di Napoli Valentina,, Περίληψη : Tο θέατρο της Ιεράπολης είναι ένα από τα καλύτερα διατηρημένα ρωμαϊκά θέατρα της Μικράς Ασίας. Η τελική μορφή του είναι αποτέλεσμα διαφορετικών κατασκευαστικών φάσεων και επισκευαστικών εργασιών. H σκηνή του θεάτρου χαρακτηριζόταν από πολύ πλούσιο γλυπτό διάκοσμο. Χρονολόγηση 60 μ.χ.-μέσα 4ου μ.χ. Γεωγραφικός Εντοπισμός Ιεράπολη Φρυγίας 1. Αρχιτεκτονική περιγραφή Το θέατρο της Ιεράπολης εντάσσεται αρμονικά στο πολεοδομικό σύστημα της πόλης, καταλαμβάνοντας το χώρο τριών οικοδομικών τετραγώνων. Το μνημείο είχε ανεγερθεί πάνω σε ένα μικρό λόφο, ο οποίος λειτούργησε ως φυσικό του θεμέλιο. Επίσης, το σημείο αυτό βρισκόταν σε μικρή απόσταση από το ιερό του Απόλλωνα, του θεού δηλαδή με τον οποίο συνδέονταν οι αγώνες που λάμβαναν χώρα στο θέατρο. Το γεγονός αυτό επέτρεπε στις ιερές πομπές των αγώνων να κινηθούν από το ιερό του Απόλλωνα ως το θέατρο. Από τη θέση του λόφου προκύπτει επίσης ο προσανατολισμός της σκηνής του θεάτρου, ο οποίος δε συμφωνεί με αυτόν των κύριων οδών της πόλης. Το κάτω κοίλον του θεάτρου περιλαμβάνει 22 σειρές εδωλίων, ενώ 8 κλίμακες το χωρίζουν σε 9 κερκίδες. Υπολογίζεται ότι η χωρητικότητα του θεάτρου έφτανε τους 10.000 θεατές περίπου. Ένα ιδιαίτερο στοιχείο του θεάτρου αυτού εντοπίζεται στη μέση της τέταρτης σειράς εδωλίων: πρόκειται για ένα μνημειακό κάθισμα, ημικυκλικού σχήματος, το οποίο χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τις εξέχουσες προσωπικότητες της πόλης. Η ορχήστρα είναι πεταλόσχημη. Η σκηνή αποτελείται από τρία τμήματα: το λογείον, την πρόσοψη (scaena frons) και το υποσκήνιο. Ακολουθώντας την παράδοση της Ελληνιστικής εποχής, το λογείον είχε ύψος 3,25 μ. πάνω από το επίπεδο της ορχήστρας. Το δάπεδό του αποτελούνταν από λίθινες πλάκες. Η λίθινη αυτή κατασκευή ήταν συνηθισμένη στα ρωμαϊκά θέατρα της Μικράς Ασίας αφού, σε αντίθεση με μια ξύλινη, προσέφερε μεγαλύτερη ανθεκτικότητα στην κακοκαιρία. Η πρόσοψη του λογείου διακοσμούνταν με τρεις μαρμάρινες κόγχες με κοχυλιόσχημη απόληξη και ζεύγη σπειροειδών κιόνων με κιονόκρανα σύνθετου ρυθμού. Τρεις μεγάλες θύρες και δυο μικρές επέτρεπαν την επικοινωνία μεταξύ υποσκηνίου και ορχήστρας. Η διαμόρφωση αυτή είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία έντονων φωτοσκιάσεων. Η πρόσοψη της σκηνής είχε σημαντικό ύψος, 30 μ. περίπου, και χωριζόταν σε τρεις ορόφους. Τη χαμηλότερη σειρά κιόνων κορινθιακού ρυθμού ακολουθούν μια σειρά κιόνων σύνθετου ρυθμού και μια σειρά με παραστάδες σύνθετου ρυθμού. Οι δυο κατώτεροι όροφοι έχουν σχεδόν το ίδιο ύψος, ενώ ο ανώτερος όροφος είναι αισθητά πιο χαμηλός, όπως συνηθίζεται στα θέατρα της Μικράς Ασίας κατά το 2ο και το 3ο αι. μ.