ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Τομέας Αρχαίας Ελληνικής, Ρωμαϊκής, Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΕΥΝΟΥΧΩΝ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΑΥΛΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΔΙΑΔΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΕΜ: 942 Επιβλέπων Καθηγητής: Ανδρέας Γκουτζιουκώστας ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2016

Εικόνα Εξωφύλλου: Έφιππος Βυζαντινός ευνούχος τρέπει σε φυγή με το τόξο του Άραβες ιππείς, Μικρογραφία από το χειρόγραφο της Μαδρίτης με την Σύνοψη Ιστοριών του Ιωάννη Σκυλίτζη (Fol. 202r), 12 ος αι. μ.χ. (Πηγή: V. Tsamakda, The illustrated chronicle of Ioannes Skylitzes in Madrid, Leiden 2002, σ. 229.)

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Τομέας Αρχαίας Ελληνικής, Ρωμαϊκής, Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας Διάδος Κωνσταντίνος Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία με θέμα: Η θέση των ευνούχων στο Βυζάντιο και δράση τους στην αυλή κατά την πρώιμη και μέση περίοδο. Επιβλέπων καθηγητής: Γκουτζιουκώστας Ανδρέας Ημερομηνία έγκρισης: 9/3/2016 Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Διπλωματικής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Ᾱρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι το Τμήμα αποδέχεται τις γνώμες του συγγραφέα.

Πρόλογος: σ. i Βραχυγραφίες: σ. ii-v Βιβλιογραφία: σ. vi-xxxv Εισαγωγή: σ. 1-9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α ΜΕΡΟΣ Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΕΥΝΟΥΧΩΝ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Εισαγωγή: σ. 10-12 Κεφάλαιο Πρώτο: Η ταυτότητα των ευνούχων: ορισμός, μέθοδοι ευνουχισμού, ορολογία Ι. Ορισμός: σ. 13 ΙΙ. Μέθοδοι ευνουχισμού: σ. 13-16 ΙΙΙ. Ορολογία: σ. 16-18 Κεφάλαιο Δεύτερο: Ευνούχοι και Νομοθεσία I. Η νομοθεσία για την εμπορεία και πρακτική του ευνουχισμού: σ. 19-21 ΙΙ. Η νομική θέση των ευνούχων: σ. 21-22 IIΙ. Ο ευνουχισμός ως κώλυμα γάμου και οι συνέπειές του: σ. 22-26 Κεφάλαιο Τρίτο: Ευνούχοι και Εκκλησία Ι. Ευνούχοι και κλήρος: σ. 27-28 ΙΙ. Ευνούχοι και μοναχισμός: σ. 28-32 ΙΙΙ. Το φαινόμενο του αυτοευνουχισμού: σ. 32-35 Κεφάλαιο Τέταρτο: Ευνούχοι και Κοινωνία Εισαγωγή: σ. 36 Ι. Αρνητικές κρίσεις: σ. 36-44 ΙΙ. Θετικές κρίσεις: σ. 44-47 ΙΙΙ. Οι ευνούχοι στο έργο του Θεοφύλακτου Αχρίδος: σ. 47-50 IV. Το «λεξιλόγιο για τους ευνούχους»: σ. 50-52 V. Θεωρίες περί τρίτου φύλου: σ. 52-62 Κεφάλαιο Πέμπτο: Ευνούχοι και στρατός Εισαγωγή: σ. 63 Ι. Η παρουσία των ευνούχων στον βυζαντι νό στρατό: σ. 63-75 Β ΜΕΡΟΣ ΟΙ ΕΥΝΟΥΧΟΙ ΣΤΗΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΛΗ Κεφάλαιο Πρώτο: Οι ευνούχοι της βυζαντινής αυλής: τίτλοι, αξιώματα, προνόμια και αυτοκρατορικές τελετές Εισαγωγή: σ. 76-77 Ι. Τίτλοι και αξιώματα Πρώιμη περίοδος (324-565): σ. 78-80 Μέση περίοδος (565-1081): σ. 80-87 ΙΙ. Προνόμια ευνούχων βυζαντινής αυλής: σ. 88-89 ΙΙΙ. Αυτοκρατορικές τελετές: σ. 89-92 Κεφάλαιο Δεύτερο: Η δράση των ευνούχων της βυζαντινής αυλής κατά την πρώιμη περίοδο Εισαγωγή: σ. 93 Ευσέβιος: σ. 93-100 Ευθέριος: σ. 100-101 Ευτρόπιος: σ. 101-109 Αντίοχος: σ. 109-112 Χρυσάφιος: σ. 112-114 Ναρσής: σ. 114-121 Συμπεράσματα: σ. 121-122 Κεφάλαιο Τρίτο: Η δράση των ευνούχων της βυζαντινής αυλής κατά την μέση περίοδο Εισαγωγή: σ. 123 Σταυράκιος: σ. 123-126 Αέτιος: σ. 127-129

Σαμωνάς: σ. 129-134 Κωνσταντίνος Παφλαγών: σ. 134-136 Ιωσήφ Βρίγγας: σ. 137-140 Βασίλειος Λακαπηνός: σ. 140-144 Συμπεράσματα: σ.144-146 Η απομάκρυνση των ευνούχων από το πολιτικό προσκήνιο: σ. 146-147 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: σ. 148-151 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΥΝΟΥΧΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΛΗΣ: σ. 152-172

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην ανά χείρας εργασίας επιχειρείται η μελέτη της θέσης των ευνούχων στην βυζαντινή αυτοκρατορία και ιδίως η δράση τους στην βυζαντινή αυλή κατά την πρώιμη και μέση περίοδο. Οι ευνούχοι αποτέλεσαν αναπόσπαστο κομμάτι της βυζαντινής αυτοκρατορίας, ήδη από τα πρώτα χρόνια ζωής της μέχρι και το τέλος της. Η παρουσία τους εντοπίζεται σε τομείς όπως η εκκλησία, ο στρατός, και κυρίως η βυζαντινή αυλή. Η δράση τους εκεί τους ανέδειξε ως μία από τις ισχυρότερες πολιτικές ελίτ της πρώιμης και μέσης περιόδου. Στο πλαίσιο αυτό, επιχειρήθηκε η αναζήτηση των αιτίων που οδήγησαν τους ευνούχους στην θέση ισχύος που βρέθηκαν, οι επιπτώσεις που είχε η δύναμη που απέκτησαν στην βυζαντινή πολιτική σκηνή, καθώς και ο αντίκτυπος του γεγονότος αυτού στην βυζαντινή κοινωνία. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να εκφράσω τις εγκάρδιες ευχαριστίες μου στον επόπτη της μεταπτυχιακής μου εργασίας κ. Ανδρέα Γκουτζιουκώστα, επίκουρο καθηγητή Βυζαντινής Ιστορίας του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. Οι καίριες υποδείξεις και επισημάνσεις του, κατά την διάρκεια της έρευνας μου, υπήρξαν σημαντικός αρωγός για την εκπόνηση της παρούσας εργασίας. Θα ήθελα να τον ευχαριστήσω ιδιαιτέρως για την αμέριστη συμπαράσταση και εμπιστοσύνη που επέδειξε στο πρόσωπό μου, καθώς και για την ανεξάντλητη υπομονή του. Θα ήθελα να ευχαριστήσω επίσης όλους τους καθηγητές μου, που στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος μου προσέφεραν πολύτιμες γνώσεις και όλα τα απαραίτητα εχέγγυα προκειμένου να καταφέρω να ανταποκριθώ στις απαιτήσεις της ιστορικής έρευνας. Επιπρόσθετα θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους μεταπτυχιακούς και μη φίλους μου για την ηθική υποστήριξη που μου προσέφεραν σε όλη την διάρκεια των μεταπτυχιακών σπουδών μου. Η συνεχής τους στήριξη αποτέλεσε στοιχείο καθοριστικό για την εκπόνηση της ανά χείρας εργασίας. Τέλος, θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου και την βαθιά μου ευγνωμοσύνη στην οικογένειά μου. Χωρίς την ηθική και υλική υποστήριξή τους δεν θα μπορούσα να ολοκληρώσω τις μεταπτυχιακές μου σπουδές. Για τον λόγο αυτό, η εργασία αυτή είναι αφιερωμένη σε αυτούς, ως ελάχιστο δείγμα ευγνωμοσύνης και φόρο τιμής. i

Βραχυγραφίες AASS Acta Sanctorum, Paris Bruxelles 1863-1925. ACOe BB BBA BF BGRT Bsl Acta Conciliorum Oecumenicorum, έκδ. E. Schwartz- J. Straub, Berlin 1914-1983. Bibliothèque de Byzantion, Louvain 1966 κ.ε. Berliner Byzantinische Arbeiten, Berlin 1956 κ.ε. Byzantinische Forschungen, Amsterdam 1966 κ.ε. Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, Lipsiae in aedibus B. G. Teubneri 1836 κ.ε. Byzantinoslavica, Prague 1929 κ.ε. Βυζαντιακά Βυζαντιακά, Ἐπιστιμονικόν ὄργανον Ἑλληνικής Ἱστορικῆς Ἑταιρείας: Περίοδος Μεσαιωνικοῦ Ἑλληνισμοῦ, Θεσσαλονίκη 1981 κ.ε. Βυζαντινά Σύμμεικτα Βυζαντινά Σύμμεικτα, Αθήνα 1966 κ.ε. Byzantion Byzantion, Revue internationale des Études Byzantines, Paris Liege 1924-1929, Paris Bruxelles 1930, Bruxelles 1931 κ.ε. BZ Byzantinische Zeitschrift, Leipzig 1892 κ.ε., Munchen 1950-1990, Stuttgart- Leipzig 1991-1998, Munchen- Leipzig 1999 κ.ε. CB Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, τ. 1-50, Bonnae 1828-1897. CFHB Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Washington-Berlin-Wien-Bruxelles- ii

