ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΟΠΤΙΚΗ ΕΞΑΣΘΕΝΙΣΗ: ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΟΥ ΗΧΟΤΟΠΙΟΥ ΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥΠΟΛΗΣ

ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΟΠΤΙΚΗ ΕΞΑΣΘΕΝΙΣΗ: ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΟΥ ΗΧΟΤΟΠΙΟΥ ΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥΠΟΛΗΣ Παπαδημητρίου Κίμων 1, Παπαδόπουλος Κωνσταντίνος 2, Κουτσοκλένης Aθανάσιος 3, Μπίμπασης Φώτης 4 Θεσσαλονίκη 2007 Θεσσαλονίκη 2007

Περίληψη Τα άτομα με οπτική εξασθένιση χρησιμοποιούν τις αισθήσεις τους για την εκμάθηση των περιχώρων τους και στη συνέχεια χρησιμοποιούν τις γνωστικές τους ικανότητες για να καθορίσουν τι «σημαίνουν» αυτές οι αισθητήριες πληροφορίες για το χωρικό τους προσανατολισμό. Εν ολίγοις, ακούνε, αγγίζουν, μυρίζουν και αισθάνονται καθώς κινούνται, συνδέοντας αυτές τις αισθητήριες και αντιληπτικές εμπειρίες με τις θέσεις κατά μήκος μιας διαδρομής. Η χρήση της αίσθησης της ακοής παρέχει έναν σημαντικό όγκο πληροφοριών σε πολλά άτομα με οπτική εξασθένιση και πολλές από τις προηγμένες δεξιότητες προσανατολισμού και κινητικότητας διευκολύνονται από τη χρήση αυτής της αίσθησης. Γενικά, οι άνθρωποι συχνά προσδιορίζουν και εντοπίζουν την ταυτότητα των πραγμάτων με το άκουσμα των ήχων που τα ίδια εκπέμπουν ή των ήχων που προκύπτουν όταν οι α- κροατές αλληλεπιδρούν μ αυτά. Ο εντοπισμός μιας ηχητικής πηγής απαιτεί πληροφορίες τόσο για την απόστασή της από τον παρατηρητή όσο και για την κατεύθυνσή της. Το σύνολο των ήχων ενός χώρου είναι βασικός παράγοντας για τη διαμόρφωση της χωρικής αντίληψης του παρατηρητή. Τα άτομα με οπτική εξασθένιση αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα παρατηρητών που χρησιμοποιούν σε σχετικά μεγάλο βαθμό τα ηχητικά γεγονότα για την κατανόηση του χώρου και κατ επέκταση τον προσανατολισμό και την κινητικότητά τους. Στην παρούσα έρευνα πραγματοποιείται μια καταγραφή των ηχητικών γεγονότων που αντιλαμβάνονται τα άτομα με τύφλωση στο χώρο της πανεπιστημιούπολης με σκοπό τη δημιουργία ενός χάρτη που να αναπαριστά το αντιλαμβανόμενο απ αυτούς ηχοτοπίο της εν λόγω περιοχής. 1. Η συμβολή της ακοής στην κατανόηση του χώρου, τον προσανατολισμό και την κινητικότητα Οι όροι κινητικότητα και προσανατολισμός έχουν ιδιαίτερη σημασία για τα άτομα με πρόβλημα όρασης. Ως προσανατολισμό μπορούμε να ορίσουμε την ικανότητα κάποιου να κατανοεί τη σχετική θέση των αντικειμένων στο χώρο, δηλαδή να δημιουργεί ένα νοητικό χάρτη του περιβάλλοντος. Η κινητικότητα σχετίζεται με την ικανότητα ενός ατόμου να κινείται αυτόνομα, με ευκολία και αποτελεσματικότητα μέσα στο περιβάλλον και συνδέεται με την αναζήτηση μιας ομάδας ικανοτήτων και τεχνικών που ενισχύουν την ικανότητα αυτή (Παπαδόπουλος, 