Τάσος Α. Μπάρµπας, Στέφανος Παρασκευόπουλος * 1. Εισαγωγή

Διερεύνηση της αξιοποίησης του ντοκιµαντέρ φύσης ως εργαλείο ευαισθητοποίησης στο πλαίσιο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης από τους εκπαιδευτικούς της Α/θµιας Τάσος Α. Μπάρµπας, Στέφανος Παρασκευόπουλος * 1. Εισαγωγή Ο όρος ντοκιµαντέρ φύσης 1 (Natural History and Wildlife Documentary Films) δεν αποτελεί για τους περισσότερους έναν οικείο όρο. Οι ταινίες που έχουν ως περιεχόµενό τους περιβαλλοντικά θέµατα συνήθως αναφέρονται ως περιβαλλοντικές ταινίες ή εκπαιδευτικές ταινίες µε θέµα το περιβάλλον ή και, λιγότερο συχνά, ως ντοκιµαντέρ για το περιβάλλον. Ωστόσο, ο όρος ντοκιµαντέρ από µόνος του τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα γνωστός. Κι αυτό γιατί, σε αντίθεση µε παλαιότερα, όπου ο µόνος τρόπος που µπορούσε κανείς να παρακολουθήσει ντοκιµαντέρ (όλων των Ο Τάσος Α. Μπάρµπας είναι Εκπαιδευτικός στην Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση, έχει µεταπτυχιακό στη Διδακτική των Θετικών Επιστηµών και είναι Υποψήφιος Διδάκτορας στο Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας. Ο Στέφανος Παρασκευόπουλος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής του Π.Τ.Ε.Α. του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας µε αντικείµενο «Οικολογία και Αγωγή στη Προστασία του Περιβάλλοντος». Εργασίες του έχουν δηµοσιευτεί σε ελληνικά και διεθνή περιοδικά. 1 Στην διεθνή βιβλιογραφία χρησιµοποιούνται σε µεγάλη συχνότητα και εναλλακτικά οι όροι Natural History Film και Wildlife Film ή ακόµη και οι δύο όροι µαζί ως Natural History and Wildlife Film. Ο πρώτος εµφανίζεται για πρώτη φορά το 1913 σε εµπορικά περιοδικά και ο δεύτερος εµφανίζεται περίπου στα µέσα του 20ου αιώνα (Bousé 2000). Επιπλέον, το ίδιο συχνά, για ταινίες ανάλογου περιεχοµένου χρησιµοποιούνται σήµερα και οι όροι Nature Documentary και Environmental Film. Αν και η θεµατολογία στο σύνολο των ταινιών αυτών είναι τις περισσότερες φορές η ίδια, ωστόσο τα ιδιαίτερα τεχνικά χαρακτηριστικά τους και ο τρόπος που η κάθε µία προσεγγίζει το θέµα της είχε σαν αποτέλεσµα να εµφανίζονται κάτω από διαφορετικές ονοµασίες και να υπάρξει µια ολόκληρη συζήτηση µέχρι σήµερα σχετικά µε την κατηγοροποίησή τους σε κάποιο κινηµατογραφικό είδος. Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας και δεδοµένης της ανυπαρξίας στην Ελλάδα εργασιών για τη συγκεκριµένη κατηγορία ταινιών (που είχε ως αποτέλεσµα να µην υπάρχει µέχρι σήµερα µια αποδεκτή επιστηµονική απόδοση των συγκεκριµένων όρων στα ελληνικά), προτείνουµε και χρησιµοποιούµε για το σύνολο των ταινιών αυτών τον όρο ντοκιµαντέρ φύσης. Πιο συγκεκριµένα όσον αφορά τον όρο ντοκιµαντέρ τον χρησιµοποιούµε για το σύνολο των ταινιών που δεν είναι µυθοπλαστικές (fiction films) και έχουν ως κεντρικό τους θέµα ζητήµατα του περιβάλλοντος, της φύσης και του φυσικού ευρύτερα (ανεξάρτητα από την διαφορετική προσέγγιση στα θέµατά τους, τα τεχνικά χαρακτηριστικά τους και το σκοπό για τον οποίο φτιάχνονται) γιατί στο σύνολό τους, -ακόµα και εκείνες για τις οποίες οι αναλυτές υποστηρίζουν ότι µε βάση τα χαρακτηριστικά τους δεν µπορούν να κατηγοροποιηθούν ως ντοκιµαντέρ- η επίσηµη κατηγοροποίησή τους µέχρι σήµερα από την κινηµατογραφική βιοµηχανία είναι ως ντοκιµαντέρ. Τέλος, σχετικά µε τον γενικό όρο φύσης, επιλέχθηκε έτσι ώστε να µπορεί να συµπεριλάβει εκτός από ταινίες που ασχολούνται άµεσα µε το ευρύτερο περιβάλλον και την άγρια ζωή και ταινίες που παράγονται τα τελευταία χρόνια και τα θέµατα τους αφορούν ζητήµατα Κοινωνικής Οικολογίας (για παράδειγµα ταινίες που ασχολούνται µε τη σχέση του σύγχρονου ανθρώπου µε τη φύση) ή ταινίες που περιγράφουν µορφές της φύσης µέσα στην πόλη ή ακόµη και ταινίες που χρησιµοποιούν ψηφιακά εφέ για να παρουσιάσουν ζώα που πλέον δεν υφίστανται (όπως για παράδειγµα ταινίες σχετικές µε τη ζωή των δεινοσαύρων). 1

ειδών) ήταν η κρατική τηλεόραση και το κοινό του ήταν µάλλον προσηλυτισµένο 2, σήµερα το ντοκιµαντέρ ως όρος, αλλά και ως κινηµατογραφική γλώσσα, είναι ιδιαίτερα δηµοφιλής στο ευρύ κοινό. Η δηµοφιλία του αυτή οφείλεται καταρχήν όχι τόσο στην ύπαρξη πλέον στη χώρα µας ιδιωτικών τηλεοπτικών σταθµών 3, αλλά, κυρίως, στη δυνατότητα που δίνεται σήµερα, σε όσους το επιθυµούν, να παρακολουθήσουν συνδροµητικά δορυφορικά προγράµµατα, τα οποία, ανάµεσα στα άλλα, στο πλαίσιο της εξειδίκευσης που τα χαρακτηρίζει, διαθέτουν ολόκληρα κανάλια που το πρόγραµµά τους περιλαµβάνει αποκλειστικά την προβολή θεµατικών ντοκιµαντέρ, όπως π.χ. Discovery Channel, Animal Planet, Biography Channel κ.ά.. Επιπλέον, η συχνή προσφορά διαφόρων κατηγοριών ντοκιµαντέρ (εθνογραφικά, βιογραφικά, ιστορικά, φύσης κ.ά.), µε ένα µικρό αντίτιµο, από όλες σχεδόν τις ηµερήσιες και εβδοµαδιαίες εφηµερίδες ή τα περιοδικά, καθώς και η διάθεση πλέον µεγάλης ποικιλίας ντοκιµαντέρ στα περισσότερα καταστήµατα ενοικίασης ταινιών (Video Clubs) λειτούργησαν ενισχυτικά στην αναγνωρισιµότητα του όρου ντοκιµαντέρ, στη γνωριµία και την εξοικείωση του ευρύ κοινού µε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και την τεχνοτροπία του συγκεκριµένου είδους κινηµατογράφου (αναπαραστατικός ρεαλισµός), ενώ ως αποτέλεσµα αυτής της ευρείας διαθεσιµότητας δόθηκε παράλληλα και η δυνατότητα σε πολλούς να δηµιουργήσουν προσωπικές συλλογές µε ντοκιµαντέρ που µπορούν, για παράδειγµα στην περίπτωση των εκπαιδευτικών, να αξιοποιηθούν κατά περίπτωση στη σχολική τάξη. Σηµαντικό ρόλο, τέλος, έπαιξε αναµφίβολα και η προώθηση του ντοκιµαντέρ από την παγκόσµια κινηµατογραφική βιοµηχανία στις κινηµατογραφικές αίθουσες, πολλά από τα οποία σηµείωσαν ρεκόρ εισπράξεων, ξεπερνώντας συχνά και ταινίες µυθοπλασίας µεγάλου προϋπολογισµού (Box Office 2006 Internet Movie Database (Imdb) 2006). Τέτοιες ταινίες αποτέλεσαν τα κοινωνικά ντοκιµαντέρ «Ακήρυχτος Πόλεµος», «Φαρενάιτ 9/11», «Μεγέθυνε µε», αλλά και πολλά ντοκιµαντέρ φύσης, όπως ο «Μικρόκοσµος», τα «Ταξιδιάρικα Πουλιά» µε πιο πρόσφατο το «Ταξίδι του Αυτοκράτορα». Οι ταινίες αυτές 2 Με τον όρο «προσηλυτισµένο» εννοούµε εδώ ότι το κοινό που παρακολουθούσε µέχρι πρόσφατα ντοκιµαντέρ δεν αποτελούσε αυτό που ονοµάζουµε ευρύ κοινό, είχε δηλαδή πολύ συγκεκριµένα χαρακτηριστικά, όπως π.χ. επιστήµονες που τους ενδιέφερε κάθε φορά το αντίστοιχο θέµα, εκπαιδευτικοί που επιθυµούσαν να εµπλουτίσουν τις γνώσεις του ή να αξιοποιήσουν κάποιο ντοκιµαντέρ στην τάξη µέσω της εκπαιδευτικής τηλεόρασης κ.ά. 3 Η κρατική τηλεόραση, στο σύνολο των ελληνικών τηλεοπτικών σταθµών, παραµένει µέχρι σήµερα το κανάλι µε τις περισσότερες και συχνότερες προβολές ντοκιµαντέρ, αφού τα περισσότερα ιδιωτικά κανάλια προβάλλουν ελάχιστα ντοκιµαντέρ, µε πρόσφατη εξαίρεση τον τηλεοπτικό σταθµό ΣΚΑΪ. 2