Roma-Thessalonique 1967κ.ε. CMG Corpus Medicorum Graecorum, Berlin 1927 κ.ε CUF Société Les Belles Lettres. Collection des Universités de France publiée sous le patronnage de l Association Guillame Budé, Paris 1926 κ.ε. DOP Dumbarton Oaks Papers, Washington D. C. 1941 κ.ε ΕΑΙΕΔ-ΕΚΕΙΕΔ EB ΕΕΦΣΠΘ Ἐπετηρις τοῦ Κέντρου (μέχρι τον 9 ο τόμο : τοῦ Ἀρχείου) τῆς Ἱστορίας τοῦ Δικαίου τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνών, Αθήνα 1948 κ.ε. Études Byzantines, τ. 1-3, Bucarest 1943-1945 (από τον τ. 4 ως Revue des Études Byzantines). Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. FBR Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte, Frankfurt 1976 κ.ε. FHG FM Fragmenta Historicorum Graecorum IV, έκδ. C. Müller, Paris 1885 Fontes Minores, τ. Ι-Χ, [Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte], Frankfurt a. M. 1976-1998. GCS Die griechischen christlichen Schriftsteller, Berlin 1995 κ.ε Hel IP Hellenica: testi e strumenti di letteratura greca, antica, medievale e umanistica collana, Alessadria 1997 κ.ε. Instrumenta Patristica, Hagae Comitis, 1959-1999. JGR Jus Graeco-Romanum, τ. I-VIII, έκδ. Ι. και Π. Ζέποι, Αθήνα 1931 κ.ε. iii

JÖB Jahrbuch der österreichischen Gesellschaft für Byzantinistik, Wien Köln Graz, 1968 κ.ε. LG Lexicographi Graeci, Berlin 1967 κ.ε. MGH Monumenta Germaniae Historica, Berolini 1877-1898. MM F. Miklosich-J. Müller, Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana, τ. I-VI, Vindobonae 1860-1890, (ανατ. Αθήνα- Aalen 1968). ÖC ODB Das Östliche Christentum, Würzburg, 1950 κ.ε. The Oxford dictionary of Byzantium, έκδ. A. Kazhdan, τ. 1-3, Οxford New York 1991. PG J. P. Minge, Patrologiae cursus completes, Series graeca, τ. 166, Paris 1857-1906. PLRE PMBZ REB SBU Scholia Prosopography of the Later Roman Empire, έκδ. J.R. Martindale et al., τ. Ι- ΙΙΙ, Cambridge 1971-1992. Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit, Abteilung I: 641-867, τ. 8, έκδ. F. Winkelmann- R. J. Lilie et al, Berlin 1998-2001. Revue des Études Byzantines, Bucarest 1943 κ.ε., Paris 1943 κ.ε. Studia Byzantina Upsaliensia, Uppsala 1986 κ.ε. Scholia: Studies in classical antiquity, Dunadin 1992 κ.ε. SH Subsidia hagiographica, Bruxelles 1886 κ.ε. SUG Scripta Universitatis Groninganae, 1955- iv

1988. TCH The Transformation of Classical Heritage, California 1981 κ.ε. TM Travaux et Mémoires, Paris 1965 κ.ε. VC Vigiliae Christianae, Amsterdam 1947 κ.ε. VV Vizantijskij Vremennik, Sankpeterburg Leningrad 1894-1927, Moskva 1947 κ.ε. UMS University of Michigan Studies. Humanistic series, Michigan 1904-1951. v

Βιβλιογραφία Α. Πηγές Αχμέτ Ἀχμέτ, Ὀνειροκριτκόν τοῦ Ἀχμέτ, έκδ. F. Drexl, Achmetis Oneirokritikon, Leipzig 1925. Actes du Prôtaton Actes du Prôtaton, έκδ. Denise Papachrysanthou, [Archives de l Athos VII], Paris 1975. Αγαθίας Ammianus Marcellinus Αθανάσιος Αθανάσιος, Ιστορία Αγαθίας Σχολαστικός, Ἱστοριών τόμοι Ε, έκδ. R. Keydell, Agathiae Myrinaei Historiarum libri quinque [CFHB, Series Berolinensis 2], Berlin 1967. Ammianus Marcellinus, Res gestae, έκδ. J.C. Rolfe, τ. Ι-ΙΙΙ, London 1963-1964² (ανατυπ. Cambridge 1982-1986). Αθανάσιος, Τοῦ αὐτοῦ ἀρχιεπισκόπου Ἀλεξανδρείας εἰς τό ᾎσμα τῶν ᾀσμάτων, PG 27, 1349-1362. Ἀθανάσιος ὁ Μέγας, Ἱστορία Ἀρειανῶν πρός μοναχούς, PG 25, 696-796. Αυξημένη Επαναγωγή Ηὐξημένη Ἐπαναγωγή (Epanagoge Aucta), JGR 6, 4-216. Αυξημένο Πρόχειρο Prochiron Auctum, JGR 7, 9-361. Βασίλειος Άγκυρας Βασίλειος Άγκυρας, Περί τῆς εν παρθενίᾳ ἀληθούς ἀφθορίας, PG 30, 669-810. Βασιλικά Βασιλικά, έκδ. H. J. Scheltema- N. v. Der Wal, Basilicorum libri LX, Series B, τ. 1-8, [SUG], Wolters. Groningen 1955-1988. Βασίλειος Καισάρειας Μ. Βασίλειος, Επιστολαί, έκδ. Y. Courtonne, τ. Ι-ΙΙΙ, Paris 1957-1966. Βίος Ανδρέα Βίος Ανδρέα τοῦ διὰ Χριστός Σαλοῦ, έκδ. L. Rydén, The Life of St. Andrew the Fool [SBU 4], Upsalla 1995. vi

Βίος Βασιλείου Βίος αυτοκράτορος Βασιλείου, έκδ. I. Ševčenko, Chronographiae quae Theophanis continuati nomine fertur liber quo Vita Basilii Imperatoris amplectitur, [CFHB, Series Berolinensis 42], New York 2011. Βίος Ευθυμίου Βίος Ευθυμίου πατριάρχου, έκδ. P. Karlin-Hayter, Vita Euthymii patriarche CP. Text, Translation, Introduction and Commentary [BB 3], Brussels 1970. Βίος Νικηφόρου Μιλήτου Βίος Μαρίνας Βίος Ματρώνας Βίος Μελάνης Βίος Δανιήλ Στυλίτου Βίος τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Νικηφόρου μοναχοῦ καὶ ἐπισκόπου Μιλήτου, έκδ. T. Wiegand, Milet. 3.1. Der Latmos, Berlin 1913, 157-171. Βίος ὁσίας Μαρίας τῆς μετονομασθείσης Μαρίνος, έκδ. M. Richard, La Vie Ancienne de Sainte Marie surnommeé Marinos, Corona gratiarum: miscellanea patristica, historica et liturgica Eligio Dekkers O.S.B. XII lustra complenti oblate, τ. I-II, IP 10-11, Brugge 1975, τ. Ι, 83-94. Βίος ὁσίας Ματρώνης τῆς Βυζαντίας, AASS Novembris τ. III, 790-813. Βίος Αγίας Μελάνης, έκδ, D. Gorce, Vie de Sainte Mélanie [Sources Chrétiennes 90], Paris 1962. Βίος Δανιήλ Στυλίτου, έκδ. H. Delahaye, Les saints stylites [SH 14], Bruxelles 1923, σ. 91-92. Βίος Πατριάρχου Γερμανού Βίος Πατριάρχου Γερμανού, έκδ. L. Lamza, Patriarch Germanos I. von Konstantinopel (715-730): Versuch einer endgultigen chronologischen Fixierung des Lebens und Wirkens des Patriarchen: mit dem griechisch-deutschen Text der Vita Germani am Schluss der Arbeit [ÖC 27], Würzburg, 1975. vii

CJ CJC Claudius Claudianus Codex Justinianus, έκδ. P. Krüger (=Corpus Juris Civilis II), Berlin 1877(φωτομ. ανατύπ. Dublin/ Zürich 1970). Corpus Juris Civilis I-III. Claudius Claudianus, In Eutropium, έκδ. M. Platnauer, Claudian τ. Ι, 138-229. CTh Codex Theodosianus, έκδ. Th. Mommsen M. Meyer, τ. Ι. 1-2, ΙΙ, Berlin 1904 (4 η ανατ. Dublin Zurich 1971). Διαθήκη Παύλου Λατρηνού Εκλογή Ἣ τελευταία νομοθεσία καὶ διαθήκη τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν καὶ θαυματουργοῦ Παύλου, παρεκβληθεῖσα ἀπὸ τοῦ ἐν τῇ μονῇ κειμένου βιβλίου, ἐν ᾧ τὰ περὶ αὐτοῦ πλατυτέρα τε καὶ σαφέστερον καθιστόρηται, έκδ. Σ. Π. Λάμπρου, Διαθήκη Παύλου του Λατρηνού, Νέος Ελληνομνήμων 12 (1915), 198-203 (το κείμενο 199-203). Ἐκλογή τῶν νόμων παρά Λέοντος καὶ Κωνσταντίνου, έκδ. L Burgmann, Ecloga. Das Gesetzbuch Leons III und Konstantinos V [FBR 10], Frankfurt am Main 1983. Εξάβιβλος Κωνσταντίνου Ἀρμενοπούλου, Πρόχειρον νόμων ἢ Ἑξάβιβλος, επιμέλεια Κ. Γ. Πιτσάκης [Βυζαντινά και Νεοελληνικά κείμενα, 1], Αθήνα 1971. (Πρόκειται για ανατύπωση της έκδοσης G. E. Heimbach, Const. Harmenopuli Manuale Legum sive Hexabiblos, Leipzig 1851 [ανατ. Aalen 1969]). Επιτομή Ἐκλογὴ νόμων τῶν ἐν ἐπιτόμῳ ἐκτεθειμένων, JGR 4, 276-619. viii