2007). Ως νοητικό προσανατολισμό μπορούμε να ορίσουμε την ικανότητα της χωρικής οργάνωσης του περιβάλλοντος και την εν συνεχεία χρήση αυτής της γνώσης σε συνδυασμό με τις κινητικές δεξιότητες για την αποτελεσματική κίνηση στο χώρο. Με βάση αυτόν τον ορισμό, θα μπορούσαμε στη συνέχεια να πούμε ότι η χωρική οργάνωση είναι η ικανότητα της δημιουργίας σχέσεων της μορφής «εαυτού-αντικειμένων» και «αντικειμένωναντικειμένων», ενώ ταυτόχρονα διατηρείται και η «περιβαλλοντική ροή», δηλαδή οι αλλαγές στην απόσταση και την κατεύθυνση του περιπατητή από τα πράγματα/αντικείμενα 2

που υπάρχουν στα περίχωρά του (στον άμεσο χώρο που τον περιβάλλει), τα οποία εμφανίζονται καθώς κινείται (Penrod & Petrosko, 2003). Η ικανότητα εξερεύνησης άγνωστων χώρων, αυτόνομα, αποτελεσματικά και με α- σφάλεια, προκύπτει ως αποτέλεσμα του συνδυασμού των κινητικών, αισθητήριων και γνωστικών δεξιοτήτων. Η εξάσκηση αυτής της ικανότητας επηρεάζει την ποιότητα της ζωής ενός ατόμου. Η νοητική χαρτογράφηση των χώρων και των πιθανών μονοπατιών κίνησης σ αυτούς τους χώρους είναι βασική για την ανάπτυξη αποτελεσματικών δεξιοτήτων προσανατολισμού και κινητικότητας. Οι περισσότερες από τις πληροφορίες που α- παιτούνται γι αυτήν τη νοητική χαρτογράφηση αποκτώνται μέσω της όρασης. Τα τυφλά άτομα δεν έχουν πρόσβαση σ αυτές τις πληροφορίες και κατά συνέπεια θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν αντισταθμιστικά αισθητήρια κανάλια και εναλλακτικές μεθόδους εξερεύνησης (Lahav & Mioduser, 2004). Τα τυφλά άτομα, καθώς κινούνται χωρίς την παρουσία της όρασης, έχει αποδειχτεί ότι έχουν φτωχότερη επίδοση στη χωρική ενημέρωση ή την ενοποίηση μονοπατιών - την ικανότητα να κρατούνται ίχνη για την αλλαγή της θέσης σε σχέση με ένα σταθερό περιβάλλον (Easton & Bentzen, 1999). Οι ειδικοί προσανατολισμού και κινητικότητας εκπαιδεύουν τα άτομα με τύφλωση ή μειωμένη όραση σε συγκεκριμένες τεχνικές για την αυτόνομη κίνησή τους και τον προσανατολισμό τους στο χώρο. Αυτές οι τεχνικές στηρίζονται κυρίως στις απόψεις των ειδικών, παρά στο πλαίσιο που προκύπτει μέσα από την εμπειρία. Για παράδειγμα, η ακοή είναι μια σημαντική πηγή πληροφοριών για το περιβάλλον (Ashmead, Wall, Eaton, Ebinger, Snook-Hill, Guth & Yang, 1998). Συχνά προσδιορίζουμε και εντοπίζουμε τα αντικείμενα/πράγματα από το άκουσμα των ήχων που τα ίδια εκπέμπουν ή των ήχων που προκύπτουν όταν οι ακροατές αλληλεπιδρούν μ αυτά. Οι άνθρωποι (οι φωνές τους, τα βήματά τους), τα αυτοκίνητα (οι μηχανές τους, θόρυβος από τις ρόδες, φρενάρισμα), άλλες μηχανές (μηχανήματα εκσκαφής, τρυπάνια), το νερό (όταν στάζει, ρέει), ο άνεμος όταν φυσά εν μέσω των δέντρων), κτλ. - εκπέμπουν ήχους που επιτρέπουν την εύκολη αναγνώρισή τους. Άλλα πράγματα δεν εκπέμπουν τα ίδια ήχους, ωστόσο, είναι εύκολα προσδιορίσιμα επειδή