χ. Σύμφωνα με την ίδια συνήθεια, στην πρόσοψη της σκηνής ανοίγονται πέντε θύρες. Τα πλαίσια των θυρών αυτών διακοσμούνται με ανάγλυφες ταινίες που φέρουν φύλλα ακάνθου ανάμεσα στα οποία παριστάνονται μικρά πτηνά, θεότητες, λιοντάρια και μικροί Έρωτες. Ο χώρος κάτω από το λογείο και το πίσω μέρος της σκηνής καταλαμβανόταν από το υποσκήνιο, το οποίο προοριζόταν για τους υποκριτές και τους βοηθούς, ενώ λειτουργούσε και ως αποθήκη του απαραίτητου για τις θεατρικές παραστάσεις υλικού. Το υποσκήνιο ήταν μια ορθογώνια αίθουσα διαστάσεων 5 38 μ., η πρόσβαση στην οποία γινόταν από μια μεγάλη πόρτα που ανοιγόταν στο κέντρο του λογείου. Η οροφή της υπόγειας αυτής αίθουσας αποτελείτο από μεγάλα λίθινα χαμηλωμένα τόξα, τα οποία κατελάμβαναν το χώρο από την πρόσοψη της σκηνής έως την πρόσοψη του λογείου. Δυο είναι τα υλικά δομής που χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή του θεάτρου: ο ασβεστόλιθος για τα δομικά τμήματα και Δημιουργήθηκε στις 17/6/2017 Σελίδα 1/5
di Napoli Valentina,, το μάρμαρο για τα διακοσμητικά. Εξαίρεση αποτελούν όλα τα εδώλια του κάτω κοίλου και η πρώτη σειρά εδωλίων του άνω κοίλου, τα οποία είναι εξ ολοκλήρου μαρμάρινα. Οι ανώτερες σειρές εδωλίων στηρίζονται πάνω σε χτιστά θεμέλια, αφού ο φυσικός λόφος όπου ανεγέρθηκε το θέατρο δεν προσφέρει αρκετό χώρο για ολόκληρο το κοίλον. Ανάμεσα στα θεμέλια αυτά παρεμβάλλονται θολωτοί διάδρομοι για την πρόσβαση των θεατών στις θεατρικές παραστάσεις. 2. Γλυπτός Διάκοσμος Η πρόσοψη της σκηνής του θεάτρου χαρακτηριζόταν από έναν πολύ πλούσιο γλυπτό διάκοσμο. Η οροφή του πρώτου ορόφου έφερε ανάγλυφα με γεωμετρικά, ζωικά (μυθολογικά όντα, δελφίνια σε εραλδική στάση, ψάρια) και φυτικά θέματα, καθώς και σκηνές μάχης μεταξύ Ερώτων και αρκούδων. Ανάμεσα στις πέντε θύρες της σκηνής ήταν στημένα μαρμάρινα βάθρα που έφεραν ανάγλυφη διακόσμηση με σκηνές από το μύθο του Απόλλωνα και της Αρτέμιδος. Η αναφορά σε τέτοια θέματα αποτελεί μια τοπική ιδιαιτερότητα, αφού στα μικρασιατικά θέατρα ήταν πιο κοινές οι σκηνές από τη ζωή του Διονύσου. Η θέση του μαρμάρινου ανάγλυφου πάνω στο επιστύλιο του πρώτου ορόφου αντιστοιχούσε στη θέση της porta regia. Στο ανάγλυφο αυτό παριστάνεται ο αυτοκράτορας Σεπτίμιος Σεβήρος μαζί με την οικογένειά του και πολυάριθμες προσωποποιήσεις που αναφέρονται σε αθλητικούς αγώνες. Άλλα ανάγλυφα, τα οποία κατά πάσα πιθανότητα ήταν και αυτά τοποθετημένα στο επιστύλιο του πρώτου ορόφου, φέρουν σκηνές από την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άδη και την ακολουθία του Διονύσου. Στην πρόσοψη της σκηνής ήταν τοποθετημένα πολλά αγάλματα, των οποίων η αρχική θέση δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια. Υπήρχαν