Επιφάνιος Ευάγριος Επιφάνιος, Πανάριον, έκδ. K. Holl, Epiphanius, Epiphanius, Ancoratus Und Panarion [GCS 25, 31, 37], τ. Ι-ΙΙΙ, Leipzig 1915-1933 (ανατ. Berlin 1980-1985). Ευάγριος, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, έκδ. J. Bidez- L. Permentier, The Ecclesiastical History of Evagrius with the Scholia, London 1898 (ανατ. Amsterdam 1964). Εφραίμ Εφραίμ, Ἔμμετρον Χρονικόν, έκδ, I. Bekker, Ephraemius [CSHB 21], Bonnae 1840. Γεώργιος Κεδρηνός Γεώργιος Μοναχός Ησύχιος Historia Augusta Γεώργιος Κεδρηνός, Σύνοψις Ιστοριών, έκδ. I. Bekker, Georgius Cedrenus, τ. Ι- ΙΙ, [CSHB 9], Βonnae 1838-1839. Γεώργιος Μοναχός, Χρονικό, έκδ. C. de Boor, Georgii monachi Chronicon, Leipzig 1904. Ἡσύχιος Ἀλεξανδρεὺς, έκδ. M. Schmidt, Hesychii Alexandrini Lexicon, τ. I-IV, Halle 1868, ανατ. Amsterdam 1965. Historia Augusta, έκδ. D. Magie, τ. Ι-ΙΙΙ, London 1922-1932. Inst. Institutiones, έκδ. P. Krüger (=CJC. I) Berlin 1872 (φωτ. ανατ. Dubblin) Zürich 1973. Ιουλιανός Ιουστίνος ο Μάρτυρας Ισίδωρος Πηλουσιώτης Ἱουλιανός αὐτοκρατωρ, έκδ. J. Bidez, L empereur Julien, Oeuvres complètes I. 2, Lettres et Fragments, Paris 1960. Ἰουστῖνος ὁ Μάρτυρας, Ἀπολογίαι, έκδ. H. Chadwick, Justin Philosopher and Martyr: Apologies, Oxford/New York 2009. Ἰσίδωρου τοῦ Πηλουσιώτου Ἐπιστολῶν Βιβλία Πέντε, PG 78, 177A-1645C. ix

Ιωάννης Αντιοχείας Ιωάννης Χρυσόστομος Ιωάννης Χρυσόστομος, Ἐις Εὐτρόπιον Ιωάννης Αντιοχεύς, Ἱστορία Χρονική, έκδ. A. Kambylis, Ioannis Antiocheni Fragmenta quae supersunt Omnia [CFHB, Series Berolinensis 47], Berlin 2008. Ιωάννης Χρυσόστομος, Ομιλία ΞΒ, PG 58, 596-604. Ιωάννης Χρυσόστομος, Ἐις Εὐτρόπιον, PG 52, 391-396. Ιωάννης Μαλάλας Ιωάννης Μαλάλας, Χρονογραφία, έκδ. J. Thurn, Ioannis Malalae Chronographia [CFHB, Series Berolinensis 35], Berlin 2000. Ιωάννης Σκυλίτζης Ιωάννης Ζωναράς Ιωάννου Σκυλίτζη, Σύνοψις ἱστοριών, έκδ I. Thurn, Ioannis Skylitzae, Synopsis Historiarum [CFHB, Series Berolinensis 5], Berlin 1973. Ιωάννης Ζωναράς, Ἐπιτομή ἱστοριῶν, έκδ. L. Dindorf, Ioannis Zonarae, epitome Historiarum I-VI, Lipsiae 1868-1875. Κεκαυμένος Κεκαυμένος, Στρατηγικόν, έκδ. M. D. Spadaro, Raccomandazioni e consigli di un galantuomo (Strategikon), testo critico, traduzione e note [Hel 2], Alessadria 1998. Κωνσταντίνος Μανασσής Κωνσταντίνος Μανασσής, Σύνοψις Χρονική, έκδ. O. Lampsides, Constantini Manassis Breviarium chronicum, τ. Ι-ΙΙ, Αθήνα 1996. x

Κων. Πορφ., Βας. τάξ. Κλήμης Αλεξαδρείας M. Lauxtermann M. Lauxtermann, Poetry Λέων Χοιροσφάκτης Λέων Διάκονος Λέων Στ, Νεαραί Λιβάνιος 1. Κωνσταντίνος Ζ Πορφυρογέννητος, Περί βασιλείου τάξεως, έκδ. J. J. Reiske, Constantini Porphyrogeniti imperatoris De cerimoniis aulae byzantinae, τ. 1-2, Bonn 1829-1830. 2. Κωνσταντίνος Ζ Πορφυρογέννητος, Περί βασιλείου τάξεως, έκδ. A. Vogt, Constantin VII Porphyrogenete, Le Livre des ceremonies, texte etabli et traduit τ. I-II, Paris 1935-1940 (ημιτελής). Κλήμης Αλεξαδρείας, Στρωματεῖς, έκδ Ιγνάτιος Κάκαλης, Κλήμεντος Αλεξανδρεύς, Άπαντα τα έργα, τομ. 3-4, Θεσσαλονίκη 1992. M. Lauxtermann, Byzantine poetry from Pisides to Geometres, Wien 2003. Λέων Χοιροσφάκτης, Ἐπιστολαί, έκδ. G. Strano, Leone Choirosphaktes Corrispondenza, [Centro Studi Sull Antico Christianesimo], Catania 2008. Λέοντος Διακόνου, Ιστορία, έκδ. C.B. Hase, Leonis diaconi Caloensis Historia libri decem: et liber de Velitatione Bellica Nicephori Augusti [CSHB 11], Bonnae 1828. Σ. Τρωϊάνος, Οι Νεαρές Λέοντος ΣΤ' του Σοφού, Θεσσαλονίκη 2007. Λιβάνιος, Λόγοι, έκδ. R. Förster, Libanii Opera, τ. 1-4, Orationes 1-64 [BGRT], Lipsiae 1903-1908, ανατ. Hildesheim 1997. Liberatus Liberatus, Breviarium causae nestorianorum et eutychianorum, έκδ. E. Schwarz, ACOe. II, Concilium Universale Chalchedonense, τ. 5, Berolini-Lipsiae 1936, 98-141. xi

Liber Pontificalis Λιουτπράνδρος Le Liber Pontificalis, έκδ. L. Duchesne, τ. 1-3 [Bibliothèque des Écoles Françaises d Athènes et de Rome. Sér. 2, T. 3, 1 2], Paris 1955-1957. Λιουτπράνδρος, Relatio de legatione Constantinopolitana, έκδ, G. H. Perz, MGH. Script. rer. germ. III, Hannovarae 1839, (αναστατ. έκδ. Leipzig 1925), 347-363. T. C. Lounghis, Regesten T. C. Lounghis et alii, Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches von 476 bis 565, [Quellen und Studien zur Geschichte Zyperns 52], Zyprisches Forschungszentrum, Λευκωσία 2005. Μαμερτίνος Ph. Meyer, Haupturkunden Μιχαήλ Ατταλειάτης Claudius Mamertinus, Gratiarum actio (Claudii) Mamertini de consulate suo Iuliano imperatori, ΧΙΙ Panegyrici Latini, έκδ. R.A.B Mynors, τ. 1-3, Oxford 1964, 121-144. Ph. Meyer, Die Haupturkunden für die Geschichte der Athosklöster grösstentheils zum ersten Male herausgegeben und mit Einleitungen versehen, Leipzig 1894 (ανατ. Amsterdam 1965). Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ἱστορία, έκδ. Ε.Θ. Τσολάκης, Michaelis Attaliotae Historia [CFHB 50, Series Atheniensis], Αθήνα 2011. Μιχαήλ Ατταλειάτης, Διάταξις Μιχαήλ Ατταλειάτης, Διάταξις ἐπί τῷ παρ αὐτοῦ συστάντι πτωχοτροφείῳ καί μαναστηρίῳ, έκδ. P. Gautier, La Diataxis de Michel Attaleiate, REB 39 (1981), 5-143. xii

Μιχαήλ Γλυκάς Μιχαήλ Γλυκάς, Βίβλος Χρονική, έκδ. I. Bekker, Michaelis Glycae Annales [CSHB 24], Bonnae 1836. Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία, έκδ. S. Impellizzeri (σχόλια U. Criscuolo, ιταλική μετάφρ. Silvia Ronchey), Michele Psello, Imperatori di Bisanzio (Chronografia), τ. Ι-ΙΙ, Vicenza 1984. Μικρά Σύνοψις Νόμιμον κατὰ στοιχεῖον ἢ Μικρά Σύνοψις, JGR 6, 318-547. G. Morgan, Song G. Morgan, A Byzantine satirical song?, BZ 47(1954) 292-297. Νικηφόρος Βρυέννιος Νικηφόρος Γρηγοράς NJ Νικηφόρος Βρυέννιος, Ὓλη ἱστορίας, έκδ. P. Gautier, Nicephore Bryennios, Histoire [CFHB 9, Series Bruxellensis], Bruxelles 1975. Νικηφόρος Γρηγοράς, Βίος καὶ πολιτεία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου ἀρχιεράρχου Ποντοηρακλείας συγγραφεὶς παρὰ τοῦ σοφωτάτου κὺρ Νικηφόρου τοῦ Γρηγορᾶ τοῦ καὶ ἀνεψιοῦ αὐτοῦ, έκδ. V. Laurent, La vie de Jean, métropolite d Héraclée du Pont, Αρχείον Πόντου 6 (1934-1935) 29-63. Novellae Justiniani, έκδ. R. Schoell-G. Kroll (CJC III), Berlin 1895(ανατ. Dublin/ Zürich 1972) Notitia Dignitatum Notitia Dignitatum, έκδ. C. Neira Faleiro, La Notitia Dignitatum, [Nueva Roma 25], Madrid 2005. Nov. App. Appendix constitutiorum dispersarum, NJ, 796-803. N. Oikonomidès, Listes N. Oikonomidès, Les listes de préséance byzantines des IXᵉ et Xᵉ siècles, Paris 1972. xiii