σηµείωσαν µεγάλη επιτυχία παγκοσµίως 4, το πιο σηµαντικό όµως είναι ότι για πρώτη φορά τις παρακολούθησε ευρύ κοινό 5. Από εκπαιδευτική σκοπιά, λοιπόν, µεγαλύτερο όφελος αποτέλεσε, ως αποτέλεσµα των παραπάνω εξελίξεων, πλέον της γνωριµίας του ευρύ κοινού µε τη γλώσσα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της συγκεκριµένης κατηγορίας ταινιών, η δυνατότητα που δίνεται σήµερα στον κάθε εκπαιδευτικό (αλλά και στον καθένα από εµάς) να έχει πρόσβαση στο ντοκιµαντέρ που επιθυµεί είτε ενοικιάζοντας το είτε αγοράζοντάς το είτε µέσα από την προσωπική του συλλογή. Η εξέλιξη αυτή είναι ιδιαίτερα σηµαντική για την εκπαιδευτική πρακτική, αφού ο κάθε εκπαιδευτικός µπορεί να αποκτήσει πλέον εύκολα το ντοκιµαντέρ που του είναι απαραίτητο για τους διδακτικούς του στόχους, διαλέγοντας από µια ευρεία θεµατολογία την οποία καλύπτουν, και ακόµη περισσότερο, εκµεταλλευόµενος πλέον τις τεχνολογικές δυνατότητες ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή 6 να αποµονώσει τις σκηνές που επιθυµεί να προβάλλει κάθε φορά στους µαθητές/τριές του, δηµιουργώντας στην κυριολεξία ένα ντοκιµαντέρ στα µέτρα των διδακτικών του αναγκών. 1.1 Τα ντοκιµαντέρ φύσης ως εργαλείο περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης Η γλώσσα των ντοκιµαντέρ καθώς και των ντοκιµαντέρ φύσης ως µια υποκατηγορία τους, είναι σήµερα κατανοητή και οικεία από το ευρύ κοινό και είναι αποδεκτό ότι ως κινηµατογραφικό είδος παρουσιάζουν µια εκπαιδευτική προοπτική. Ο τρόπος άλλωστε µε τον οποίο το ντοκιµαντέρ φύσης µεταδίδει κάθε φορά τις πληροφορίες και τις εικόνες για το περιβάλλον συνιστά πριν από όλα µία εκπαιδευτική επιλογή. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι συχνά αποκαλείται 4 Όλα τα ντοκιµαντέρ που αναφέρονται παραπάνω βραβεύτηκαν από σηµαντικά Φεστιβάλ Κινηµατογράφου σε ολόκληρο τον κόσµο ή από τις αντίστοιχες Ακαδηµίες Κινηµατογράφου της χώρας παραγωγής τους, ενώ κάποια βραβεύτηκαν και από την Αµερικάνικη Ακαδηµία Κινηµατογράφου µε Oscar. 5 Η αρχή για τη µαζική παρακολούθηση ντοκιµαντέρ σε κινηµατογραφική αίθουσα από το ευρύ κοινό γίνεται µε το κοινωνικό ντοκιµαντέρ του Michael Moore «Ακήρυχτος Πόλεµος». Αξίζει να σηµειωθεί εδώ ότι ο σκηνοθέτης, στο πλαίσιο συνέντευξης τύπου που έδωσε στο Λονδίνο (περιλαµβάνεται στην αντίστοιχη ταινία σε ψηφιακό δίσκο Dvd) µε στόχο την προώθηση της ταινίας του, απαντώντας σε ερώτηση δηµοσιογράφου σχετικά µε το αν η συγκεκριµένη δουλειά του απευθύνεται σε προσηλυτισµένο κοινό, δήλωσε ότι σε µια σειρά ερευνών που πραγµατοποιήθηκαν έξω από τις κινηµατογραφικές αίθουσες της Αµερικής όπου προβαλλόταν η ταινία του, διαπιστώθηκε ότι η συντριπτική πλειοψηφία των θεατών πήγαιναν για πρώτη φορά να παρακολουθήσουν ντοκιµαντέρ στον κινηµατογράφο. 6 Σήµερα υπάρχουν πάρα πολλά υπολογιστικά προγράµµατα, διαφόρων εταιριών, που δίνουν τη δυνατότητα και στον πιο απλό χρήστη να εισαγάγει µια ταινία στον ηλεκτρονικό του υπολογιστή, να την επεξεργαστεί µε τον τρόπο που εκείνος επιθυµεί (µοντάζ) και να την ξαναγράψει σε κάποιο ψηφιακό δίσκο (Dvd) µε δυνατότητα προβολής της. 3

«εκπαιδευτική ταινία», τόσο σε επιστηµονικά εγχειρίδια όσο και σε δηµοσιογραφικά κείµενα ή προγράµµατα της τηλεόρασης 7. Επιπλέον, το ντοκιµαντέρ φύσης, θεωρείται ότι αντιπροσωπεύει την «ουσία» της φύσης, δηλαδή τη φυσικότητα (ως «αντικειµενικότητα» ή «πραγµατικότητα») και αποτελεί τον κυρίαρχο λόγο τόσο των ειδικών για την φύση, βιολόγων κτλ., όσο και εκείνων που βρίσκονται στα κέντρα των πολιτικών αποφάσεων, αλλά και των οικολογικών οργανώσεων, βρίσκεται συνεπώς σε κοµβικό σηµείο, ανάµεσα στην είδηση πληροφορία και τη γνώση για ζητήµατα του φυσικού περιβάλλοντος. Ο λόγος του ντοκιµαντέρ φύσης µπορούµε να πούµε ότι είναι «δεσµευµένος» στην περιγραφή της πραγµατικότητας. Χωρίς αυτή η δέσµευση να αποτελεί κριτήριο για το πόσο αληθινή είναι µία εικόνα ή ένας λόγος, αφαιρεί ωστόσο την έννοια της υποκειµενικότητας ως πρόθεση (ψυχολογικής) ερµηνείας και αποδέχεται ότι αυτό που µας ενδιαφέρει σε ένα θέµα, σε µία προβληµατική, είναι το σύστηµα που υπάρχει πίσω από µία ποικιλία και µία διαφορετικότητα, η κοινή γλώσσα πάνω στην οποία θα στηριχτεί η επικοινωνία και συνεπώς η εκπαίδευση ως διαδικασία µετάδοσης. Μπορεί να αποτελέσει κατά συνέπεια ένα εκπαιδευτικό εργαλείο για την επίτευξη της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης των µαθητών/τριων, µέσω της έγκυρης πληροφόρησης που παρέχει και µε την ανάπτυξη ενδιαφέροντος που προκαλεί για τα περιβαλλοντικά θέµατα που παρουσιάζει, ενώ σε συνδυασµό µε την προσαρµοστικότητα του σήµερα ως προς τη διδακτική του αξιοποίηση στη σχολική τάξη (µε τις δυνατότητες επεξεργασίας της ίδιας της ταινίας που περιγράφησαν παραπάνω, τους διαφορετικούς τρόπους ένταξής του σε µια διδασκαλία, αλλά και µε τις τεχνολογικές δυνατότητες που διαθέτουν τα ίδια τα οπτικοακουστικά µέσα που χρησιµοποιούνται για την προβολή) µπορεί να καταστεί πολλαπλά αποτελεσµατικό σε κάθε συστηµατική ή µη εφαρµογή της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στο δηµοτικό σχολείο. Ειδικότερα σήµερα η αξιοποίηση τού ντοκιµαντέρ φύσης στην Α/θµια εκπαίδευση, λαµβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του που περιγράφησαν παραπάνω, µπορεί να λειτουργήσει διορθωτικά στην κινδυνολογία των Μ.Μ.Ε. στα οποία στηρίζεται τα τελευταία χρόνια η περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση στη χώρα µας και τα οποία τοποθετούν τον άνθρωπο απέναντι από τη φύση, σε θέση επιτιθέµενου, µια αντίληψη που αποµακρύνει το ευρύ κοινό 7 Ενδεικτικό του εκπαιδευτικού χαρακτήρα αυτών των ταινιών αποτελεί το γεγονός ότι η εκπαιδευτική τηλεόραση από την πρώτη πειραµατική της εισαγωγή στην ελληνική τηλεόραση το 1977 στην πρωινή ζώνη, συµπεριλαµβάνει στο πρόγραµµά της από τότε µέχρι και σήµερα µια ποικιλία ντοκιµαντέρ (ως εκπαιδευτικές ταινίες), για διάφορα θέµατα, που σχετίζονται µε τη διδασκόµενη κάθε φορά ύλη στο σχολείο, µε κύριο στόχο τη δυνατότητα προβολής των ταινιών αυτών στους µαθητές/τριες από τους εκπαιδευτικούς. 4