αγάλματα Αρτέμιδος, Απόλλωνα, Λητούς, ένθρονου Άδη-Σάραπη, μυθολογικών όντων (μιας σφίγγας και δύο τριτώνων), ενός τραγικού ποιητή, δύο γυναικείων προσωποποιήσεων, καθώς και μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας και των μυθολογικών τους προγόνων (του Αδριανού, του Κόμμοδου, του Αττάλου και του Ευμένη). Πολύχρωμα ψηφιδωτά από γυάλινες ψηφίδες κοσμούσαν τον τοίχο του βάθους του τρίτου ορόφου. 3. Ιστορία Το θέατρο της Ιεράπολης οικοδομήθηκε το 60 μ.χ., μετά από έναν ισχυρό σεισμό που προκάλεσε σοβαρές ζημιές στην πόλη. Από τη φυσική αυτή καταστροφή κατέρρευσε και το παλαιότερο θέατρο, το οποίο είχε κατασκευαστεί κατά την Ελληνιστική εποχή και βρισκόταν σε ένα μικρό λόφο εκτός των ορίων της πόλης. Στη φάση του 1ου αι. μ.χ. ανήκουν το κοίλον και μια απλή κατασκευή της προσόψεως της σκηνής, μια επιγραφή της εποχής του Δομιτιανού (81-96 μ.χ.), καθώς και αρχιτεκτονικά μέλη και θραύσματα του γλυπτού διακόσμου της σκηνής. Μια δεύτερη οικοδομική φάση χρονολογείται στην εποχή του Αδριανού (α μισό του 2ου αι. μ.χ.), οπότε και ολοκληρώθηκαν οι τελευταίες σειρές εδωλίων του άνω κοίλου. Οι σημαντικότερες εργασίες έλαβαν χώρα κατά την εποχή του Σεπτίμιου Σεβήρου (193-212 μ.χ.), ενώ μια αναθηματική επιγραφή επιτρέπει μια ακριβή χρονολόγησή τους στα έτη 206-208 μ.χ. Τότε η σκηνή απέκτησε την τριώροφη μορφή της και διακοσμήθηκε με ανάγλυφα και πολυάριθμα αγάλματα. Δυο μεγάλες αναθηματικές επιγραφές αναφέρονται στον αυτοκράτορα Κωνστάντιο Β. Από αυτές αντλούμε πληροφορίες σχετικά με την κατάσταση του θεάτρου κατά την εποχή αυτή, δηλ. κατά τα μέσα του 4ου αι. μ.χ. Τότε το μνημείο ήδη διέτρεχε τον κίνδυνο να καταρρεύσει, και για το λόγο αυτό σημαντικές εργασίες αναστήλωσης κατέστησαν αναγκαίες. Η στατική στερέωση του θεάτρου συνδυάστηκε με εργασίες για να μεταβληθεί η ορχήστρα σε «κολυμβήθρα» για εικονικές ναυμαχίες, ένα συνηθισμένο γεγονός στα θέατρα της εποχής αυτής. Για να γίνει η αλλαγή αυτή κατέστησαν αναγκαίες οι ακόλουθες μεταβολές: έκλεισαν με τοίχους οι πόρτες που επέτρεπαν την επικοινωνία μεταξύ υποσκηνίου και ορχήστρας, αφαιρέθηκαν τα μαρμάρινα πλαίσιά τους και χτίστηκαν ισχυροί τοίχοι στους οποίους ενσωματώθηκαν αρχιτεκτονικά μέλη της προηγούμενης οικοδομικής φάσης του θεάτρου. Τέλος, οι τοίχοι αυτοί καλύφθηκαν από υδραυλικό αμμοκονίαμα, για να βελτιωθεί η στεγανότητα της κατασκευής. Η ορχήστρα, η οποία είχε πια μετατραπεί σε «κολυμβήθρα», γέμιζε με νερό μέσω πήλινων αγωγών, θραύσματα των οποίων βρέθηκαν στο μεσαίο διάδρομο του υποσκηνίου, ενώ άδειαζε μέσω ενός λίθινου αγωγού, ο οποίος ήταν τοποθετημένος στον ίδιο διάδρομο. Η πλούσια τριώροφη σκηνή της προηγούμενης φάσης διατηρήθηκε. Κατά τη φάση αυτή η πρόσβαση στην ορχήστρα γινόταν μέσω δυο πλάγιων κλιμάκων. Oι μετατροπές αυτές φωτίζουν επίσης τις ποικιλόμορφες χρήσεις του μνημείου στο πέρασμα του χρόνου, αφού επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι κατά την εποχή αυτή στο θέατρο δε λάμβαναν πια χώρα θεατρικές Δημιουργήθηκε στις 17/6/2017 Σελίδα 2/5