τα ίδια διαμορφώνουν τους ήχους που δημιουργούνται από τις ανθρώπινες ενέργειες. Για παράδειγμα, οι επιφάνειες που είναι καλυμμένες με χλόη ή αμμοχάλικο προσδιορίζονται εύκολα από το άκουσμα του ήχου των βημάτων ή των χτυπημάτων ολίσθησης του λευκού μπαστουνιού πάνω σ' αυτές (Guth & Rieser, 1997, σελ. 11). Τα άτομα με οπτική αναπηρία χρησιμοποιούν τις αισθήσεις τους για να μάθουν για τα περίχωρά τους και στη συνέχεια χρησιμοποιούν τις γνωστικές ικανότητές τους, ειδικά το συλλογισμό και τη μνήμη, για να καθορίσουν τι «σημαίνουν» αυτές οι αισθητήριες πληροφορίες για το χωρικό προσανατολισμό. Εν συντομία, ακούνε, αγγίζουν και μυρί- 3

ζουν καθώς κινούνται και συνδέουν τις σταθερές αισθητήριες και αντιληπτικές εμπειρίες με τις θέσεις/τοποθεσίες κατά μήκος μιας πορείας (Guth & Rieser, 1997, σελ. 11). Οι Gardiner & Perkins (2005), διερεύνησαν τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα με ο- πτική εξασθένιση αισθάνονται τα περίχωρά τους. Τα αποτελέσματα της μελέτης τους υ- ποδεικνύουν ότι μια σειρά από χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος μπορούν να προσδιοριστούν χρησιμοποιώντας τον ήχο, την αφή και την όσφρηση (Gardiner & Perkins, 2005). Η χωρική κατανόηση αναπτύσσεται μέσα από ισχυρές αλληλοσυσχετίσεις μεταξύ των οπτικών και ακουστικών πληροφοριών, με μεγαλύτερη εξάρτηση στην όραση απ' ότι στην ακοή (Matlin & Foley, 1992). Ωστόσο, η χρήση της ακοής παρέχει μια σημαντική μερίδα πληροφοριών, που διευκολύνουν πολλές δεξιότητες προσανατολισμού και κινητικότητας σε ένα μεγάλο αριθμό ατόμων με οπτική εξασθένιση. Τα άτομα με οπτική εξασθένιση μπορούν να αποκτήσουν κάποια κατανόηση του χώρου που τους περιβάλλει, εκτιμώντας την απόσταση, την κατεύθυνση και το υψόμετρο των ηχητικών πηγών σε σχέση με τον εαυτό τους (Gardiner & Perkins, 2005). Η όραση είναι η σημαντικότερη αίσθηση για τον προσδιορισμό/αναγνώριση χωρικών οροσήμων (landmarks 1 ), ωστόσο, η ακοή, η αφή και η όσφρηση παίζουν επίσης κάποιο ρόλο σ αυτήν τη διαδικασία. Επιπλέον πληροφορίες, οι οποίες αποκτώνται απ όλες τις αισθήσεις, μπορούν να προστεθούν στα χωρικά ορόσημα για να παράγουν την αίσθηση της σειράς/τακτοποίησης. Με την σειρά/τάξη έρχεται η αίσθηση της ασφάλειας και η ικανότητα της αναγνώρισης και της χρήσης ενός περιβάλλοντος (Gardiner & Perkins, 2005). Διάφορες πρώιμες έρευνες έχουν δείξει ότι ο εντοπισμός εμποδίων στηρίζεται στην ακουστική ικανότητα (Ashmead, Wall, Eaton, Ebinger, Snook-Hill, Guth & Yang, 1998). Οι Carlson-Smith & Wiener (1996) κάνουν αναφορά στην όπως φαίνεται μαγική ικανότητα των τυφλών ατόμων να εντοπίζουν εμπόδια που εμφανίζονται στο μονοπάτι της κίνησής τους και να προσδιορίζουν τη θέση ανοιγμάτων στη γραμμή των κτιρίων (οικοδομική γραμμή) ή σε τοίχους που βρίσκονται δίπλα τους (στο πλάι τους). Αυτές