από το στόχο της περιβαλλοντικής αγωγής που είναι η αρµονική συµβίωση του ανθρώπου µε το περιβάλλον. Τα ντοκιµαντέρ φύσης αποτελούν, τελικά, µια ασφαλή (ως προς την εγκυρότητα της γνώσης που µεταδίδουν και τη συνολική διαχείριση των θεµάτων που πραγµατεύονται κάθε φορά 8 ), σε µεγάλη, πλέον, ποικιλία (ως προς τη θεµατολογία τους) και προσβάσιµη µε πολλούς τρόπους (κρατική, ιδιωτική ή συνδροµητική τηλεόραση, καταστήµατα ενοικίασης ταινιών, προσωπικές συλλογές) πηγή γνώσεων για το περιβάλλον ευρύτερα, τόσο για τους µαθητές/τριες όσο και για τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς 9. Η ευελιξία που προσφέρουν στην αξιοποίησή τους στη σχολική πρακτική 10, σε συνάρτηση, πάντοτε, µε µια σειρά άλλων µορφών δράσης για το περιβάλλον µπορούν να λειτουργήσουν αντισταθµιστικά στην ενηµέρωση των Μ.Μ.Ε. για περιβαλλοντικά θέµατα, η οποία στο σύνολό της γίνεται µε λανθασµένο τρόπο και στηρίζεται κυρίως στον εντυπωσιασµό της εικόνας και στην παροχή µη αξιόπιστων πληροφοριών (ΕΚΠΑΑ 2001). Το γεγονός λοιπόν, ότι το ντοκιµαντέρ φύσης αποτελεί τον κυρίαρχο λόγο για το περιβάλλον -το λόγο των επιστηµόνων, των ειδικών, των πολιτικών που αποφασίζουν για αυτό αλλά και των οικολογικών οργανώσεων που υποστηρίζουν την προστασία του- ένα λόγο δεδηλωµένα εκπαιδευτικό, πληροφοριακό και γνωστικό, κάνει επιτακτική τη ανάγκη για τη διερεύνηση της σχέσης των εκπαιδευτικών µε αυτό, καθώς, επίσης, και τη διερεύνηση του βαθµού στον οποίο το αξιοποιούν στο δηµοτικό σχολείο, στο πλαίσιο των διαφόρων περιβαλλοντικών διδακτικών πρωτοβουλιών τους. 8 Παρ όλα αυτά, όµως, κάθε εκπαιδευτικός, οφείλει στο πλαίσιο της προετοιµασίας που είναι απαραίτητη για το σχεδιασµό της διδακτικής αξιοποίησης ενός ντοκιµαντέρ φύσης στη σχολική τάξη, να επιδιώξει να διαβάσει κριτικές για την ταινία που προτίθεται να προβάλλει, να συµβουλευτεί άλλους συναδέλφους του ή ειδικούς που πιθανόν την έχουν δει και να συλλέξει, τελικά, όσες το δυνατό περισσότερες πληροφορίες για την παραγωγή της, τους συντελεστές, το είδος της έρευνας που πραγµατοποιήθηκε κτλ., έτσι ώστε να διαµορφώσει ο ίδιος µια συνολική εικόνα για την εγκυρότητα της ταινίας και για τον τρόπο που αυτή µπορεί να αξιοποιηθεί αποτελεσµατικότερα στη σχολική τάξη. 9 Ενδεικτικά, σε έρευνα που πραγµατοποιήθηκε σε εκπαιδευτικούς της Πρωτοβάθµιας Εκπαίδευσης Ν. Λέσβου κατά το σχολικό έτος 2002-2003 διαπιστώθηκε ότι το επίπεδο των γνώσεων των εκπαιδευτικών σε απλά περιβαλλοντικά θέµατα δεν είναι καθόλου ικανοποιητικό. Για παράδειγµα, δυνατότητα να αναφέρουν πέντε παγκόσµια περιβαλλοντικά προβλήµατα είχε µόνο το 15% των εκπαιδευτικών που συµµετείχαν στην έρευνα, ενώ όσον αφορά την πηγή ενηµέρωσής τους σηµαντική θέση προέκυψε ότι κατέχουν τα Μ.Μ.Ε. µε συχνότητα πάνω από 53% (Σκαναβή, Πετρενίτη et al. 2005). Επίσης, σε έρευνα µε τίτλο «Περιβάλλον και Εκπαίδευση από τη σκοπιά των Εκπαιδευτικών Α/θµιας και Β/θµιας» στα αποτελέσµατά της προέκυψε µεταξύ άλλων ότι οι εκπαιδευτικοί ενηµερώνονται για τα περιβαλλοντικά προβλήµατα, ως επί το πλείστον, από τα Μαζικά Μέσα Ενηµέρωσης και πολύ λιγότερο από επιστηµονικά άρθρα και βιβλία (Παπαναούµ 1997). 10 Το ντοκιµαντέρ φύσης, αξιοποιώντας ο εκπαιδευτικός σήµερα τις τεχνολογικές δυνατότητες των σύγχρονων οπτικοακουστικών µέσων που του επιτρέπουν να το προσαρµόσει κάθε φορά στις διδακτικές του ανάγκες, µπορεί να αξιοποιηθεί στη σχολική τάξη (µε την κατάλληλη πάντα προετοιµασία και του ίδιου του εκπαιδευτικού, αλλά και των µαθητών/τριων) είτε ως έναυσµα για την έναρξη ή τη γενίκευση µιας συζήτησης είτε ως µέσο έµπνευσης των µαθητών/τριων για περαιτέρω έρευνα σε κάποιο θέµα για το περιβάλλον είτε το πιο σηµαντικό- για την επανασύνδεση της µατιάς των µαθητών/τριων, όσον αφορά το περιβάλλον, µε την πραγµατικότητα, που διαστρεβλώνεται συστηµατικά από τα Μ.Μ.Ε. 5

2. Στόχοι Έρευνας Γενικό στόχο της έρευνας αποτέλεσε η διερεύνηση του βαθµού στον οποίο τα ντοκιµαντέρ φύσης αξιοποιούνται από τους εκπαιδευτικούς στο δηµοτικό σχολείο, στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης ευρύτερα, µε σκοπό την ανάπτυξη περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης στους µαθητές/τριές τους. Επιπλέον, εξετάζονται µια σειρά από παράγοντες όπως είναι η υποδοµή των σχολικών µονάδων σε οπτικοακουστικά µέσα -βίντεο, Dvd player, τηλεόραση, µηχανήµατα προβολής ταινιών (projector)- η ύπαρξη σχολικών ταινιοθηκών, η εξοικείωση των εκπαιδευτικών µε το συγκεκριµένο είδος ταινιών κ.ά., προκειµένου να διαπιστωθεί η πιθανή θετική ή αρνητική συµβολή τους στην αξιοποίηση του εν λόγω εργαλείου. 3. Μεθοδολογία έρευνας Αντικειµενικό πληθυσµό της έρευνας αποτέλεσαν όλοι οι δάσκαλοι/ες που υπηρετούσαν στα δηµοτικά σχολεία του νοµού Θεσσαλονίκης, δηµόσια και ιδιωτικά, κατά το σχολικό έτος 2005-2006. Η προσέγγιση του υπό µελέτη πληθυσµού έγινε διαµέσω των σχολικών µονάδων. Κατά συνέπεια, ως δειγµατοληπτικές µονάδες ορίστηκαν σε πρώτο στάδιο τα δηµόσια και ιδιωτικά δηµοτικά σχολεία του νοµού Θεσσαλονίκης, τα οποία στο σύνολό τους είναι Ν=350 (Ν 1= 154 στη Ανατ. Θεσσαλονίκη και Ν 2 = 196 στη Δυτ. Θεσσαλονίκη). Οι δειγµατοληπτικές αυτές µονάδες αποτέλεσαν τη πηγή του δείγµατος της έρευνας. Επιπλέον, επειδή ο υπό µελέτη πληθυσµός αποτελείται από δύο υποπληθυσµούς (δηµόσια και ιδιωτικά σχολεία της Ανατολικής και της Δυτικής Περιφέρειας Θεσσαλονίκης), εφαρµόστηκε στρωµατοποιηµένη τυχαία δειγµατοληψία θεωρώντας ως στρώµατα τις δύο προαναφερθείσες περιφέρειες. Με βάση την παραπάνω δειγµατοληπτική µέθοδο και θεωρώντας ως αντιπροσωπευτικό δείγµα το 10% των δηµόσιων και ιδιωτικών σχολείων επιλέχθηκαν 35 σχολεία και από τις δύο περιφέρειες του νοµού. Η επιλογή αυτών έγινε µε αναλογικό καταµερισµό. Συγκεκριµένα, αφού το συνολικό δείγµα ορίστηκε στα 35 δηµοτικά σχολεία της Θεσσαλονίκης (n=35), τότε από κάθε περιφέρεια απαιτείτο ορισµένος αριθµός σχολείων που έπρεπε να επιλεγούν τυχαία, µε βάση τους ονοµαστικούς καταλόγους των δηµοτικών σχολείων που υπάρχουν στις αντίστοιχες Διευθύνσεις Πρωτοβάθµιας Εκπαίδευσης και που αποτέλεσαν τις µονάδες του δείγµατος µας. Ανατολική Θεσσαλονίκη: n 1 =15 (n 1 =n * N 1 /N) Δυτική Θεσσαλονίκη: n 2 =20 (n 2 =n * N 2 /N) Επιλέχθηκαν λοιπόν 15 δηµοτικά σχολεία από την Περιφέρεια Ανατολικής 6