Παλλάδιος Παλλάδιος, Διάλογος ιἱστορικὸς περὶ Ἰωάννου Χρυσοστόμου, έκδ. P. R. Coleman-Norton, Palladii Dialogus de Vita S. Joannis Chrysostomi, Cambridge 1928. D. Papachryssanthou, Niketas Τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν Νικήτα πατρικίου τοῦ ὁμολογητοῦ, έκδ. D. Papachryssanthou, Un Confesseur de second Iconoclasme, la vie du Patrice Niketas, TM 3 (1968), 309-351. Πασχάλιον Χρονικόν Πασχάλιον Χρονικόν, έκδ. L. Dindorf, CB, Bonnae 1832. Πατριάρχης Νικηφόρος Νικηφόρου, Σύντομος Ἱστορία, έκδ. C. Mango, Nikephoros, Patriarch of Constantinople: Short History [CFHB 13], Washigton D. C., 1990. Παύλος Αιγινήτης Παύλος Αιγινήτης, Ἐπιτομή ἰατρικῆς, έκδ. J. L. Heiberg, Pauli Aeginetae libri tertii interpretatio Latina antique, (CMG IX 1-2), Leipzig 1921-1924. Πείρα Πεῖρα ἤγουν διδασκαλία ἐκ τῶν πράξεων τοῦ μεγάλου κυροῦ Εὐσταθίου τοῦ Ῥωμαίου, JGR 4, 1-260. Φιλοστόργιος Φιλοστόργιος, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, έκδ. L. Bidez- F. Winkelmann, Philostorgius, Kirchengeschichte, Berlin 1972. Φιλοθ., Κλητορ. Φιλοθέου, Κλητορολόγιον, έκδ. N. Oikonomidès, Listes, 65-235. Φώτιος Φωτίου τοῦ σοφωτάτου καὶ ἀγιωτάτου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Ἐπιστολαί, έκδ. J.Ν. Baletta, Photios Patriarchos Constantinopolitanos, [Epistolae] Επιστολαί, London 1864 (ανατυπ. Hildesheim 1978). xiv

Πρίσκος Προκόπιος, Πόλ Πρίσκος, Ἱστορίαν Βυζαντιακὴν καὶ τὰ κατὰ Ἀττίλαν εἰς 8 βιβλία, έκδ. P. Carolla, Priscus Panita Excerpta et Fragmenta, [Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana], Berlin 2008. Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων λόγοι, έκδ. J. Haury, Procopii Caesariensis opera omnia I, Lipsiae 1905, σ. 4-304. Editio sterotypa correctior. Addendar et corrigenda adiect G. Wirth, Leipzig 1966. W. Seibt, Bleisiegel W. Seibt, Die byzantinischen Bleisiegel in Österreich, Teil: Kaiserhof, [Österrreichische Akademie der Wissenschaften. Veröffentlichungen der Kommision für Byzantinistik II/1], Wien 1978. Συμεών Μάγιστρος Συμεών Μαγίστρου καὶ Λογοθέτου Χρονικόν, έκδ. S. Wahlgren, Symeonis Magistri et Logothetae Chronicon [CFHB, Series Berolinensis 44], Berlin 2006. Σωζομενός Σωζομενός, Ἐκκλησιαστική Ιστορία, έκδ. J. Bidez- G. C. Hansen, Sozomenus Kirchengeschichte [GCS 50], Berlin 1960. Σωκράτης Σούδα Σωκράτης Σχολαστικός, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, έκδ. G. C. Hansen-M. Širinjan, Sokrates Kirchengeschichte [GCS 1], Berlin 1995. Σούδα, έκδ. A. Adler, Suide Lexicon I-V [LG 1.1-4], Lipsiae 1928-1938 (ανατ. Stuttgart 1971). N. Suvorov, Verojatnyj N. Suvorov, Verojatnyj sostav drevneskajo, VV 8 (1901), 357-434. xv

Σύνταγμα Σύνταγμα θείων καὶ ἱερῶν Κανόνων τῶν τε Ἁγίων καὶ Πανευφήμων Ἀποστόλων καὶ τῶν ἱερῶν Οἰκουμενικῶν καὶ τοπικῶν Συνόδων καὶ τῶν κατὰ μέρος Ἁγίων Πατέρων, έκδ. Γ. Ράλλης - Μ. Ποτλής, τ. 1-6, Θεσσαλονίκη 2002. Σύν. Βασ. Σύνοψις τῶν Βασιλικῶν, JGR 5. Συν. Γεώργιου Μοναχού Συνεχιστής Γεώργιου Μοναχού, έκδ. I. Bekker, Theophanes Continuatus, Ioannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus [CSHB 45], Bonnae 1838, 810-924. Συν. Θεοφάνη Χρονογραφία συγγραφεῖσα ἐκ προστάγματος τοῦ Κωνσταντίνου τοῦ φιλοχρίστου καὶ πορφυρογεννήτου δεσπότου, έκδ. I. Bekker, Theophanes Continuatus [CSHB 45], Bonnae 1838, 3-481. Σχόλ. Βασ. Τακτικόν Beneševič Τακτικόν Escurial Θεόδωρος Αναγνώστης Θεοφάνης Σχόλια Βασιλικών, έκδ. H. J. Scheltema- D. Holwerda, Basilicorum libri LX, Series B, τ. 1-9, Groningen 1955-1988. Τακτικὸν τῆς καθέδρας τῶν βασιλέων, τῶν πατριαρχῶν, τῶν μητροπολιτῶν, τῶν ἀρχιεπισκόπων καὶ πάσης τῆς συγκλήτου, έκδ. N. Oikonomidès, Listes, 237-253. Τακτικόν Escurial, έκδ. N. Oikonomidès, Listes, 255-277. Θεόδωρος Αναγνώστης, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, έκδ. G. C. Hansen, Theodoros Anagnostes Kirchengeschichte, Berlin 1971. Θεοφάνους Χρονογραφία, έκδ. Ch. de Boor, Theophanis Chronographia, τ. 1-2, Lipsiae 1883-5 (ανατ. Hildesheim 1963). xvi

Θεόφιλος Αντικήνσωρ Θεοφίλος Ἀντικήνσωρ, Τὰ ἰνστιτοῦτα. Αἱ ῤοπαί Περὶ πεκουλίων Περὶ ἰδικῶν ἀγωγῶν, JGR 3, 3-369. Θεοφύλακτος Αχρίδος, Λόγοι Théophylacte d Achrida, Discours, Traités, Poésies, έκδ. P. Gautier, [CFHB 16/1, Series Thessalonicensis], Θεσσαλονίκη 1980. Θεοφύλακτος Αχρίδος, Επιστολές Τιμαρίων Ἐπιστολαὶ τοῦ μακαριοτάτου ἐπισκόπου Βουλγαρίας κυροῦ Θεοφυλάκτου, έκδ. P. Gautier, Théophylacte d Achrida Lettres, [CFHB 16/2, Series Thessalonicensis], Θεσσαλονίκη 1986. Τιμαρίων ἤ περὶ τῶν κατ αὐτὸν παθημάτων, έκδ, R. Romano, La Satira Bizantina dei Secoli XI XV, Turin, 1999, 109 175. Typica H. Delehaye (έκδ.), Deux typica byzantins de l'époque des Paléologues (Académie Royale de Belgique. Classe des Lettres et des Sciences Morales et Politiques. Mémoires, 2ème série, tome XIII), Bruxelles 1921. Τυπικόν Αθανασίου Τυπικὸν ἤτοι κανονικὸν Ἀθανασίου τοῦ ἐν τῷ Ἄθῳ, έκδ. Ph. Meyer, Haupturkunden, αριθ. Ι, 102-122. Τυπικόν Βεβαίας Ελπίδος Τυπικὸν Βεβαίας Ἐλπίδος, έκδ. H. Delehaye, Le typicon du monastère de Notre-Dame τῆς Βεβαίας Ἐλπίδος, Typica, 20-105. xvii

Τυπικόν Κεχαριτωμένης Τυπικόν Κοσμοσωτείρας Τυπικόν Λιβός Τυπικόν Μανουήλ Τυπικόν Μονομάχου Τυπικὸν τῆς σεβασμίας μονῆς τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου τῆς Κεχαριτωμένης τῆς ἐκ βάθρων νεουργηθείσης καὶ συστάσης παρὰ τῆς εὐσεβεστάτης αὐγούστης κυρᾶς Ειρήνης τῆς Δουκαίνης κατὰ τὴν αὐτῆς πρόσταξιν καὶ γνώμην ὑφηγηθέν τε καὶ ἐκτεθέν, έκδ. P. Gautier, Le typikon de la Théotokos Kécharitôméne, REB 43 (1985) 5-165. Τυπικὸν Ισαακίου Αλεξίου Κομνηνού της Μονής Θεοτόκου της Κοσμοσωτείρας, έκδ. Κ. Παπάζογλου, Κομοτηνή 1994. Τυπικὸν Λιβός, έκδ H. Delehaye, Le typicon du monastère de Lips, Typica, σ. 106-140. Τυπικὸν τοῦ Μανουήλ Β Παλαιολόγου (1406), έκδ. Actes du Prôtaton, αριθ. 13, 257-261. Τυπικὸν Κωνσταντίνου τοῦ Μονομάχου, έκδ. Actes du Prôtaton, αριθ. 8, 224-232. Τυπικόν Νταμιλά Τυπικόν Νείλου Νταμιλά, έκδ. S. Petridès, Le typikon de Nil Damilas pour le monastère de femmes de Baeonia en Crète (1400), Izvestij Russkago Archeologiceskago Institua v. Konstantinopole 15 (1911). Τυπικόν Πακουριανού Τὸ τυπικὸν τὸ ἐκτεθὲv παρὰ τοῦ μεγάλου δομεστίκου τῆς δύσεως κυροῦ Γρηγορίου τοῦ Πακουριανοῦ πρὸς τὴν παρ αὐτοῦ κτισθεῖσαν μονὴν τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου τῆς Πετριτζιωτίσσης, έκδ. P. Gautier, Le typikon du sébaste Grégoire Pakourianos, REB 42 (1984), 5-145. xviii

