλλιτεχνικές παραδόσεις. Στα έργα της Μικράς Ασίας θα πρέπει να συνυπολογιστούν και τα πολυάριθμα πορτρέτα, κυρίως αυτοκρατορικά, των νησιών του ανατολικού Αιγαίου, που με λίγες εξαιρέσεις ανήκαν διοικητικά στην ίδια επαρχία. 1. Για το σημαντικό αυτό σύνολο χάλκινων αυτοκρατορικών αγαλμάτων βλ. Inan, J., Der Bronzentorso im Burdur-Museum aus Bubon und der Bronzekopf im J.-Paul-Getty-Museum, IstMitt ( ), σελ , εικ.1-3, πίν Inan, J. Alföldi-Rosenbaum, E., Rőmische und Frűhbyzantinische Porträtplastik aus der Tűrkei. Neue Funde (Mainz am Rhein 1979), σελ Vermeule, C.C., The late Antonine and Severan bronze portraits from Southwest Asia Minor στο Eikones. Studien zum griechischen und römischen Bildnis. Hans Jucker zum sechzigsten Geburtstag gewidmet, Antike Kunst. 12. Beiheft (Bern 1980), σελ , πίν.62 και Inan, J., Boubon sebasteionu ve heykelleri űzerine son arastirmalar (Istanbul 1994). Τα σημαντικότερα είναι: α) άγαλμα του Λούκιου Βήρου. Νέα Υόρκη, Συλλογή Shelby White και Leon Levy, χωρίς αριθμό ευρετηρίου, β) ακέφαλο άγαλμα. Η προσπάθεια σύνδεσης με τον Κόμμοδο παραμένει υποθετική. Νέα Υόρκη, ιδιωτική συλλογή, γ) κεφαλή του Σεπτιμίου Σεβήρου. Μέχρι πρόσφατα είχε συνδεθεί με το ακέφαλο άγαλμα που ακολουθεί. Κοπεγχάγη, Γλυπτοθήκη Ny Carlsberg, αρ. ευρ. 3422, δ) ακέφαλο άγαλμα. Νέα Υόρκη, Edward H. Merrin Gallery, χωρίς αριθμό ευρετηρίου, ε) κεφαλή του Καρακάλλα. Μέχρι πρόσφατα είχε συνδεθεί με το ακέφαλο άγαλμα που ακολουθεί. Νέα Υόρκη, Συλλογή Norbert Schimmel, στ) ακέφαλο άγαλμα. Συλλογή Mr. and Mrs Charles Lipton. Eκτίθεται προσωρινά στην Ινδιανάπολη, Museum of Arts, ζ) ακέφαλο άγαλμα. Τελευταία έγινε προσπάθεια σύνδεσής του με την κεφαλή και το άκρο πόδι που ακολουθούν. Ωστόσο, και τα τρία ανήκουν σε διαφορετικά αγάλματα. Burdur, Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 7416, η) κεφαλή γενειοφόρου. Los Angeles, Μουσείο J.P. Getty, αρ. ευρ. 71, ΑΒ 458 και θ) τμήμα άκρου αριστερού ποδιού. Los Angeles, Μουσείο J.P. Getty, αρ. ευρ. 72, ΑΒ Για τη χρήση του τρυπανιού στις προσωποποιήσεις των Επαρχιών από το ναό του Αδριανού στη Ρώμη (145 μ.χ.) βλ. Στεφανίδου-Τιβερίου, Θ., Νεοαττικά. Οι ανάγλυφοι πίνακες από το λιμάνι του Πειραιά (Αθήνα 1979), σελ. 59, σημ.4, όπου και η σχετική βιβλιογραφία. 3. Inan, J. Rosenbaum, E., Roman and Early Byzantine Portrait Sculpture in Asia Minor (London 1966), σελ , αρ. κατ , πίν. VII. 4. Inan, J. Rosenbaum, E., Roman and Early Byzantine Portrait Sculpture in Asia Minor (London 1966), σελ , 194, , αρ. κατ. 263, , 271, 274, , πίν. CXLIII.1-2, CXLVI, CXLVIII, CLI, CLIII-CLIV (Σίδη) και Inan, J. Alföldi-Rosenbaum, E., Rőmische und Frűhbyzantinische Δημιουργήθηκε στις 17/7/2017 Σελίδα 3/6