Θεσσαλονίκης και 20 από τη Δυτική. Με βάση τις οργανικότητες των 35 τυχαία επιλεγµένων σχολικών µονάδων το δείγµα αποτέλεσαν συνολικά 350 δάσκαλοι και δασκάλες (165 από Α Περιφ. Θεσσαλονίκης και 185 από Β Περιφ. Θεσσαλονίκης) που αντιπροσώπευσαν το 11,2% του συνόλου των δασκάλων/ισσών του νοµού Θεσσαλονίκης (Ν δασκάλων/ισσών=3.126). Στους συµµετέχοντες µοιράστηκε ανώνυµο ερωτηµατολόγιο µε 16 ερωτήσεις κλειστού τύπου. Από τα 350 ερωτηµατολόγια επεστράφησαν συµπληρωµένα 291, ποσοστό 83,1%. 4. Αποτελέσµατα έρευνας Τα ευρήµατα που προέκυψαν από την ανάλυση των ποσοτικών δεδοµένων της έρευνας οδήγησαν στην εξαγωγή των ακόλουθων συµπερασµάτων ως προς τα βασικά της ερωτήµατα: 4.1 Συµµετέχοντες Δηµογραφικά Στοιχεία Στην έρευνα συµµετείχαν 291 εκπαιδευτικοί, οι οποίοι τη σχολική περίοδο 2005 2006 υπηρετούσαν στις 35 τυχαία επιλεγµένες σχολικές µονάδες του νοµού Θεσσαλονίκης. Το δείγµα χαρακτηρίζεται από µια σχετική οµοιοµορφία ως προς την κατανοµή του φύλου, 135 άνδρες (ποσοστό 46,4%) και 156 γυναίκες (ποσοστό 53,6%). Ως προς την ηλικιακή κατανοµή του, η µεγαλύτερη αντιπροσώπευση παρατηρήθηκε στις ηλικίες από 31 50 χρόνων στις οποίες ανήκουν συνολικά 231 εκπαιδευτικοί, ποσοστό 79,3% του συνόλου των ερωτηθέντων, ενώ το µεγαλύτερο ποσοστό του δείγµατος έχει σχετικά µεγάλη (5 έως 10 χρόνια, ποσοστό 36,4%) έως µεγάλη εκπαιδευτική εµπειρία (11 έως 20 χρόνια, ποσοστό 41,2%). Οι συµµετέχοντες εκπαιδευτικοί προκύπτει ότι έχουν πανεπιστηµιακή εκπαίδευση (απόφοιτοι Παιδαγωγικών Τµηµάτων), ενώ ικανοποιητικό ποσοστό της τάξεως του 35,4% έχει προχωρήσει και σε µεταπτυχιακές σπουδές (Διδασκαλείο, Μεταπτυχιακή διατριβή, Διδακτορική διατριβή) 4.2 Υλικοτεχνική υποδοµή σχολικών µονάδων για την υποστήριξη εκπαιδευτικών προβολών µε τη χρήση ντοκιµαντέρ Η υλικοτεχνική υποδοµή των σχολικών µονάδων αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την αξιοποίηση των ντοκιµαντέρ γενικά (στην περίπτωσή µας των ντοκιµαντέρ φύσης) και την πραγµατοποίηση εκπαιδευτικών προβολών. Από την επεξεργασία των απαντήσεων διαπιστώνουµε ότι και οι 291 εκπαιδευτικοί που συµµετείχαν στην έρευνα (ποσοστό 100%) δηλώνουν ότι οι 7

σχολικές µονάδες που υπηρετούν τη συγκεκριµένη σχολική περίοδο (2005 2006) διαθέτουν, καταρχήν, τον ελάχιστο βασικό εξοπλισµό (βίντεο, τηλεόραση), ενώ 254 από αυτούς, ποσοστό 87,2% δηλώνουν ότι το σχολείο τους διαθέτει και επιπλέον µηχανήµατα ικανά να τους εξασφαλίσουν καλύτερη ποιότητα εικόνας (Dvd Player 11 ) καθώς και ευελιξία (Projector 12 ) στις προβολές των εν λόγω ταινιών στους/στις µαθητές/τριές τους (βλ. πίνακα 1.1). Πίνακας 1.1 Υλικοτεχνική υποδοµή σχολικών µονάδων (απαντήσεις εκπαιδευτικών)(ερ. 3) Συχνότητα Ποσοστά (%) Αθροιστικά Ποσοστά (%) Βίντεο, Τηλεόραση 37 12,7 12,7 Βίντεο, Projector, Τηλεόραση Βίντεο, Dvd Player, Projector, Τηλεόραση Βίντεο, Dvd Player, Τηλεόραση 17 5,8 18,6 143 49,1 67,7 Σύνολα 291 100,0 94 32,3 100,0 Σχετικά µε την ύπαρξη γενικής εκπαιδευτικής ταινιοθήκης 13 στα σχολεία, απ όπου οι εκπαιδευτικοί θα µπορούσαν να επιλέγουν ανάλογα µε τις εκπαιδευτικές τους ανάγκες ντοκιµαντέρ, η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων, σύνολο 247 (ποσοστό 84,9%) δηλώνει ότι το σχολείο τους διαθέτει µεν εκπαιδευτική ταινιοθήκη αλλά είναι ανεπαρκής, ενώ 44 εκπαιδευτικοί (ποσοστό 15,1%) απαντούν αρνητικά στην ύπαρξη ταινιοθήκης στη σχολική τους µονάδα (βλ. πίνακα 1.2). Πίνακας 1.2 Ύπαρξη εκπαιδευτικών ταινιοθηκών στις σχολικές µονάδες και αξιολόγηση της επάρκειάς τους από τους εκπαιδευτικούς (ερ. 5, 6) Δε διαθέτει εκπαιδευτική ταινιοθήκη Διαθέτει, αλλά είναι ανεπαρκής Σύνολα 291 100,0 Συχνότητα Ποσοστά (%) Αθροιστικά Ποσοστά (%) 44 15,1 15,1 247 84,9 100,0 11 DVD Player (Digital Video Disk Player): Μηχάνηµα αναπαραγωγής ψηφιακών δίσκων (ταινιών) 12 Projector: Μηχάνηµα προβολής εικόνων ή ταινιών 13 Με τη φράση γενική εκπαιδευτική ταινιοθήκη εννοούµε εδώ ταινιοθήκη που να περιλαµβάνει συνολικά ταινίες για όλα τα διδασκόµενα µαθήµατα στο δηµοτικό σχολείο. 8

Ειδικότερα ως προς τη διάθεση, στις υπάρχουσες εκπαιδευτικές ταινιοθήκες των σχολικών µονάδων, θεµατικών ντοκιµαντέρ για το περιβάλλον ευρύτερα και την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, διαπιστώνουµε ότι η ανεπάρκεια των ταινιοθηκών που δηλώνεται παραπάνω επιβεβαιώνεται, αφού 19 εκπαιδευτικοί (ποσοστό 7,69%) απαντούν ότι το σχολείο τους δε διαθέτει κανένα ντοκιµαντέρ φύσης, 205 (ποσοστό 83,0%) απαντούν ότι η ταινιοθήκη της σχολικής τους µονάδας διαθέτει ελάχιστα και, τέλος, 23 εκπαιδευτικοί (ποσοστό 9,31%) που δηλώνουν ότι το σχολείο τους διαθέτει λίγα. Αρκετά ή πολλά ντοκιµαντέρ για το περιβάλλον και την Π.Ε. δεν προκύπτει από τις απαντήσεις να διαθέτει καµιά σχολική ταινιοθήκη στο νοµό Θεσσαλονίκης (βλ. πίνακα 1.3). Πίνακας 1.3 Διάθεση ντοκιµαντέρ για το περιβάλλον και την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στις ταινιοθήκες των σχολείων (ερ. 6) Συχνότητα Ποσοστά (%) Αθροιστικά ποσοστά (%) Καθόλου 19 7,69 7,69 Ελάχιστα 205 83,0 90,69 Λίγα 23 9,31 100,0 Σύνολα 247 100,0 4.3 Εξοικείωση εκπαιδευτικών στη χρήση και την αξιοποίηση των οπτικοακουστικών µέσων Από την ανάλυση των αποτελεσµάτων προκύπτει ότι οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί, σύνολο 183 από τους 291 (ποσοστό 62,9%) δηλώνουν αρκετά εξοικειωµένοι µε τα οπτικοακουστικά µέσα, ενώ πολύ έως πάρα πολύ εξοικειωµένοι δηλώνουν 55 εκπαιδευτικοί που αντιστοιχούν σε ποσοστό 18,9%. Ως ελάχιστα εξοικειωµένοι απαντούν 53 εκπαιδευτικοί (ποσοστό 18,2%) (βλ. πίνακα 1.4). Τα στοιχεία αυτά µάς οδηγούν αβίαστα στο συµπέρασµα ότι η πλειονότητα των εκπαιδευτικών µπορεί να αξιοποιήσει τα µηχανήµατα αναπαραγωγής και προβολής ταινιών των σχολικών τους µονάδων (τα παραδοσιακά και τα πιο σύγχρονα), και θα λέγαµε ότι αυτή η δυνατότητα υφίσταται, όσον αφορά το βασικό εξοπλισµό, ακόµη και για εκείνους και εκείνες που δηλώνουν ότι διαθέτουν ελάχιστη γνώση, αφού δεν απαιτούνται ιδιαίτερες ή ειδικές δεξιότητες για να χειριστεί κανείς τουλάχιστον το βίντεο και την τηλεόραση, µηχανήµατα άλλωστε που όλοι οι εκπαιδευτικοί διαθέτουν στα σπίτια τους. 9