Τυπικόν Προδρόμου Φοβερού Τυπικόν Σάββα Τυπικόν Τζιμισκή Ὑποτύπωσις τῆς μονῆς τοῦ Προδρόμου τοῦ ἐν τῷ Μοναχείῳ, έκδ. A.I. Papadopulos-Kerameus, Noctes Petropolitane, Sanjt-Petersburg: Tipografija Β.Θ. Kirsbauma, 1913(ανατ. Leipzig: Zentralantiquariat der DDR, 1976), 1-87. Τύπος καὶ νόμος τῆς λαύρας τοῦ Σάββα, έκδ. E. Kurtz, BZ (1894) 168-170. Τυπικόν τοῦ Ἰωάννου τοῦ Τζιμισκή, έκδ. Actes du Prôtaton, αριθ. 7, 209-215. Vat. gr Υποτύπωσις Χριστοδούλου Vaticanus gr. 163, έκδ. A. Markopoulos, Le témoignage du Vaticanus gr. 163 pour la période entre 945-963, Σύμμεικτα 3 (1979) 83-119. Ὑποτύπωσις θεοφιλὴς εἴτουν διάταξις τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Χριστοδούλου, ἥν διετάξατο ἐν τῇ ἰδίᾳ αὐτοῦ μονῇ τῇ οὔσῃ ἐν Πάτμῳ τῇ νήσῳ πρός τούς ἑαυτοῦ μαθητάς, έκδ. MM τ.1-6, 59-80. Ζώσιμος Ζώσιμος, Ἱστορία Νέα, έκδ. F. Paschoud, Zosime, Histoire nouvelle, τ. Ι-ΙΙΙ, [CUF], Paris 1971-1989. xix

Β. Βοηθήματα Η. Αναγνωστάκης, Επεισόδιο Η. Αναγνωστάκης, Το επεισόδιο της Δανιηλίδας: πληροφορίες καθημερινού βίου ή μυθοπλαστικά στοιχεία;, στο: Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο: τομές και συνέχειες στην ελληνιστική και ρωμαϊκή παράδοση, Πρακτικά Α Διεθνούς Συμποσίου 15-17 Σεπτεμβρίου 1988, Αθήνα 1989, 375-390. M.W. Aucoin-R.J. Wassersug, Sexuality M.W. Aucoin-R.J. Wassersug, The sexuality and social performance of androgen-deprived (castrated) men throughout history: Implications for modern day cancer patients, Social Science & Medicine 63 (2006) 3162 3173. B.K. Bjørnholt-L. James, Problems B.K. Bjørnholt-L. James, The Man in the Street: Some Problems of gender and identity in Byzantine material culture, στο: Material Culture and well-being in Byzantium (400-1453), Proceedings of the international conference (Cambridge, 8-10 September 2001), έκδ. M. Grünbart, Wien 2007, σ. 51-56. R. C. Blockley, Ammianus R. C. Blockley, Ammianus Marcellinus: A Study of his Historiography and Political Thought [Collection Latomus 141], Brussels 1975. P. Briant, History P. Briant, From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire (μτφ. P. T. Daniels), Winona Lake 2002. W. G. Brokkaar, Lacapenus W. G. Brokkaar, Basil Lacapenus. Byzantium in the Tenth Century, Studia Byzantina e Neoellenica Neerlandica 3 (1972) 199-235. xx

A. Brown, Eunuchs A. Brown, Painting the Bodiless: Angels & Eunuchs in Byzantine Art and Culture, Sex & Desire Across Boundaries, Oxford 2011. J. B. Bury, System J. B. Bury, The Imperial Administrative, System in the Ninth Century. With revised Text of the Kletorologion of Philotheos, [The British Academy Supplemental Papers I], London 1911 (ανατ. New York 1958). Πίνακες υπό Μ. Γρηγορίου Ιωαννίδου, ΕΕΦΣΠΘ 10 (1968), 167-240. C. Cameron, Eunuchs C. Cameron, Eunuchs in the Historia Augusta, Latomus 24 (1965) 155-158. A. Cameron, Claudian A. Cameron, Claudian: poetry and propaganda at the court of Honorius, Oxford 1970. A. Cameron- J. Long, Arcadius A. Cameron- J. Long, Barbarians and Politics at the Court of Arcadius, Berkley- Los Angeles- Oxford 1993. D. Caner, Self-Castration D. Caner, The practice and prohibition of self-castration in early Christianity, VC 51 (1997) 396-415. M. Dewar, Eutropius M. Dewar, The fall of Eutropius, The Classical Quarterly, τ. 40.2 (1990) 582-584. P. Chantraine, Étymologie P. Chantraine, Dictionnaire Étymologie de la Langue Greque: Histoire des Mots, Paris 1999. J. C. Cheynet, Παλάτιο J. C. Cheynet, Ο αυτοκράτορας και το Παλάτιο, στο: Ο Βυζαντινός Κόσμος Β : Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία (641-1204), έκδ. J. C. Cheynet (μτφ. Α. Καραστάθη), Αθήνα 2011, σ. 161-182. xxi

Ε. Χρήστου, Εξουσία Ε. Χρήστου, Αυτοκρατορική εξουσία και πολιτική πρακτική: ο ρόλος του παραδυναστεύοντος στη βυζαντινή διοίκηση (τέλη 8ου - αρχές 11ου αιώνα), Αθήνα 2008. E. Χρήστου, Ἐπιστήθιοι E. Χρήστου, Άνδρες επιστήθιοι, οικείοι και συνήθεις τω βασιλεί. Η άλλη όψη μιας εικόνας, Κλητόριον εις μνήμην Νίκου Οικονομίδη, επιμ. Φ. Ευαγγελάτου- Νοταρά, Τ. Μανιάτη-Κοκκίνη, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2005, σ. 27-47. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Αντιβασιλεία Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Η αντιβασιλεία εις το Βυζάντιον, Σύμμεικτα, τ. 2 (1970) 1-144. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ἐκλογή, Ἀναγόρευσις καὶ Στέψις τοῦ Βυζαντινοῦ Αὐτοκράτορος, Αθήνα 1956 (ανατ. 2003). Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Θεσμοί Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Το πολίτευμα και οι θεσμοί της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1204: Κράτος διοίκηση, οικονομία, κοινωνία, Αθήνα 2004. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Β Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, Β 2 (867-1081), Θεσσαλονίκη 2 1997. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Σύγκλητος Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ἡ σύγκλητος εἰς τὸ βυζαντινὸν κράτος, [ΕΑΙΕΔ 2], Αθήνα 1949. Σ. Χονδρίδου, Μονομάχος Σ. Χονδρίδου, Ο Κωνσταντίνος Θ' Μονομάχος και η εποχή του, ενδέκατος αιώνας μ.χ, Θεσσαλονίκη 2002. L.Cillers-P. Retief, Eunuchs Lousie Cillers-P. Retief, The eunuchs of early Byzantium, Scholia 13 (2004) 108-117. xxii

L. A. Coser, Eunushism L. A. Coser, The Political Functions of Eunuchism, American Sociological Review, 29.6 (Δεκέμβριος, 1964) 880-885. E. A. Costa, Castrensis E. A. Costa, The office of the «Castrensis Sacri Palatii» in the fourth century, Byzantion 42 (1972) 358-387. D. Dalla, Incapacità D. Dalla, L incapacità sessuale in diritto romano [Pubblicazioni del Seminario Giuridico della Università di Bologna 76], Milano 1978. V. De Angelis, Ευνούχοι V. de Angelis, Ευνούχοι: η εκπληκτική και απόκρυφη ιστορία τους (μτφ. Μ. Κοντάκης ), Αθήνα 2000. R. Delmaire, Institutions R. Delmaire, Les institutions du basempire romain, de Constantin à Justinien, τ. 1: Les institutions civiles palatines, Paris 1995. Δ. Δημητράκος, Λεξικόν Δ. Δημητράκος, Μέγα λεξικὸν τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης, τ. 1-9, Αθήνα 1933-1951. J. E. Dunlap, Chamberlain J. E. Dunlap, The office of the grand chamberlain in the later Roman and Byzantine empires, A. E. R. Boak - J. E. Dunlap, Two Studies in the Later Roman and Byzantine Administration [UMS 14], New York/London 1924, σ. 161-324. D. Feissel, Διοίκηση D. Feissel, Ο αυτοκράτορας και αυτοκρατορική διοίκηση, στο: Ο Βυζαντινός Κόσμος Α : Η ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (330-641), έκδ. C. Morrisson (μτφ. Α. Καραστάθη), Αθήνα 2007, σ. 159-192. xxiii