4 Παπαζαφειρίου Γιώργος,, Porträtplastik aus der Tűrkei. Neue Funde (Mainz am Rhein 1979), σελ , αρ. κατ , πίν (Πέργη). Βιβλιογραφία : Le Glay M., "Hadrien et l'asklépieion de Pergame", BCH, 100, 1976, Price S., Rituals and Power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, 2, Cambridge 1998 Erim Κ.Τ., Aphrodisias. City of Venus Aphrodite, London 1986 Rose C.B., Dynastic Commemoration and Imperial Portraiture in the Julio-Claudian Period, Cambridge 1997 Scherrer P., Ephesos. Der Neue Führer, Wien 1995 Brinkerhoff D.M.A., A Collection of Sculpture in Classical and Early Christian Antioch, Antioch 1970 İnan J., Boubon sebasteionu ve heykelleri üzerine son araştırmalar, Istanbul 1994 Zanker P., Provinzielle Kaiserporträts. Zur Rezeption der Selbstdarstellung des Princeps, München 1983 İnan J., "Der Bronzentorso im Burdur-Museum aus Bubon und der Bronzekopf im J.-Paul-Getty-Museum", MDAI, I, 27-28, , Schattner T.G., "Das frühantoninische Privatbildnis aus Didyma", MDAI, I, 46, 1996, Vermeule C.C., "The late Antonine and Severan bronze portraits from Southwest Asia Minor", Stucky, R.A. Jucker, I. (eds), Eikones: Studien zum griechischen und römischen Bildnis : Hans Jucker zum sechzigsten Geburtstag gewidmet, Bremen 1980, Antike Kunst, Beiheft 12, İnan J., Alföldi-Rosenbaum E., Römische und Frühbyzantinische Porträtsplastik aus der Türkei. Neue Funde, Mainz am Rhein 1979 Smith R.R.R., Roueche C., Aphrodisias Papers 3. The setting and quarries, mythological and other sculptural decoration, architectural development, portico of Tiberius, and Tetrapylon, Ann Arbor 1996, JRA Supplement 20 Smith R.R.R., "The imperial reliefs from the Sebasteion at Aphrodisias", JRS, 77, 1987, Erim Κ.Τ., "25 ans de fouilles a Aphrodisias", de la Geniere, J. Erim, K.T. (eds), Aphrodisias de Carie: Colloque du Centre de recherches archéologiques de l'université de Lill, 13 novembre 1985, Paris 1987, 7-11 Erim Κ.Τ., "Recent work at Aphrodisias ", C. Roueche, K.T. Erim (eds.), Aphrodisias Papers. Recent work on architecture and sculpture, Ann Arbor 1990, JRA Supplement 1, 9-36 Smith R.R.R., Erim Κ.Τ., "Sculpture from the theatre: a preliminary report", K.T. Erim, R.R.R. Smith (eds.), Aphrodisias Papers 2. The theatre, a sculptor s workshop, philosophers, and coin types, Ann Arbor 1991, JRA Supplement 2, Δημιουργήθηκε στις 17/7/2017 Σελίδα 4/6

5 Παπαζαφειρίου Γιώργος,, İnan J., Alföldi-Rosenbaum E., Roman and early Byzantine portrait sculpture in Asia Minor, London 1966 Jobst W., "Zur Lokalisierung des Sebasteion-Augusteum in Ephesos", IstMitt, 30, 1980, Oberleitner W., Funde aus Ephesos und Samothrake, Wien 1978, Kunsthistorisches Museum Wien. Antiken-Sammlung Fröhlich Β., Die statuarischen Darstellungen der hellenistischen Herrscher, Hamburg 1998 Tuchelt K., Frühe Denkmäler Roms in Kleinasien. Beiträge zur archäologischen Überlieferungen aus der Zeit der Republik und des Augustus. Teil I. Roma und Promagistrate, Tübingen 1979, MDAI (I) Beiheft 23 Goette H.R., Studien zu römischen Togadarstellungen, Mainz am Rhein 1990 Kleiner D.E.E., "Private portraiture in the age of Augustus", Winkes, R. (ed.), The age of Augustus. Conference held at Brown University, Providence, Rhode Island, 1982, Louvain-la-Neuve 1985, Archaeologia Transatlantica V, Bergmann M., Studien zum romischen Portrat des 3. Jahrhundert n.chr., Bonn 