Πίνακας 1.4 Εξοικείωση εκπαιδευτικών στη χρήση και την αξιοποίηση των οπτικοακουστικών µέσων (ερ. 16) Συχνότητα Ποσοστά (%) Αθροιστικά Ποσοστά (%) Ελάχιστα 53 18,2 18,2 Αρκετά 183 62,9 81,1 Πολύ 38 13,1 94,2 Πάρα πολύ 17 5,8 100,0 Σύνολα 291 100,0 4.4 Αξιοποίηση του ντοκιµαντέρ φύσης από τους εκπαιδευτικούς της Α/θµιας στο σχολείο Στο ερώτηµα της αξιοποίησης του ντοκιµαντέρ φύσης στο δηµοτικό σχολείο, ποσοστό 55,3%, που αντιστοιχεί σε 161 εκπαιδευτικούς από τους 291, απαντά θετικά, ενώ επίσης σηµαντικό ποσοστό των ερωτηθέντων της τάξεως του 44,7%, δηλαδή 130 εκπαιδευτικοί, απαντά αρνητικά. Αυτό σηµαίνει ότι οι µισοί σχεδόν ερωτηθέντες δεν προβάλλουν ποτέ ντοκιµαντέρ φύσης στους/στις µαθητές/τριές τους (βλ. γράφηµα 1.1). Γράφηµα 1.1 Αξιοποίηση του ντοκιµαντέρ φύσης από τους εκπαιδευτικούς στο δηµοτικό σχολείο Ελέγχοντας, στη συνέχεια, τη συχνότητα αξιοποίησης του ντοκιµαντέρ φύσης από τους εκπαιδευτικούς που απάντησαν θετικά στη χρήση του (161 εκπαιδευτικοί), διαπιστώνουµε ότι 129 από αυτούς, ποσοστό 60,25%, δηλώνουν ότι το χρησιµοποιούν σπάνια ή ελάχιστες φορές. 25, ποσοστό 15,53%, απαντούν ότι το χρησιµοποιούν συχνά, ενώ µόλις 7 εκπαιδευτικοί, ποσοστό 4,35%, 10

δηλώνουν ότι προβάλλουν ντοκιµαντέρ φύσης πολύ συχνά στο σχολείο τους (βλ. πίνακα 1.5). Προκύπτει, συνεπώς, συνολικά, ότι οι µισοί εκπαιδευτικοί του δείγµατος δεν προβάλλουν ποτέ ντοκιµαντέρ φύσης στο σχολείο τους (130 εκπαιδευτικοί, ποσοστό 44,7%), ενώ από τους υπόλοιπους 161, οι 129 (ποσοστό 60,25%) το αξιοποιούν περιστασιακά (σπάνια ή ελάχιστες φορές) και µόλις 32 εκπαιδευτικοί (ποσοστό 19,9%) δηλώνουν ότι προβάλλουν ντοκιµαντέρ φύσης συστηµατικά (συχνά ή πολύ συχνά) στο σχολείο τους. Πίνακας 1.5 Συχνότητα αξιοποίησης του ντοκιµαντέρ φύσης από τους εκπαιδευτικούς στο δηµοτικό σχολείο (ερ. 8) Συχνότητα Ποσοστά (%) Αθροιστικά ποσοστά (%) Σπάνια 32 19,88 19,88 Ελάχιστες 97 60,25 80,13 φορές Συχνά 25 15,53 95,66 Πολύ Συχνά 7 4,35 100,0 Σύνολα 161 100,0 Όσον αφορά τους χώρους από τους όποιους, οι εκπαιδευτικοί που δηλώνουν ότι προβάλλουν ντοκιµαντέρ φύσης, προµηθεύονται κάθε φορά τις αντίστοιχες για τις διδακτικές τους ανάγκες ταινίες, παρατηρούµε ότι οι περισσότεροι από αυτούς, σύνολο 107 από τους 161, ποσοστό 66,5%, δηλώνουν ότι δεν χρησιµοποιούν καθόλου την ταινιοθήκη του σχολείου τους και προµηθεύονται ντοκιµαντέρ µόνο από την προσωπική τους συλλογή (98 εκπαιδευτικοί, ποσοστό 60,9%) ή από καταστήµατα ενοικίασης ταινιών (Video Club) (9 εκπαιδευτικοί, ποσοστό 5,6%) (βλ. πίνακα 1.6). Επαληθεύεται συνεπώς η ανεπάρκεια των εκπαιδευτικών ταινιοθηκών των σχολικών µονάδων, ειδικότερα ως προς τη διάθεση ντοκιµαντέρ για το περιβάλλον και την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, γεγονός που επιβάλλει θα λέγαµε στους εκπαιδευτικούς να αναζητούν και να προµηθεύονται τις ταινίες που τους είναι απαραίτητες για τις διδακτικές τους ανάγκες από άλλους χώρους πέραν του σχολείου τους. Για αυτό, άλλωστε, εκτός από τους 40 εκπαιδευτικούς που δηλώνουν ότι προµηθεύονται αποκλειστικά τα ντοκιµαντέρ φύσης που χρησιµοποιούν από την ταινιοθήκη του σχολείου τους και οι οποίοι ανήκουν σε εκείνους που δηλώνουν ότι τα αξιοποιούν σπάνια ή ελάχιστες φορές (βλ. πίνακα 1.7), όλοι οι υπόλοιποι (σύνολο 121, ποσοστό 75,2%) δηλώνουν και/ή µόνο άλλους χώρους προµήθειας τους. 11

Πίνακας 1.6 Χώροι από τους οποίους οι εκπαιδευτικοί προµηθεύονται τα ντοκιµαντέρ φύσης που προβάλλουν (ερ.9) Συχνότητα Ποσοστά (%) Αθροιστικά ποσοστά (%) Την ταινιοθήκη του σχολείου Την προσωπική µου συλλογή 40 24,8 24,8 98 60,9 85,7 Video Club 9 5,6 91,3 Την ταινιοθήκη του σχολείου + Προσωπική µου συλλογή 10 6,2 97,5 Όλα τα παραπάνω 4 2,5 100,0 Σύνολα 161 100,0 Πίνακας 1.7 Πίνακας συνάφειας για τον συνδυαστικό έλεγχο της συχνότητας αξιοποίησης του ντοκιµαντέρ φύσης και τους χώρους προµήθειας του (ερ. 8, 9.1, 9.2, 9.3) Ερώτηση 8 Ερ. 9.1 Την ταινιοθή κη του σχολείο υ µου Ερ. 9.2 Την προσω πική µου συλλογ ή Ερ. 9.3 Ερ. 9.3 Το δανείζοµαι από κατάστηµα ενοικιάσεων κασσετών (Video Club) Το δανείζοµαι από κατάστηµα ενοικιάσεων κασσετών (Video Club) Σπάνια Ελάχιστες φορές 9 Συχνά 18 62 18 14 26 Πολύ Συχνά 7 7 Σύνολα: 32 97 25 7 Όσον αφορά τη διδακτική συγκυρία στο πλαίσιο της οποίας οι εκπαιδευτικοί επιλέγουν να προβάλλουν στους/στις µαθητές/τριες τους ντοκιµαντέρ φύσης διαπιστώνουµε ότι συνολικά, 81 εκπαιδευτικοί, ποσοστό 50,3%, δηλώνουν ως µία από τις επιλογές του ή ως αποκλειστική επιλογή τους ότι χρησιµοποιούν το ντοκιµαντέρ φύσης στο πλαίσιο συγκεκριµένων διδακτικών αναγκών, δηλαδή στο πλαίσιο ενός µαθήµατος για το περιβάλλον ή ενός προγράµµατος περιβαλλοντικής εκπαίδευσης ενώ, 50 από τους 161 εκπαιδευτικούς, ποσοστό 31,1% στις απαντήσεις του δηλώνει ως µία από τις επιλογές του ή ως αποκλειστική επιλογή 12