di Napoli Valentina,, παραστάσεις ή αθλητικοί αγώνες, αλλά αποκλειστικά πομπές προς τιμή του αυτοκράτορα καθώς και χοροί και εκδηλώσεις μέσα στο νερό, τα οποία επέκριναν οι χριστιανοί συγγραφείς. Οι αναστήλωτικές εργασίες του 4ου αι. μ.χ. δεν έδωσαν τα αναμενόμενα αποτελέσματα και για το λόγο αυτό η σκηνή σύντομα κατέρρευσε. Εξαιτίας του γεγονότος αυτού διατηρήθηκαν όμως τα ανάγλυφα και τα αγάλματα που διακοσμούσαν τη σκηνή, τα οποία διαφορετικά θα είχαν σταδιακά κλαπεί και καταστραφεί, όπως έγινε σε πολλά άλλα θέατρα. Κάποιες αναθηματικές επιγραφές αναφέρονται σε πρόσωπα που σχετίζονται με τη δημιουργία του θεάτρου της Ιεράπολης. Η επιγραφή που ήταν τοποθετημένη στο επιστύλιο του πρώτου ορόφου κάνει αναφορά στον αυτοκράτορα Σεπτίμιο Σεβήρο, και προσφέρει τη σπάνια δυνατότητα να χρονολογηθεί με ακρίβεια στα έτη 206-208 μ.χ. η σημαντικότερη φάση του μνημείου. Κατά τα μέσα του 4ου αι. μ.χ. έγιναν γενικότερες εργασίες αναστήλωσης στην πόλη. Οι διοικητές της επαρχίας με εντολή του τότε αυτοκράτορα διαπραγματεύθηκαν εργασίες συντήρησης και αναστήλωσης και στο θέατρο. Προς τιμήν του έπαρχου του πραιτωρίου (praefectus praetorio) της Ανατολής στρατηγού Μουσωνιανού, ο οποίος ήταν υπεύθυνος των αναστηλώσεων αυτών, η πόλη των Ιεραπολιτών ανέθεσε ένα άγαλμα στο θέατρο, τιμώντας τον ως ευεργέτη και κτίστη της πόλης. 4. Σημερινή κατάσταση Οι πρώτες συστηματικές ανασκαφές στην περιοχή του θεάτρου ξεκίνησαν το 1960, χάρη στην πρωτοβουλία της Ιταλικής Αρχαιολογικής Αποστολής υπό τη διεύθυνση του Paolo Verzone αρχικά και της Daria De Bernardi Ferrero στη συνέχεια (από το 1965). Για να αποκαλυφθούν η σκηνή και η ορχήστρα από τις επιχώσεις ήταν αναγκαίες 15 ανασκαφικές περίοδοι. Μετά το τέλος των ανασκαφικών εργασιών ακολούθησε ένα μακροχρόνιο πρόγραμμα συντηρήσεως του μνημείου, οι σημαντικότερες φάσεις του οποίου εκτελέστηκαν το 1981-82 και το 1992. Η συντήρηση συνοδεύτηκε από τη στερέωση του θεάτρου, καθώς και από τη δημιουργία αντιγράφων των αναγλύφων που διακοσμούσαν την πρόσοψη της σκηνής, τα πρωτότυπα των οποίων φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο στo Pamukkale. Οι εργασίες στερέωσης συνεχίζονται και στις ημέρες μας, όταν αυτό κρίνεται αναγκαίο. Tο θέατρο της Ιεράπολης είναι σήμερα ένα από τα καλύτερα διατηρημένα ρωμαϊκά θέατρα της Μικράς Ασίας. Ανασκαφικές εργασίες δεν