1977 Bergmann M., Die Strahlen der Herrscher. Theomorphes Herrscherbild und politische Symbolik im Hellenismus und in der römischen Kaiserzeit., Mainz am Rhein 1998 Boschung D., Die Bildnisse des Augustus, Berlin 1993 von Bothmer, D. (ed.), Glories of the Past. Ancient art from the Shelby White and Leon Levy Collection, New York 1990 Devambez P., Grands bronzes du Musée de Stamboul, Paris 1937 Evers C., Les portraits d Hadrien. Typologie et ateliers, Brussels 1994 Hertel E.D., Untersuchungen zu Stil und Chronologie des Kaiser- und Prinzenporträts von Augustus bis Claudius, Bonn 1982 Maderna C., Iuppiter Diomedes und Merkur als Vorbilder für römische Bildnisstatuen Untersuchungen zum römischen statuarischen Idealporträt, Heidelberg 1988 Massner A.K., Bildnisangleichung. Untersuchungen zur Entstehungs- und Wirkungsgeschichte der Augustusporträts 43 v.chr.-68 n.chr., Berlin 1982 Niemeyer H.D., Studien zur statuarischen Darstellung der römischen Kaiser, Berlin 1968, Monumenta Artis Romanae 7 Pekary T., Das römische Kaiserbildnis in Staat, Kult und Gesellschaft, dargestellt anhand der Schriftquellen, Berlin 1985 Pollini J., The Portraiture of Gaius and Lucius Caesar, New York 1987 Tolle-Kastenbein R., Das Kastro Tigani. Die Bauten und Funde griechischer, römischer und byzantinischer Zeit., Bonn 1974, Samos XIV Δημιουργήθηκε στις 17/7/2017 Σελίδα 5/6

6 Παπαζαφειρίου Γιώργος,, Özgan R., Bruns-Ozgan C., "Eine bronzene Bildnisstatue aus Kilikien", AntPl, 23, 1994, Calik A., "A new head of Augustus from Tarsus", MDAI (I), 47, 1997, Oliver-Smith P., "The Houston bronze spear bearer", AntPl, 15, 1975, Özgan R., Stutzinger D., "Untersuchungen zur Porträtplastik des 5. Jhs. n.chr. anhand zweier neugefundener Porträts aus Stratonikeia.", MDAI (I), 35, 1985, Pekary T., "Das Bildnis des römischen Kaisers in der schriftlichen Überlieferung", Boreas, 5, 1982, Schmidt-Colinet A., "Eine severische Priesterin aus Syrien in Perge", MDAI (I), 41, 1991, Weber M., "Ein spätantikes Privatporträt aus Kleinasien", MDAI (I), 45, 1995, Wegner M., "Verzeichnis der Kaiserbildnisse von Antoninus Pius bis Commodus. Teil I", Boreas, 2, 1979, Yegül F., "A study in architectural iconography: Kaisersaal and the imperial cult.", The Art Bulletin, 64, 1982, 7-31 Δικτυογραφία : List of Rulers: Roman Empire Γλωσσάριo : εικονιστική κεφαλή, η Η κεφαλή αγάλματος ή μορφής σε ανάγλυφο στην οποία αναγνωρίζονται ατομικά χαρακτηριστικά. εικονιστικός τύπος Ο ιδιαίτερος τρόπος απόδοσης της διάταξης των βοστρύχων της κόμης και των χαρακτηριστικών του προσώπου σε μια σειρά έργων, στα οποία εικονίζεται το ίδιο άτομο. σεβαστείο, το Ναός, άλλου τύπου κτήριο ή δωμάτιο κτηρίου που ήταν αφιερωμένο στη λατρεία των Ρωμαίων αυτοκρατόρων και της οικογένειάς τους. στίλβωση, η Η λείανση του μαρμάρου, που οδηγεί στο οπτικό φαινόμενο της γυαλιστερής επιφάνειας. τυπολογικά χαρακτηριστικά, τα Τα καθιερωμένα στοιχεία στον τρόπο απόδοσης των λεπτομερειών έργων που έχουν κοινά πρότυπα. Δημιουργήθηκε στις 17/7/2017 Σελίδα 6/6