του ότι προβάλλει ντοκιµαντέρ φύσης στο σχολείο του γενικά στο πλαίσιο µιας ελεύθερης ώρας, γεγονός που αποδεικνύει αντίστοιχα τη µη συστηµατική, οργανωµένη διδακτικά και συνεπώς πρόχειρη αξιοποίησή του. Τέλος, 48 εκπαιδευτικοί, ποσοστό 29,8%, απαντά θετικά σε όλες τις επιλογές της ερώτησης (βλ. γράφηµα 1.2) Γράφηµα 1.2 Συγκυρία αξιοποίησης του ντοκιµαντέρ φύσης από τους εκπαιδευτικούς στο δηµοτικό σχολείο (ερ. 10) 18 11,2% 4.5 Χαρακτηριστικά (προφίλ) των εκπαιδευτικών που αξιοποιούν το ντοκιµαντέρ φύσης στο σχολείο Συνθέτοντας το προφίλ των εκπαιδευτικών που δηλώνουν ότι χρησιµοποιούν ντοκιµαντέρ φύσης διαπιστώνουµε ότι ηλικιακά, οι περισσότεροι (ποσοστό 75,1%) είναι από 31 έως 50 χρόνων (72 εκπαιδευτικοί, 31 40 χρόνων και 49 εκπαιδευτικοί, 41 50 χρόνων), Αντίστοιχα, ως προς τα έτη προϋπηρεσίας διαπιστώνουµε ότι η πλειονότητα αυτών, σύνολο 122 (ποσοστό 75,8%), έχουν από σχετικά µεγάλη (5 έως 10 χρόνια, 58 εκπαιδευτικοί) έως µεγάλη (11 έως 20 χρόνια, 64 εκπαιδευτικοί) εκπαιδευτική εµπειρία, ενώ όσο αφορά τις ανώτερες σπουδές που έχουν προκύπτει ότι οι περισσότεροι, 87 εκπαιδευτικοί (ποσοστό 13

54%), είναι απόφοιτοι Παιδαγωγικού Τµήµατος, ενώ ακόµη 68 (ποσοστό 42,2%) έχουν ολοκληρώσει και κάποιας µορφής µεταπτυχιακές σπουδές (Διδασκαλείο, Μεταπτυχιακό, Διδακτορικό). Επιπλέον, ικανό ποσοστό των εκπαιδευτικών που αξιοποιούν το ντοκιµαντέρ φύσης στο σχολείο έχει παρακολουθήσει και κάποιας µορφής επιµόρφωση στην Π.Ε., ωστόσο η πλειονότητα αυτών δηλώνει σχετικά µε το συγκεκριµένο εργαλείο ότι δεν τους έχει γίνει καµιά αναφορά ή τους έχει γίνει ελάχιστες φορές (βλ. πίνακες 1.8 & 1.9). Πίνακας 1.8 Εκπαιδευτικοί που αξιοποιούν το ντοκιµαντέρ φύσης στο σχολείο και έχουν παρακολουθήσει κάποιας µορφής επιµόρφωση στην Π.Ε. (ερ 7, 14) Εκπαιδευτικοί που προβάλουν ντοκιµαντέρ φύσης στους µαθητές/τριές τους Συχνότητα Ποσοστά (%) Έχουν παρακολουθήσει κάποιας µορφής 91 56,5 επιµόρφωση στην Π.Ε. Δεν έχουν παρακολουθήσει κάποιας 70 43,5 µορφής επιµόρφωση στην Π.Ε. Σύνολα 161 100,0 Πίνακας 1.9 Συχνότητα που προτείνεται το ντοκιµαντέρ φύσης από τους διάφορους φορείς, στους εκπαιδευτικούς που δηλώνουν ότι έχουν παρακολουθήσει κάποιας µορφής επιµόρφωση στην Π.Ε. και ότι το αξιοποιούν και στο σχολείο (ερ. 7, 15) Συχνότητα αναφοράς του ντοκιµαντέρ φύσης στο πλαίσιο των επιµορφώσεων Εκπαιδευτικοί που προβάλουν ντοκιµαντέρ φύσης στους µαθητές/τριές τους και έχουν παρακολουθήσει και επιµόρφωση στην Π.Ε. Συχνότητα Ποσοστά (%) Ποτέ 45 49,5 Ελάχιστες φορές 35 38,5 Συχνά 11 12,0 Σύνολα 91 100,0 4.6 Οι απόψεις των εκπαιδευτικών για τη συµβολή των ντοκιµαντέρ φύσης στην περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση των µαθητών/τριων. Τι θεωρούν ότι θα λειτουργούσε ενισχυτικά στην αξιοποίησή του από περισσότερους εκπαιδευτικούς. Οι συµµετέχοντες στην έρευνα εκπαιδευτικοί αν και δηλώνουν, όπως είδαµε παραπάνω (βλ. γράφηµα 1.1 & πίνακα 1.5), σχεδόν οι µισοί (ποσοστό 44,7%), ότι 14

δεν προβάλλουν ντοκιµαντέρ φύσης στους/στις µαθητές/τριές τους, ενώ αντίστοιχα και η πλειοψηφία των υπολοίπων απαντά ότι το χρησιµοποιεί σπάνια ή ελάχιστες φορές, ωστόσο στην ερώτηση που ζητά την άποψη τους για τη συµβολή που µπορεί να έχει η αξιοποίηση του ντοκιµαντέρ φύσης στην περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση των µαθητών/τριών, η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων ανταποκρίνεται θετικά. Έτσι, 275 από τους 291, ποσοστό 94,5%, θεωρεί ότι το ντοκιµαντέρ φύσης µπορεί να συµβάλλει στην ευαισθητοποίηση για περιβαλλοντικά ζητήµατα και µόλις 16 εκπαιδευτικοί, ποσοστό 5,5%, τοποθετούνται αρνητικά (βλ. γράφηµα 1.4). Γράφηµα 1.4 Απόψεις των εκπαιδευτικών για τη συµβολή των ντοκιµαντέρ φύσης στην περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση των µαθητών/τριων (ερ.11) Σχετικά µε τους παράγοντες εκείνους που µπορούν να λειτουργήσουν ενισχυτικά στην αξιοποίηση του ντοκιµαντέρ φύσης στο σχολείο παρατηρούµε ότι αρκετά υψηλό ποσοστό των ερωτηθέντων της τάξεως του 64,9%, σύνολο 189 εκπαιδευτικοί από τους 291, δηλώνουν ως ενισχυτικούς παράγοντες στην αξιοποίηση του ντοκιµαντέρ φύσης, την υλικοτεχνική υποδοµή των σχολικών µονάδων, την πλούσια εκπαιδευτική ταινιοθήκη και την επιµόρφωσή τους στην διδακτική αξιοποίηση της συγκεκριµένης κατηγορίας ντοκιµαντέρ, ενώ ακόµη 77 εκπαιδευτικοί (ποσοστό 26,5%) δηλώνουν, επιπλέον των παραπάνω, ως σηµαντικό παράγοντα και την ύπαρξη νοµοθετικού πλαισίου, την ένταξη δηλαδή της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στο αναλυτικό πρόγραµµα του δηµοτικού σχολείου και την παροχή κινήτρων (βλ. πίνακα 1.10). 15

Πίνακας 1.10 Παράγοντες που µπορούν να λειτουργήσουν ενισχυτικά στην αξιοποίηση του ντοκιµαντέρ φύσης από περισσότερους εκπαιδευτικούς (ερ. 12) Πλούσια εκπαιδευτική ταινιοθήκη Επιµόρφωση για το ντοκιµαντέρ φύσης Υλικοτεχνική υποδοµή + Πλούσια εκπ. ταινιοθήκη Υλικοτεχνική υποδοµή + Πλούσια ταινιοθήκη + Επιµόρφωση Υλικοτεχνική υποδοµή + Πλούσια ταινιοθήκη + Επιµόρφωση+ Νοµοθετικό Πλαίσιο Υλικοτεχνική υποδοµή στο σχολείο + Επιµόρφωση Πλούσια εκπ. ταινιοθήκη + Επιµόρφωση Πλούσια εκπ. ταινιοθήκη + Επιµόρφωση + Νοµοθετικό πλαίσιο Σύνολα 291 100,0 Συχνότητα Ποσοστά (%) Αθροιστικά ποσοστά (%) 6 2,1 2,1 1,3 2,4 2,7 3,1 189 64,9 68,0 77 26,5 94,5 2,7 95,2 10 3,4 98,6 4 1,4 100,0 4.7 Πόσο προτείνεται το ντοκιµαντέρ φύσης ως εργαλείο ευαισθητοποίησης στους εκπαιδευτικούς που έχουν παρακολουθήσει κάποιας µορφής επιµόρφωση για την Π.Ε. Από τις απαντήσεις των ερωτηθέντων σχετικά µε τη συµµετοχή τους σε επιµορφώσεις για την Π.Ε. διαπιστώνουµε ότι οι περισσότεροι, 171 εκπαιδευτικοί, ποσοστό 58,8%, δηλώνουν ότι δεν έχουν επιµορφωθεί ποτέ και 120, ποσοστό 41,2%, δηλώνουν ότι έχουν παρακολουθήσει κάποιας µορφής επιµόρφωση (βλ. πίνακα 1.11). Πίνακας 1.11 Εκπαιδευτικοί που έχουν παρακολουθήσει κάποιας µορφής επιµόρφωση στην Π.Ε. (ερ. 14) Συχνότητα Ποσοστά (%) Αθροιστικά ποσοστά (%) Ναι 120 41,2 41,2 Όχι 171 58,8 100,0 Σύνολα 291 100,0 16