πραγματοποιούνται πια μέσα στο μνημείο, αλλά μόνο στην περιοχή πίσω από την πρόσοψη της σκηνής, όπου αποκαλύπτονται οικίες βυζαντινής εποχής. Το θέατρο της Ιεράπολης χρησιμοποιείται σήμερα σπάνια για πολιτιστικές εκδηλώσεις. Βιβλιογραφία : De Bernardi Ferrero D., Teatri classici in Asia Minore 1. Cibyra, Selge, Hierapolis, Roma 1966, Studi di Architettura antica Ritti T., Hierapolis. Scavi e ricerche I. Fonti letterarie ed epigrafiche, Rome 1985 Bejor G., Hierapolis. Scavi e ricerche III. Le statue, Roma 1991 De Bernardi Ferrero D., "Hierapolis", Arslantepe, Hierapolis, Iasos, Kyme. Scavi archeologici italiani in Turchia, Venezia 1993, 138-143 Giuliano A., "Hierapolis", EAA, 4, 1961, 27-42 De Bernardi Ferrero D., "La trasformazione dell orchestra del teatro di Hierapolis in colimbetra", The Δημιουργήθηκε στις 17/6/2017 Σελίδα 3/5
di Napoli Valentina,, Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, Ankara-Izmir 1973, Ankara 1978, 961-963 D Andria F., Ritti T., Hierapolis. Scavi e ricerche II. Le sculture del teatro. I rilievi con i cicli di Apollo e Artemide, Roma 1985 Akurgal E., Civilisations et sites antiques de Turquie, Istanbul 1986 Δικτυογραφία : Hierapolis Theatre http://www.whitman.edu/theatre/theatretour/hierapolis/introduction/hierapolis.intro2.htm Γλωσσάριo : porta regia Η κεντρική πύλη στη σκηνή του ρωμαϊκού θεάτρου. scaenae frons, η Η μνημειακή και πολυώροφη διαμόρφωση της πρόσοψης της σκηνής του ρωμαϊκού θεάτρου, που φέρει πλούσιο αρχιτεκτονικό και γλυπτό διάκοσμο. άκανθος (ή άκανθα), η Φυτό με πλατιά, οδοντωτά φύλλα, που χρησιμοποιείται ως διακοσμητικό μοτίβο σε κιονόκρανα, αλλά και σε ανάγλυφα. Στην αρχιτεκτονική της Αρχαιότητας συναντάται συχνά στα κορινθιακά κιονόκρανα. εδώλιο, το 1. Πάγκος, κάθισμα, έδρανο ξύλινο ή λίθινο. 2. Το κάθισμα του θεάτρου ή το σύνολο των καθισμάτων του κοίλου. έπαρχος πραιτoρίου (praefectus praetorio), ο Ο όρος αντιστοιχεί στον λατινικό praefectus praetoriο, ενώ απαντά στα ελληνικά και ως «έπαρχος της πραιτορίας» ή «των πραιτορίων» ή ακόμα και ως «έπαρχος της διοικήσεως». Στην Αυτοκρατορική περίοδο ο έπαρχος του πραιτορίου ήταν διοικητής επαρχίας από την τάξη των ιππέων. Επί Κωνσταντίνου το αξίωμα άλλαξε μορφή και επρόκειτο για τον επικεφαλής διοικητικής ενότητας, της επαρχότητας, που περιλάμβανε «διοικήσεις», και αυτές με τη σειρά τους επαρχίες. Το 400 τέτοιες επαρχότητες ήταν της Ανατολής (per Orientem), του Ιλλυρικού (per Illyricum), του Ιλλυρικού, Ιταλίας και Αφρικής (per Illyricum, Italiam et Africam) και της Γαλατίας (Galliarum). Το αξίωμα των επάρχων ήταν το υψηλότερο μετά του αυτοκράτορα στην κρατική ιεραρχία. Ο ισχυρότερος έπαρχος ήταν της Ανατολής (praefectus praetorio per Orientem), αξίωμα που αναφέρεται τελευταία φορά το 680. επιστύλιο, το Η δοκός που ήταν τοποθετημένη πάνω από τους κίονες (στύλους) και ακριβώς πάνω από τα κιονόκρανα. Αρχικά το επιστύλιο κατασκευαζόταν από ξύλο, ενώ αργότερα ήταν λίθινο (πώρινο ή μαρμάρινο). Στους ναούς της Αρχαιότητας αποτελεί το κατώτατο τμήμα του θριγκού. κερκίδες, οι (cunei) Ομόκεντρα σφηνοειδή τμήματα στα οποία χωρίζονται, με τη βοήθεια στενών κλιμάκων, τα καθίσματα του κοίλου του αρχαίου θεάτρου. κοίλο, το (cavea) Το ομόκεντρο, συνήθως ημικυκλικό, πρανές του αρχαίου θεάτρου, όπου κάθονται οι θεατές. κορινθιακός ρυθμός, ο Αρχιτεκτονικός ρυθμός, ο πιο διακοσμητικός από τους αρχαίους ρυθμούς. Αναπτύχθηκε τον 4ο αι. π.χ. στην κυρίως Ελλάδα και αποτέλεσε τον πιο διαδεδομένο ρυθμό κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο. Διαφέρει ελάχιστα από τον ιωνικό, διατηρώντας παραπλήσιες αναλογίες με αυτόν. Ο κίονάς του εμφανίζει τις ίδιες ραβδώσεις, στέφεται όμως από εντελώς διαφορετικό κιονόκρανο, το οποίο αποτελείται από κάλαθο επενδεδυμένη εξωτερικά με τρεις σειρές πλαστικού φυτικού διάκοσμου. Οι δύο κατώτερες επάλληλες σειρές αναπαριστούν φύλλα ακάνθου, ενώ η ανώτερη σειρά περιλαμβάνει τέσσερις έλικες, τοποθετημένες συμμετρικά ανά δύο. Από αυτές, οι δύο ακραίες έχουν μεγαλύτερο ύψος, προεξέχουν κατά τη διαγώνιο και υποστηρίζουν την προέχουσα γωνία του άβακα, ενώ οι μεσαίες κάμπτονται προς τον κεντρικό άξονα του κίονα. Ο θριγκός στον κορινθιακό ρυθμό είναι όμοιος με τον ιωνικό. λογείον, το (pulpitum, ουδ.) Το επίμηκες βάθρο του σκηνικού οικοδομήματος του ρωμαϊκού θεάτρου, όπου έπαιζαν οι ηθοποιοί. ορχήστρα, η Δημιουργήθηκε στις 17/6/2017 Σελίδα 4/5
di Napoli Valentina,, Χώρος ανάμεσα στη σκηνή και το κοίλο του αρχαίου θεάτρου, όπου διεξάγονται τα θεατρικά δρώμενα. Είναι συνήθως ημικυκλικού σχήματος και σπανιότερα κυκλικού. παραστάδα, η Επίμηκες αρχιτεκτονικό μέλος, εγκάρσια τοποθετημένο σε τοίχους, συνήθως για τη στήριξη γείσων ή αετωμάτων. σκηνή, η (scaena) Αρχικά το μέρος όπου έπαιζαν οι ηθοποιοί. Αργότερα αποτέλεσε το μόνιμο κτίσμα που έκλεινε τη μία πλευρά του θεάτρου και διέθετε βοηθητικούς χώρους για την προετοιμασία των ηθοποιών και τη φύλαξη των μηχανημάτων. σύνθετος ρυθμός, ο Ρυθμός που επικράτησε κατά τους Όψιμους Αυτοκρατορικούς χρόνους και χαρακτηρίζεται από το συνδυασμό ιωνικών και κορινθιακών στοιχείων. Συγκεκριμένα η άνω ζώνη του απλού κορινθιακού κιονόκρανου αντικαθίσταται από πλήρες ιωνικό κιονόκρανο χωρίς προσκεφάλαια, αλλά με έλικες και στις τέσσερις πλευρές του. Τα σύνθετα κιονόκρανα συνδυάζονται με κίονες αράβδωτους και φέρουν ιωνικό θριγκό. Δημιουργήθηκε στις 17/6/2017 Σελίδα 5/5