L. Garland, Street-life L. Garland, Street-life in Constantinople: women and the carnivalesque, στο: Byzantine Women: Varieties of Experience 800-1200, έκδ. L. Garland, Aldershot 2006, σ. 163-176. N. Gaul, Eunuchs N. Gaul, Eunuchs in the Late Byzantine Empire, c. 1250-1400, Eunuchs, σ. 199-219. Σ. Τ. Γεωργίου, Τίτλοι Σ. Τ. Γεωργίου, Οι τιμητικοί τίτλοι επί Κομνηνών (1081-1185), Θεσσαλονίκη 2005. (διδακτορική διατριβή) S. Geroulanos, Surgery S. Geroulanos, Surgery in Byzantium, Material Culture and well-being in Byzantium (400-1453), στο: Proceedings of the international conference (Cambridge, 8-10 September 2001), έκδ. M. Grünbart, Wien 2007, σ. 129-134. E. Gibbon, Empire E. Gibbon, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, τομ. I-VI, London 1776-1788 (επανέκδ. D. Womersley, Edward Gibbon, The History of Decline and Fall of the Roman Empire, τ. I-III, London 1994.) A. Gkoutzioukostas, Basile(i)opator A. Gkoutzioukostas, The dignity of basile(i)opator, FM 12 (2014) 205-234. Α. Ε. Γκουτζιουκώστας-Ξ. Μ. Μονίαρος, Quaestura Α. Ε. Γκουτζιουκώστας - Ξ. Μονίαρος, Η περιφερειακή διοικητική αναδιοργάνωση της Βυζαντινής Αυτοκράτορίας από τον Ιουστινιανό Α (527-565): Η περίπτωση της Quaestura Iustiniana Exercitus, [Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών 22], Θεσσαλονίκη 2008. G. Greatrex J. Bardill, Antiochus G. Greatrex J. Bardill, Antiochus the Praepositus: A Persian Eunuch at the Court of Theodosius II, DOP 50 (1996) 171-197. xxiv

R. Guilland, Fonctions R. Guilland, Fonctions et dignités des eunuques, EB 2 (1944) 185-225. R. Guilland, Recherches R. Guilland, Recherches sur les institutions byzantines, τ. Ι-ΙΙ [BBA 35], Berlin 1967. P. Guyot, Eunuchen P. Guyot, Eunuchen als Sklaven und freigelassene in der griechisch-römischen Antike [Stuttgarter Beiträge zur Geschichte und Politik 14], Stuttgart 1980. J. Haldon, Élites J. Haldon, Social Élites, Wealth and Power, στο: J. Haldon, Social History, σ. 168-211. J. Haldon, Πόλεμοι J. Haldon, Οι πόλεμοι του Βυζαντίου: μάχες και εκστρατείες της Βυζαντινής εποχής (μτφ. Νίκος Πρωτονοτάριος), Αθήνα 2004. J. Haldon, Social History The Social History of Byzantium, έκδ J. Haldon, Chichester 2009. M. Hatzaki, Beauty M. Hatzaki, Beauty and the Male Body in Byzantium Perceptions and Representations in Art and Text, New York 2009. J. Herrin, Court J. Herrin, Female Space at the Byzantine Court, στο: The Byzantine Court: Source of Power and Culture. Papers From, The Second International Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposium, έκδ. O. Ayla - N. Necipoglu - E.Akyurek, Istabul 2010, σ. 79-82. J. Herrin, Influence J. Herrin, Unrivalled influence: women and empire in Byzantium, Princeton 2013. xxv

J. Herrin, Repression J. Herrin, Toleration and repression within the byzantine family, στο: Ανοχή και καταστολή στους μέσους χρόνους, έκδ. Αικ. Νικολάου, Αθήνα 2002, σ. 173-188. J. D. Hester, Eunuchs J. D. Hester, Eunuchs and postgender Jesus: Matthew 19.12 and transgressive sexualities, Journal for the Study of the New Testament 28.1 (2005) 13-40. K. G. Holum, Empresses K. G. Holum, Theodosian empresses: women and imperial dominion in late antiquity [TCH 3], Berkeley 1982. K. M. Hopkins, Eunuchs K. M. Hopkins, Eunuchs in politics in the later Roman empire, Proceedings of the Cambridge Philological Society 189 (1963) 62-80. K.M. Hopkins, Slaves K.M. Hopkins, Conquerors and Slaves [Sociological Studies in Roman History 1], Cambridge 1978. L. James, Eunuchs L. James, Men, Women, Eunuchs: Gender, Sex, and Power, στο: J. Haldon, Social History, σ. 31-50. R. J. H. Jenkins, Acccuracy R. J. H. Jenkins, The Chronological Accuracy of the Logothete for the years A. D. 867-913, DOP 19 (1965) 90-112. R. J. H. Jenkins, Flight R. J. H. Jenkins, The Flight of Samonas, Speculum 23 (1948), 217-235. A. H. M. Jones, Empire A. H. M. Jones, The later Roman Empire, 284-602: a social economic and administrative survey, τ. 1-3, Oxford 1964. Γ. Καούρας, Εγκλήματα Γ. Καούρας, Βυζάντιο: Τα ερωτικά εγκλήματα και οι τιμωρίες τους, Αθήνα 2003. xxvi

Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία A Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, Α (324-565), ε ανατ., Θεσσαλονίκη 1995. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Β Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, Β (565-1081), ε ανατ., Θεσσαλονίκη 1993. Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος Ι. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος, Θεσσαλονίκη 4 2001. Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί της Βυζαντινής Ιστορίας, Θεσσαλονίκη⁵ 1987. J. Karayannopulos, Finanzwesen J. Karayannopulos, Finanzwesen des frühbyzantinischen Staates [Südosteuropäische Arbeiten 52], München 1958. A. Kazhdan, Power A. Kazhdan, People and power in Byzantium: an introduction to modern Byzantine studies, Washington D.C. 1982. A. Kazhdan A. W. Epstein, Αλλαγές A. Kazhdan A. W. Epstein, Αλλαγές στον Βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11 ο και τον 12 ο Αθήνα 1997. αιώνα (μτφ. Α. Παππάς), A. Kazhdan- M. McCormick, Court A. Kazhdan- M. McCormick, The Social World of the Byzantine Court, Byzantine Court, σ.167-197. Ι. Κονιδάρης, Θεώρηση Ι. Κονιδάρης, Νομική θεώρηση μοναστηριακών τυπικών, Αθήνα² 2003. Θ. Κορρές, Λέων Ε Θ. Κορρές, Λέων Ε' ο Αρμένιος και η εποχή του: μια κρίσιμη δεκαετία για το Βυζάντιο, 811-820, Θεσσαλονίκη 1996. Φ. Κουκουλές, Βίος Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, Αθήνα 1948. xxvii

Ε. Κριαράς, Λεξικό Ε. Κριαράς, Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας : 1100-1669, τ. 1-18, Θεσσαλονίκη 1968-2012. M. Kuefler, Gender M. Kuefler, The Manly Eunuch: Masculinity, Gender Ambiguity and Christian Ideology in Late Antiquity, Chicago 2001. G.W.H Lampe, Lexicon G.W.H Lampe, Patristic Greek Lexicon, Oxford, 1961 (ανατ. 1987). Γ. Λεβενιώτης, Ἐπείκτης Γ. Λεβενιώτης, Ο ἐπείκτης και οι αρμοδιότητές του κατά τους ύστερους ρωμαϊκούς και τους βυζαντινούς χρόνους (3ος - 11ος αι.), Bυζαντινά 33 (2013-2014) 183-200. Β. Α. Λεονταρίτου, Αξιώματα Β. Α. Λεονταρίτου, Εκκλησιαστικά αξιώματα και υπηρεσίες στην πρώϊμη και μέση βυζαντινή περίοδο, [FBR 4], Αθήνα 1996. Λεξικό Ι. Καραγιαννόπουλος, Λεξικό Βυζαντινής Ορολογίας. Οικονομικοί Όροι. τ. Α', Θεσσαλονίκη 2000. J. H. W. G. Liebeschuetz, Arcadius J. H. W. G. Liebeschuetz, Barbarians and Bishops: Army, Church, and State in the Age of Arcadius and Chrysostom, Oxford 1990. R. J. Lilie, Eirene R. J. Lilie, Byzanz unter Eirene und Konstantin VI. (780-802) [Berliner Byzantinistische Studien 2], Frankfurt am Main-New York 1996. J. Long, Eutropium J. Long, Claudian's In Eutropium, Or, How, When, and Why to Slander a Eunuch, Chapel Hill-London 1996. Τ. Λουγγής, Ιουστινιανός Τ. Λουγγής, Ιουστινιανός Πέτρος Σαββάτιος: κοινωνία, ιδεολογία και πολιτική τον 6ο μ.χ. αιώνα, Θεσσαλονίκη 2005. xxviii

P. Magdalino, Court P. Magdalino, Court Society and Aristocracy, στο: J. Haldon, Social History, σ. 212-232. P. Magdalino, Paphlagonians P. Magdalino, Paphlagonians in Byzantine high society, στο: Η Βυζαντινή Μικρά Ασία: (6ος-12ος αι.), έκδ. Σ. Λαμπάκης, Αθήνα 1998, σ. 141-150. H. Maguire, Byzantine Court The Social World of the Byzantine Court, Byzantine Court Culture from 829-1204, έκδ. H. Maguire, Washington D.C. 1997 H. Maguire, Court H. Maguire, The Heavenly Court, στο: H. Maguire, Byzantine Court, σ. 247-258. Κ. Μανάφης, Τυπικά Κ. Μανάφης, Μοναστηριακά Τυπικά- Διαθήκαι. Μελέτη φιλολογική, Αθήνα 1970. C. Mango-E.J.W. Hawkins, Mosaics C. Mango-E.J.W. Hawkins Mosaics of St. Sophia at Instabul. The Church Fathers in the north tympanum, DOP 26 (1972) 3-41. Γ. Μαριδάκης, Δίκαιον Γ. Μαριδάκης, Τὸ Ἀστικὸν Δίκαιον ἐν ταῖς Νεαραῖς τῶν Βυζαντινῶν Αυτοκρατόρω, Αθήνα 1922. Α. Μαρκόπουλος, Βρίγγας Α. Μαρκόπουλος, Ιωσήφ Βρίγγας. Προσωπογραφικά προβλήματα και ιδεολογικά ρεύματα, Βυζαντινά Σύμμεικτα 4 (1981), 87-115. Α. Μαρκόπουλος, Φύλο Α. Μαρκόπουλος, Ζητήματα κοινωνικού φύλου στον Λέοντα τον Διάκονο, στο: Ενθύμησις Νικολάου Μ. Παναγιωτάκη, έκδ. Στ. Κακλαμάνης-Α. Μαρκόπουλος- Γ. Μαυρομάτης, Ηράκλειο 2000, σ. 475-493. J. Matthews, Ammianus J. Matthews, The Roman Empire of Ammianus, London 1989. xxix