Από εκείνους που έχουν επιµορφωθεί σε θέµατα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης διαπιστώνουµε ότι σχεδόν οι µισοί, ποσοστό 46,7%, δεν έχουν ακούσει ποτέ για το ντοκιµαντέρ φύσης, ενώ, επίσης ένα σηµαντικό ποσοστό από τους υπόλοιπους, της τάξεως του 44,2%, του έχει προταθεί η διδακτική αξιοποίηση του συγκεκριµένου εργαλείου από µία έως ελάχιστες φορές (βλ. πίνακα 1.12). Το ντοκιµαντέρ φύσης, συµπερασµατικά, δεν αναφέρεται συστηµατικά στο πλαίσιο επιµορφώσεων για την Π.Ε. ως ένα εκπαιδευτικό εργαλείο ούτε προτείνονται τρόποι για τη διδακτική αξιοποίηση του µε στόχο την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση των µαθητών/τριών. Πίνακας 1.12 Συχνότητα που προτείνεται το ντοκιµαντέρ φύσης ως εργαλείο περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης, στους εκπαιδευτικούς που παρακολουθούν σχετικές µε την Π.Ε. επιµορφώσεις (ερ. 15) Συχνότητα Ποσοστά (%) Αθροιστικά ποσοστά (%) Όχι 56 46,7 46,7 Μια φορά 6 5,0 51,7 Ελάχιστες φορές 47 39,2 90,8 Συχνά 11 9,2 100,0 Σύνολα 120 100,0 4.8 Η σχέση των εκπαιδευτικών µε το ντοκιµαντέρ φύσης εξωσχολικά Ο έλεγχος της σχέσης των ερωτηθέντων µε το ντοκιµαντέρ φύσης εξωσχολικά, είχε ως στόχο να ελεγχθεί κατά πόσο οι εκπαιδευτικοί που, έξω από το σχολείο, στο σπίτι τους, παρακολουθούν ντοκιµαντέρ φύσης είναι και εκείνοι που το αξιοποιούν διδακτικά στη σχολική τάξη. Από τον πίνακα 1.13 προκύπτει ότι υπάρχει ένας αρκετά ικανοποιητικός συσχετισµός, δηλαδή από τους 161 εκπαιδευτικούς που δήλωσαν ότι προβάλλουν ντοκιµαντέρ φύσης στους µαθητές/τριές τους, οι περισσότεροι από αυτούς, σύνολο 139 (ποσοστό 86,4%) δηλώνουν παράλληλα ότι παρακολουθούν ανάλογα ντοκιµαντέρ και στην προσωπική τους ζωή. Αντίθετα, από τους 130 εκπαιδευτικούς που απάντησαν αρνητικά στην αξιοποίηση του ντοκιµαντέρ φύσης στην τάξη τους παρατηρούµε ότι η πλειονότητα αυτών, σύνολο 108 (ποσοστό 83,0%), δεν παρακολουθεί ντοκιµαντέρ αντίστοιχου περιεχοµένου εξωσχολικά. 17

Πίνακας1.13 Πίνακας συσχετισµού των εκπαιδευτικών που προβάλλουν ντοκιµαντέρ φύσης στο σχολείο µε εκείνους που παρακολουθούν ντοκιµαντέρ φύσης εξωσχολικά (ερ. 7, 13) Γενικά, προβάλετε ντοκιµαντέρ φύσης στους µαθητές/τριές σας; Ναι Όχι Σύνολα Παρακολουθούν ντοκιµαντέρ 139 (86,3%) 22 (17,0%) 171 φύσης έξω από το σχολείο Δεν παρακολουθούν 22 (13,7%) 108 (83,0%) 120 ντοκιµαντέρ φύσης έξω από το σχολείο Σύνολα 161 (100,0&%) 130 (100,0%) 291 Σχετικά µε την πηγή από την οποία οι ερωτηθέντες παρακολουθούν ντοκιµαντέρ φύσης εξωσχολικά, παρατηρούµε στον πίνακα 1.14 ότι συναντούµε διαφόρους συνδυασµούς απαντήσεων µε κυρίαρχη πηγή σε όλες τις απαντήσεις των εκπαιδευτικών την κρατική τηλεόραση. Πίνακας 1.14 Πηγές απ όπου οι εκπαιδευτικοί δηλώνουν ότι παρακολουθούν ντοκιµαντέρ φύσης Συχνότητα Ποσοστά (%) Αθροιστικά ποσοστά (%) Κρατική τηλεόραση 78 45,6 45,6 Κρατική τηλεόραση + Ιδ. τηλεόραση Κρατική τηλεόραση + Ιδ. τηλεόραση+ Συνδροµητικά κανάλια Κρατική τηλεόραση + Συνδροµητικά κανάλια Κρατική τηλεόραση + Κινηµατογραφικές αίθουσες Κρατική τηλεόραση + Συνδροµητικά κανάλια + Video Club 13 7,6 53,2 11 6,4 59,6 27 15,8 75,4 12 7,0 82,5 6 3,5 86,0 Όλα τα παραπάνω 24 14,0 100,0 Σύνολα 171 100,0 4.9 Συζήτηση - Συµπεράσµατα Επιχειρώντας µια συνολική αποτίµηση των αποτελεσµάτων της έρευνας διαπιστώνουµε, ως προς το βασικό της ερώτηµα, ότι σχεδόν οι µισοί ερωτηθέντες, ποσοστό 44,7%, δηλαδή 130 εκπαιδευτικοί, απαντούν ότι δεν προβάλλουν ποτέ ντοκιµαντέρ φύσης στους/στις µαθητές/τριές του, ενώ σε ποσοστό 55,3%, που αντιστοιχεί σε 161 εκπαιδευτικούς από τους 291, απαντούν θετικά. Ωστόσο µόλις 32 εκπαιδευτικοί (από τους 161), ποσοστό 19,9%, δηλώνουν ότι αξιοποιούν τα ντοκιµαντέρ φύσης συστηµατικά στο σχολείο του, ενώ οι υπόλοιποι (129 18

εκπαιδευτικοί από τους 161), ποσοστό 80,13%, δηλώνουν ότι το χρησιµοποιούν σπάνια ή ελάχιστες φορές. Προκύπτει δηλαδή από τα παραπάνω ότι, το ντοκιµαντέρ φύσης δεν αποτελεί για τους εκπαιδευτικούς ένα συχνά αξιοποιήσιµο εργαλείο στο πλαίσιο διδακτικών αναγκών τους για περιβαλλοντικά ζητήµατα. Επιδιώκοντας να ερµηνεύσουµε αυτή την πραγµατικότητα και αξιολογώντας τα υπόλοιπα αποτελέσµατα της έρευνας διαπιστώνουµε καταρχήν ότι στο πλαίσιο επιµορφώσεων για την Π.Ε., που πραγµατοποιούν οι διάφοροι επιστηµονικοί φορείς, το ντοκιµαντέρ φύσης δεν αναφέρεται συστηµατικά στους συµµετέχοντες ως ένα εκπαιδευτικό εργαλείο ούτε προτείνονται τρόποι για τη διδακτική αξιοποίηση του µε στόχο την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση των µαθητών/τριών. Ειδικότερα, προκύπτει ότι από τους 120 εκπαιδευτικούς που δηλώνουν ότι έχουν παρακολουθήσει σχετικές επιµορφώσεις, σχεδόν οι µισοί, ποσοστό 46,7%, δεν έχουν ακούσει ποτέ για το ντοκιµαντέρ φύσης, ενώ, επίσης ένα σηµαντικό ποσοστό από τους υπολοίπους, της τάξεως του 44,2%, του έχει προταθεί η διδακτική αξιοποίηση του συγκεκριµένου εργαλείου από µία έως ελάχιστες φορές. Αν θεωρήσουµε λοιπόν τις συγκεκριµένες επιµορφώσεις ως µια βασική πηγή γνώσεων και µεθοδολογίας για την εκπόνηση περιβαλλοντικών προγραµµάτων αλλά και ευρύτερα για τη διδακτική αντιµετώπιση των διαφόρων περιβαλλοντικών ζητηµάτων στο σχολείο, το ντοκιµαντέρ φύσης αποτελεί ένα εκπαιδευτικό εργαλείο µε το οποίο οι εκπαιδευτικοί δεν είναι καθόλου ή ελάχιστα εξοικειωµένοι. Επιπλέον, ένας δεύτερος λόγος, που αναδεικνύεται από την αξιολόγηση των αποτελεσµάτων της έρευνας και µπορεί να θεωρηθεί σηµαντικός για τη µη αξιοποίηση του ντοκιµαντέρ φύσης στο σχολείο, αποτελεί το γεγονός ότι ενώ όλες οι σχολικές µονάδες που συµµετείχαν στην παρούσα έρευνα διαθέτουν τον απαραίτητο βασικό τεχνολογικό εξοπλισµό για την υποστήριξη εκπαιδευτικών προβολών και, µάλιστα, οι περισσότερες από αυτές διαθέτουν και επιπλέον τεχνολογικές δυνατότητες ικανές να τους εξασφαλίσουν καλύτερη ποιότητα εικόνας (Dvd player) καθώς και ευελιξία (projector) στις προβολές των ταινιών στους/στις µαθητές/τριές τους, ωστόσο οι ταινιοθήκες τους χαρακτηρίζονται ανεπαρκείς από την συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων, (σύνολο 247 εκπαιδευτικοί από τους 291, ποσοστό 84,9%), ενώ 44 εκπαιδευτικοί (ποσοστό 15,1%) απαντούν αρνητικά ακόµη και στην ύπαρξη ταινιοθήκης στη σχολική τους µονάδα. Ειδικότερα, ως προς την ύπαρξη ντοκιµαντέρ φύσης σε αυτές, σε ποσοστό 92,3%, οι εκπαιδευτικοί απαντούν ότι διαθέτουν λίγα ή ελάχιστα. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι αν και οι σχολικές µονάδες διαθέτουν σχετικές υποδοµές και οι εκπαιδευτικοί δηλώνουν εξοικειωµένοι µε τη χρήση των οπτικοακουστικών µέσων, ωστόσο δεν µπορούν να λειτουργήσουν αυτοδύναµα 19

στην υποστήριξη εκπαιδευτικών προβολών στο σχολείο λόγω ανεπαρκών ή έλλειψης περιβαλλοντικών ταινιοθηκών, µε αποτέλεσµα οι εκπαιδευτικοί που πιθανόν θα επιδίωκαν µια συστηµατική χρήση του ντοκιµαντέρ φύσης να πρέπει να προµηθεύονται τις ταινίες τους από άλλους χώρους, έξω από το σχολείο, µια διαδικασία που επιτείνει τη µη αξιοποίηση του εν λόγω εργαλείου. Αυτό µάλιστα διαπιστώθηκε και στην παρούσα έρευνα, όπου µόνο οι εκπαιδευτικοί που δηλώνουν ότι προβάλλουν σπάνια ή ελάχιστες φορές ντοκιµαντέρ φύσης στους/στις µαθητές/τριές τους είναι εκείνοι που χρησιµοποιούν αποκλειστικά και µόνο τα ελάχιστα ή λίγα ντοκιµαντέρ φύσης που διαθέτουν οι ταινιοθήκες των σχολείων τους, ενώ η πλειοψηφία των υπολοίπων (σύνολο 107 από τους 161, ποσοστό 66,5%) απαντούν ότι δεν χρησιµοποιούν καθόλου τη σχολική ταινιοθήκη και προµηθεύονται ντοκιµαντέρ µόνο από την προσωπική τους συλλογή (98 εκπαιδευτικοί, ποσοστό 60,9%) ή τα προµηθεύονται από καταστήµατα ενοικίασης ταινιών (Video Club) (9 εκπαιδευτικοί, ποσοστό 5,6%). Η ανάγκη, συνεπώς, για πλούσιες σε περιβαλλοντικά θέµατα (και όχι µόνο) ταινιοθήκες, αλλά και για επιµόρφωση των εκπαιδευτικών στη διδακτική αξιοποίηση της συγκεκριµένης κατηγορίας ταινιών είναι δύο παράγοντες που οι συµµετέχοντες στην έρευνα αναγνωρίζουν και δηλώνουν ότι θα λειτουργούσαν ενισχυτικά στην αξιοποίηση του ντοκιµαντέρ φύσης από περισσότερους εκπαιδευτικούς, προσθέτοντας επιπλέον στις επιλογές τους και την ανάγκη για ύπαρξη υλικοτεχνικής υποδοµής (που όµως από την έρευνα προκύπτει ότι υφίσταται) (σύνολο 266 εκπαιδευτικοί από τους 291, ποσοστό 91,4%), ενώ 77 εκπαιδευτικοί, ποσοστό 26,5% προτείνουν επιπλέον ως ενισχυτικό παράγοντα και την ένταξη της Π.Ε. στο αναλυτικό πρόγραµµα, προφανώς για τη δηµιουργία περισσότερων κινήτρων για ενασχόληση µε περιβαλλοντικά ζητήµατα στο σχολείο. Στους παράγοντες, όµως, που φαίνεται να επηρεάζουν τους εκπαιδευτικούς στην αξιοποίηση των ντοκιµαντέρ φύσης στο σχολείο προκύπτει από την έρευνα ότι είναι και η παρακολούθηση αντίστοιχων ταινιών εξωσχολικά. Συγκεκριµένα, διαπιστώθηκε ότι υπάρχει µια αρκετά ικανοποιητική συσχέτιση, δηλαδή από τους 161 εκπαιδευτικούς που δήλωσαν ότι προβάλλουν ντοκιµαντέρ φύσης στους µαθητές/τριές τους, οι περισσότεροι από αυτούς, σύνολο 139 (ποσοστό 86,4%) δήλωσαν παράλληλα ότι παρακολουθούν ανάλογα ντοκιµαντέρ και στην προσωπική τους ζωή. Αντίθετα, από τους 130 εκπαιδευτικούς που απάντησαν αρνητικά στην αξιοποίηση του ντοκιµαντέρ φύσης στην τάξη τους παρατηρούµε ότι η πλειονότητα αυτών, σύνολο 108 (ποσοστό 83,0%), δεν παρακολουθεί ντοκιµαντέρ αντίστοιχης θεµατολογίας εξωσχολικά. 20

Ολοκληρώνοντας, οι εκπαιδευτικοί που συµµετείχαν στην έρευνα στο σύνολό τους, αν και δεν χρησιµοποιούν καθόλου ή σπάνια ή ελάχιστες φορές το ντοκιµαντέρ φύσης στο σχολείο τους, ωστόσο η συντριπτική πλειοψηφία τους ανταποκρίνεται θετικά (275 από τους 291, ποσοστό 94,5%) στη δυνατότητα του ντοκιµαντέρ φύσης να συµβάλλει στην ευαισθητοποίηση των µαθητών/τριων για περιβαλλοντικά ζητήµατα και µόλις 16 εκπαιδευτικοί, ποσοστό 5,5%, τοποθετούνται αρνητικά. Αυτό σηµαίνει ότι οι εκπαιδευτικοί αναγνωρίζουν τον πιθανό διδακτικό ρόλο που µπορεί να έχει η προβολή ενός ή περισσοτέρων ντοκιµαντέρ φύσης σε µαθητές/τριες, στο πλαίσιο µιας µικρής ή µεγάλης διδακτικής προσπάθειας σχετικά µε περιβαλλοντικά θέµατα ευρύτερα, ωστόσο µια σειρά από ζητήµατα (ταινιοθήκες, επιµόρφωση κ.ά.) που αναφέρθηκαν παραπάνω λειτουργούν αποτρεπτικά στην αξιοποίησή του και πρέπει να αντιµετωπιστούν συστηµατικά. 21

Βιβλιογραφία* ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ (Ε.Κ.Π.Α.Α.), 2001. Πορίσµατα της Συνάντησης Εργασίας του ΕΚΠΑΑ για θέµατα Περιβαλλοντικής Ευαισθητοποίησης & Εκπαίδευσης, 22 Ιουνίου 2001, Ε.Κ.Π.Α.Α. σσ.4-9. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Β., 1998. Περιβαλλοντική εκπαίδευση και σχολείο - µια διαχρονική θεώρηση. Αθήνα: Τυπωθήτω Γιώργος Δαρδάνος. ΠΑΠΑΝΑΟΥΜ, Ζ., 1997. Περιβάλλον και εκπαίδευση από τη σκοπιά των εκπαιδευτικών: µια εµπειρική διερεύνηση. Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 28, pp. 171-193. ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ, Σ. και ΚΟΡΦΙΑΤΗΣ, Κ., 2003. Περιβαλλοντική Εκπαίδευση: Θεωρίες και Μέθοδοι. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Χριστοδουλίδη. ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ, Γ., 2006. Η γλώσσα του ντοκιµαντέρ (παραδόσεις µαθήµατος). Θεσσαλονίκη: Τµήµα Δηµοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Ενηµέρωσης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης. ΣΚΑΝΑΒΗ, Κ., ΠΕΤΡΕΝΙΤΗ, Β. και ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ Κ., 2005. Αφοσίωση Εκπαιδευτικών στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, 5 ο Διεθνές Συνέδριο «HELECO 05»: "Περιβάλλον και Ανάπτυξη", 3-6 Φεβρουαρίου 2005, Τεχνικό Επιµελητήριο Ελλάδας. BOUSE, D., 2000. Wildlife Films. Philadelphia, Pennsylvania: University of Pennsylvania Press. BOX OFFICE MOJO, October, 16, 2006-last update, list of the first 100 documentaries (1982-present) in the international box office, lifetime grosses [Homepage of BOX OFFICE MOJO, LLC], [Online]. Available: http://www.boxofficemojo.com/genres/chart/?id=documentary.htm [2/17, 2006]. NICHOLS, B., 2001. Introduction to Documentary. Bloomington: Indiana University Press. NICHOLS, B., 1991. Representing Reality: Issues and Concepts in Documentary. Bloomington: Indiana University Press. PLATINGA, C.R., 1997. Rhetoric and Representation in Non Fiction Films. Cambridge: Cambridge University Press. THE INTERNET MOVIE DATABASE (IMDB), 2006-last update, business data for microcosmos: le peuple de l' herbe [Homepage of Internet Movie Database Inc.], [Online]. Available: http://www.imdb.com/title/tt0117040/business [2/17, 2006]. (*) Η βιβλιογραφία συντάχθηκε µε το πρότυπο Harvard (British Standard). 22