M. Mavroudi, Achmet M. Mavroudi, A Byzantine book on dream interpretation: the Oneirocriticon of Achmet and its Arabic sources [Medieval Mediterranean 36], Leiden- Boston- Köln 2002. M. McCormick, Ceremonies M. McCormick, Analyzing imperial ceremonies, JÖB 35 (1985) 1-20. Κ. Μέντζου-Μεϊμάρη, Βιογραφία Κ. Μέντζου-Μεϊμάρη, Βυζαντινή αγιολογική βιογραφία: η αγιολογική βιογραφία στο Βυζάντιο και η σημασία της στην πολιτιστική ιστορία της Ν. Α. Ευρώπης, Παρουσία, παράρτημα αρ. 52, Αθήνα 2002. R. Morris, Monks R. Morris, Monks and Laymen in Byzantium, 843-1118, New York 1995. Κ. Αλκ. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις Κ. Αλκ. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις και τυραννίς κατά τους μέσους βυζαντινούς χρόνους. Μακεδονική δυναστεία (867-1056), Αθήνα 1981. M. Mullett, Theophylact M. Mullett, Theophylact of Ochrid s In Defense of Eunuchs, στο: S. Tougher, Antiquity, σ. 177-198. Ν. Παπαδημητρίου-Δούκας, Θεσμοί Ν. Παπαδημητρίου-Δούκας, Αγιορειτικοί Θεσμοί 843-1912/13, Αθήνα-Κομοτηνή 2002. Ε. Παπαγιάννη, Κληρικοί Ε. Παπαγιάννη, Οι κληρικοί των βυζαντινών γυναικείων μονών και το άβατο, Βυζαντιακά 6 (1986) 77-93. Δ. Παπαχρυσάνθου, Μοναχισμός Δ. Παπαχρυσάνθου, Ο Αθωνικός Μοναχισμός: αρχές και οργάνωση, Αθήνα 1992. Α. Παπαδόπουλος, Ζωγραφική Α. Παπαδόπουλος, Η Σύναξη των Αρχαγγέλων στην μνημειακή βυζαντινή ζωγραφική, Θεσσαλονίκη 2008 (μεταπτυχιακή εργασία). xxx

M. Parani, Eunuchs M. Parani, Look like an Angel: The Attire of Eunuchs and Its Significance within the Context of Middle Byzantine Court Ceremonial, στο: Court Ceremonies and Rituals of Power in Byzantium and the Medieval Mediterranean. Comparative Perspectives, έκδ, A. Beihammer-S. Constantinou-M. Parani, Leiden-Boston 2013, σ. 433-463. Κ. Παυλικιάνωφ, Ανοχή Κ. Παυλικιάνωφ, Όψεις μεταξύ ανοχής και καταστολής στο Άγιον Όρος κατά τους μέσους και υστεροβυζαντινούς χρόνους, στο: Ανοχή και καταστολή στους μέσους χρόνους, έκδ. Αικ. Νικολάου, Αθήνα 2002, σ. 161-171. G. Peers, Angels G. Peers, Subtle Bodies: Representing Angel in Byzantium, Berkeley-Los Angeles 2001. Ι. Πηλίλης, Οφφίκια Ι. Πηλίλης, Τίτλοι, ὀφφίκια καὶ ἀξιώματα ἐν τῇ Βυζαντινῇ αὐτοκρατορίᾳ καὶ τῇ χριστιανικῇ ὀρθοδόξῳ ἐκκλησίᾳ, Αθήνα 1985. E. Piltz, Court E. Piltz, Middle Byzantine Court Costume, στο: H. Maguire, Byzantine Court, σ. 39-51. Κ. Πιτσάκης, Ομοφυλόφιλοι Κ. Πιτσάκης, Οι ομοφυλόφιλοι στο Βυζάντιο, στο: Πρακτικά ημερίδας: Οι περιθωριακοί στο Βυζάντιο, Αθήνα 1993, σ. 171-269. Κ. Ε. Πλακογιαννάκης, Αξιώματα Κ. Ε. Πλακογιαννάκης, Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο : Ελληνική ανατολική αυτοκρατορία των μέσων αιώνων : εθιμοτυπία, διοίκηση, έπαρχοι, λογοθέσια, λογοθέτες, σύγκλητος, δήμοι, θέματα, ανακτορική φρουρά, βασιλικό και θεματικό πλώιμο, στρατός ξηράς, νομισματικό σύστημα, Θεσσαλονίκη 2001. xxxi

K. Pollak, Ιατρική K. Pollak, Η ιατρική στην αρχαιότητα. Ελλάδα - Ρώμη- Βυζάντιο. Η ιατρική στη Βίβλο και το Ταλμούδ (μτφ. Α. Μ. Μαυρουδής), Αθήνα² 2007. M. Rautman, Life M. Rautman, Daily life in the Byzantine empire, London 2006. K. Ringrose, Castration K. Ringrose, Passing the test of sanctity: denial of sexuality and involuntary castration, στο: Desire and Denial in Byzantium, έκδ. L. James, Brighton 1997, σ. 123-138. K. Ringrose, Mediators K. Ringrose, Eunuchs as cultural mediators, BF 23 (1996) 75-93. K. Ringrose, Servant K. Ringrose, The perfect servant: Eunuchs and the Social Construction of Gender in Byzantium, Chicago 2003. K. Ringrose, Shadows K. Ringrose, Living in the shadows: eunuchs and gender in Byzantium, στο: Third Sex, Third Gender: Beyond Sexual Dimorphism in Culture and History, έκδ. G. Herdt, New York 1994, σ. 85-109. S. Runciman, Romanus S. Runciman, The emperor Romanus Lecapenus and his reign, Cambridge 1929 (ανατ. 1969). L. Ryden, Samonas L. Ryden, The portrait of the Arab Samonas in Byzantine Literature, Graeco- Arabica 3 (1984) 101-108. H. Scholten, Eunuch H. Scholten, Der Eunuch in Kaisernähe zur politischen und sozialen Bedeutung des praepositus sacri cubiculi im 4. Und 5. Jahrhundert n. Chr. [Prismata 5], Frankfurt am Main/ Berlin/Bern/New York/Paris/Wien 1995. xxxii

G. Sideris, Representations G. Sideris, Eunuchs of light. Power, imperial ceremonial and positive representations of eunuchs in Byzantium (4 th -12 th centuries), στο: S. Tougher, Antiquity, σ. 161-176. W. Stevenson, Eunuchs W. Stevenson, Eunuchs and Early Christianity, Eunuchs, σ. 123-142. W. Stevenson, Rise W. Stevenson, The Rise of Eunuchs in Greco-Roman Antiquity, Journal of the History of Sexuality, τ. 5.4 (Απρίλιος 1995) 495-511. A. M. Talbot, Monasteries A. M. Talbot, Women s space in Byzantine Monasteries, DOP 52 (1998) 113-127. A. M. Talbot, Women A. M. Talbot, Holy Women of Byzantium: Ten Lives in English Translation [Byzantine Saints' Lives in Translation 1], Washington D. C., 1996. S. Tougher, Ammianus S. Tougher, Ammianus and the eunuchs, The late Roman world and its historian: Interpreting Ammianus Marcellinus, έκδ. J. W. Drijvers- D. Hunt, London/New York 1999, σ. 64-73. S. Tougher, Antiquity Eunuchs in antiquity and beyond, έκδ. S. Tougher, London 2002. S. Tougher, Eunuchs S. Tougher, In or out? Origins of court eunuchs, στο: S. Tougher, Antiquity, σ. 143-160. S. Tougher, Gender S. Tougher, Social transformation, gender transformation? The court eunuch, 300-900, στο: Gender in the early medieval world: east and west 300-900, έκδ, L. Brubaker- J. M. H. Smith, Cambridge 2004, σ.70-82. S. Tougher, History S. Tougher, The eunuch in Byzantine history and society, London/ New York 2008. S. Tougher, Leo S. Tougher, The reign of Leo VI (886-912) [Medieval Mediterranean 15], Leiden-New York-Cologne, 1997. xxxiii

S. Tougher, Masculinity S. Tougher, Holy Eunuchs! Masculinity and eunuch saints in Byzantium, στο: Holiness and Masculinity in the Middle Ages, έκδ P.H Cullum-K.J. Lewis, Cardiff 2004, σ. 93-108. S. Tougher, Monasteries S. Tougher, The Angelic Life: monasteries for eunuchs, στο: Byzantine Style, Religion and Civilization: In Honour of Sir Steven Runciman, έκδ. E. Jeffreys, Cambridge 2006, σ. 238-251. S. Tougher, Perspective S. Tougher, Cherchez l'homme! Byzantine men: a eunuch perspective, στο: The Byzantine World, έκδ. P. Stephenson, Abington/New York 2010. W. Treadgold, Eunuchs W. Treadgold, The Perfect Servant: Eunuchs and the Social Construction of Gender, International Journal of the Classical Tradition, τ. 12.3 (Δεκέμβριος 2006) 466-469. Σ. Τρωιάνος, Εισηγήσεις Σ. Τρωϊάνος, Εισηγήσεις βυζαντινού δικαίου, Αθήνα 2014. Σ. Τρωιάνος, Κεφάλαια Σ. Τρωιάνος, Κεφάλαια βυζαντινού ποινικού δικαίου, Αθήνα-Κομοτηνή 1996. Σ. Τρωιάνος, Πηγές Σ. Τρωιάνος, Οι πηγές του βυζαντινού δικαίου, Αθήνα-Κομοτηνή² 1999. Σ. Τρωιάνος, Ταυτοπάθεια Σ. Τρωιάνος, Ταυτοπάθεια, spiegelnde Strafen und Nasenabschneiden, στο: Summa: Dieter Simon zum 70 Geburtstag, έκδ. R. M. Kiesow- R. Ogorek- S. Simitis, Frankfurt am Main 2005, σ. 569-578. V. Tsamakda, Skylitzes V. Tsamakda, The illustrated chronicle of Ioannes Skylitzes in Madrid, Leiden 2002. Β. Βλυσίδου, Πολιτική Β. Βλυσίδου, Η πολιτική του Βασίλειου Λακαπηνού έναντι της Δύσης, Σύμμεικτα 17 (2005-2007), 111-129. Β. Βλυσίδου-Ε. Κουντουρά Γαλάνη-Σ. Λαμπάκης-Τ. Λουγγής- Α. Γ. Σαββίδης, Μ. Ασία xxxiv Β. Βλυσίδου-Ε. Κουντουρά Γαλάνη-Σ. Λαμπάκης-Τ. Λουγγής- Α. Γ. Σαββίδης, Η Μικρά Ασία των θεμάτων: έρευνες πάνω στην γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των Βυζαντινών θεμάτων της Μικράς Ασίας (7ος - 11ος αι.) [Ερευνητική βιβλιοθήκη 1], Αθήνα 1998.

Β. Βλυσίδου- Στ.Λαμπάκης- Μ. Λεοντσίνη- Τ. Λουγγής, Στρατεύματα Β. Βλυσίδου- Στ.Λαμπάκης- Μ. Λεοντσίνη- Τ. Λουγγής, Βυζαντινά στρατεύματα στη Δύση (5ος-11 ος αι.) : έρευνες πάνω στις χερσαίες και ναυτικές επιχειρήσεις : σύνθεση και αποστολή των βυζαντινών στρατευμάτων στη Δύση [Ερευνητική βιβλιοθήκη 5], Αθήνα 2008. H. Wada/Tsukuba, Eunuchenwesen H. Wada/Tsukuba, Überlegungen zum Eunuchenwesen am spätantiken und byzantinischen Kaiserhof, στο: Πολύπλευρος νους, Miscellanea für Peter Schreiner zu seinem 60. Geburtstag, έκδ, C. Sholz- G. Makris, München- Leipzig 2000, σ. 5-19. G. Walter, Βυζάντιο G. Walter, Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο (μτφ. Κ. Παναγιώτου), Αθήνα 2002. F. Williams, Panarion F. Williams, The Panarion of Epiphanius of Salamis Book I (Sects 1-46), Leiden- Boston 2009. Αλκ. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Αγγαρεία Αλκ. Σταυρίδου- Ζαφράκα, Η Αγγαρεία στο Βυζάντιο, Βυζαντινά 11 (1982), 21-54. xxxv

Εισαγωγή Γιατί οι ευνούχοι; Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένα συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον της έρευνας για τους ευνούχους της βυζαντινής αυτοκρατορίας, που κατά καιρούς έπαιξαν σημαντικό ρόλο στα πολιτικά δρώμενα. Η αιτία εντοπίζεται στο γεγονός ότι οι ευνούχοι αποτελούν φαινόμενο του παρελθόντος, το οποίο εγείρει σημαντικά ερωτήματα σχετικά με την φύση τους, καθώς και την φύση της εξουσίας τους 1. Στο ερώτημα, γιατί να ασχοληθεί κάποιος με τους ευνούχους της βυζαντινής αυλής, ο K. Hopkins απαντάει αφοπλιστικά λέγοντας: «Πρωτίστως γιατί ήταν σημαντικοί. Κάνεις δεν περιηγήθηκε στην εκκλησιαστική ιστορία και τα πολυάριθμα χρονικά του 4 ου και 5 ου αιώνα [ ] και δεν αντιλήφθηκε ότι πολλές φορές η πραγματική εξουσία δεν ανήκε στον αυτοκράτορα ή την αριστοκρατία αλλά στον αρχιευνούχο ή εναλλακτικά ότι οι ευνούχοι ως σώμα κρατούσαν στα χέρια τους αξιοσημείωτη αν όχι υπερέχουσα δύναμη στην αυλή» 2. Με το αυξανόμενο ενδιαφέρον για τις σπουδές φύλου (gender studies) και κατ επέκταση για τους ευνούχους, η σύγχρονη έρευνα παρουσιάζει μια αντιφατική εικόνα για αυτούς που χαρακτηρίζεται από προκατάληψη, εχθρότητα και δυσφορία από την μία πλευρά, αλλά και από άκρατο ενθουσιασμό και αισθησιασμό από την άλλη 3. Η έρευνα για τους ευνούχους στο Βυζάντιο Η έρευνα για τους ευνούχους του Βυζαντίου αρχικά χαρακτηρίστηκε από εχθρότητα. Η απαρέσκεια αυτή γίνεται πιο έντονη, όταν γίνεται λόγους για τους παραδυναστεύοντες εκτομίες που κατείχαν ρόλους κλειδιά στην βυζαντινή αυλή. Ένα πρώιμο αλλά αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αποτέλεσε ο E. Gibbon στο κλασικό έργο του, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, όπου ως άλλος Αμμιανός Μαρκελλίνος, αναφερόμενος στην βασιλεία του Κωνστάντιου Β, θεωρεί τους ευνούχους υπαίτιους για την παρακμή της αυτοκρατορίας. O Gibbon τους χαρακτηρίζει δυστυχή πλάσματα, προϊόντα του ανατολικού δεσποτισμού που εισήχθησαν στην αρχαία Ελλάδα και την Ρώμη μέσω της «μολυσματικής» ασιατικής χλιδής. Αναφορικά δε με τον Κωνστάντιο Β, ο ιστορικός τονίζει ότι οι ευνούχοι με 1 S. Tougher, History, 2-3. 2 K.M. Hopkins, Eunuchs, 172. 3 S. Tougher, History, 25. 1

μοναδικό μέσο την κολακεία και την διαπλοκή κατάφεραν να εκμεταλλευτούν τον αδύναμο αυτοκράτορα 4. Στον 20 ο αιώνα παρατηρείται μια προσπάθεια να ξεπεραστούν τέτοιες στερεότυπες απόψεις 5. Ο S. Runciman, προς την κατεύθυνση αυτή, τόνισε ήδη από το 1929 ότι ο ρόλος των ευνούχων στο Βυζάντιο δεν έχει εκτιμηθεί όσο θα έπρεπε. Κατά τον ερευνητή, η παρουσία τους στην αυλή συμπίπτει χρονικά με την δημιουργία της ίδιας της αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη και μάλιστα κατά τον ίδιο οι ευνούχοι ουσιαστικά αποτέλεσαν την τρόπον τινά «κυβέρνησή» της 6. Θεμελιώδους σημασίας για την εξέλιξη της μελέτης των ευνούχων της βυζαντινής αυτοκρατορίας αποτέλεσε το εκτενές άρθρο του R. Guilland με τίτλο: Les Eunuques dans l'empire Byzantin: Étude de titulature et de prosopographie byzantines που δημοσιεύτηκε το 1943 στον πρώτο τόμο του επιστημονικού περιοδικού Études Byzantines (σ. 197-238). Στην μελέτη αυτή ο Guilland πραγματεύτηκε τον σημαίνοντα ρόλο των ευνούχων σε όλη την διάρκεια ζωής του βυζαντινού κράτους και εξέτασε ενδελεχώς την θέση των εκτομιών στη διοίκηση, τον στρατό και την εκκλησία. Μετά από το άρθρο αυτό ακολούθησε σημαντικός αριθμός δημοσιευμάτων από τον ίδιο ερευνητή σχετικά με τα αξιώματα και τους τίτλους που κατά παράδοση αποδίδονταν σε ευνούχους. Με τους ευνούχους της βυζαντινής αυτοκρατορίας ασχολήθηκε και ο K. M. Hopkins σε ειδική μελέτη με τίτλο: Eunuchs in politics in the later Roman empire, που δημοσιεύτηκε το 1963 (σ. 62-80) και αργότερα εντάχθηκε στο τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου του Conquerors and Slaves (1978). Ο Hopkins εξετάζει την θέση των ευνούχων στην αυλή κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο προσπαθώντας να εντοπίσει τα στοιχεία εκείνα που οδήγησαν στην άνοδό τους στα ύπατα αξιώματα. Ο Hopkins προσδίδει στην άνοδο των ευνούχων, εκτός των άλλων, και μια κοινωνική και ψυχολογική διάσταση. Την εξέλιξη του φαινομένου των ευνούχων από τον 5 ο προχριστιανικό μέχρι και το τέλος του 5 ου μεταχριστινιανικού αιώνα μελέτησε ο P. Guyot στο βιβλίο του με τίτλο Eunuchen als Sklaven und freigelassene in der griechisch-römischen Antike που εκδόθηκε το 1980. Τον Guyot απασχόλησαν κυρίως οι δούλοι και απελεύθεροι ευνούχοι, καθώς και οι λόγοι, που τους οδήγησαν στον ευνουχισμό. Το έργο του 4 E. Gibbon, Empire Ι, 684-685. 5 S. Tougher, History, 4. 6 S. Runciman, Romanus, 29-30. 2