οι ικανότητες ορίζονται ως «αντίληψη εμποδίου» (obstacle perception) ή «εντοπισμός της ηχούς» (echo detection 2 ) αντίστοιχα, ενώ και οι δύο μαζί είναι γνωστές ως «ηχο-εντοπισμός» (echolo- 1 Landmark: είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τα αισθητά/αντιληπτά χαρακτηριστικά διαφόρων χώρων/περιβαλλόντων, τα οποία επιτρέπουν στα άτομα που κινούνται σε ένα γνωστό περιβάλλον να γνωρίζουν/προσδιορίζουν την ακριβή θέση τους. Μπορούμε να πούμε ότι είναι οποιοδήποτε οικείο αντικείμενο, ήχος, οσμή θερμοκρασία, απτικό ή οπτικό ερέθισμα, το οποίο είναι εύκολα αναγνωρίσιμο, είναι σταθερό και έχει μια ξεχωριστή, μόνιμη θέση στο περιβάλλον, η οποία είναι γνωστή στο ά- τομο που κινείται σ αυτό. 2 Sound echo: ένας ήχος ο οποίος αντανακλάται από ένα αντικείμενο στο περιβάλλον, όπως ένα κτίριο ή ένας τοίχος (Pogrund και λοιποί, 1995, σελ. 335-342). 4

cation 3 ) (Carlson-Smith & Wiener, 1996). Οι τυφλοί «ταξιδιώτες» χρησιμοποιούν τον «ηχο-εντοπισμό» για να προσανατολιστούν στο χώρο, για να βοηθηθούν ώστε να περπατήσουν σε μια γραμμή κίνησης παράλληλη με έναν τοίχο, να εντοπίσουν εμπόδια στο μονοπάτι της κίνησής τους και επίσης για να καθορίσουν πότε φτάνουν στο τέλος ενός διαδρόμου, πότε διέρχονται από διασταυρούμενους διαδρόμους ή από μια ανοιχτή είσοδο. Μπορούν επίσης μέσω της ακοής να προσδιορίσουν το μέγεθος, την απόσταση, τη θέση, το σχήμα και τη σύνθεση συγκεκριμένων αντικειμένων (Carlson-Smith & Wiener, 1996). Η ικανότητα της χρήσης φυσικών ηχητικών σημάτων για τον εντοπισμό εμποδίων και για τη διατήρηση του προσανατολισμού είναι σημαντική για τα τυφλά άτομα, επειδή μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε πολλά περιβάλλοντα και μόλις αναπτυχθεί είναι πάντα άμεσα διαθέσιμη (Carlson-Smith & Wiener, 1996). Ωστόσο, μερικές φορές ο «ηχοεντοπισμός» παρέχει λανθασμένες πληροφορίες, ειδικά όταν δεν υπάρχει κάποιο άλλο ερέθισμα για να πιστοποιήσει τις αισθητήριες πληροφορίες. Για παράδειγμα, μια δασώδης περιοχή μπορεί να γίνει λανθασμένα κατανοητή ως μια περιοχή με κτίρια (Gardiner & Perkins, 2005). Τα ηχητικά κύματα μπορεί να τροποποιηθούν, λόγω της αντανάκλασης, της αντήχησης ή της παρεμπόδισης από διάφορα εμπόδια. Δηλαδή, η ύπαρξη κάποιου αντικειμένου μεταξύ της ηχητικής πηγής και του ακροατή μπορεί να παρεμποδίσει τη δίοδο των ηχητικών κυμάτων. Αυτά τα εμπόδια είναι γνωστά ως «ηχητικές σκιές» ή «σκιές ήχου» (sound shadows 4 ). Επίσης, τα ηχητικά κύματα μπορεί να τροποποιηθούν και από την μετακίνηση της ηχητικής πηγής ή/και του ακροατή. Εάν ένα ηχητικό κύμα έχει υποστεί αντανάκλαση, τότε μειώνεται η ισχύς του, εν μέρει λόγω της απορρόφησης από τις επιφάνειες αντανάκλασης και εν μέρει λόγω της αύξησης στην απόσταση που διανύει. Ένας ακροατής α- κούει μια διαδοχή ηχητικών κυμάτων - τα απευθείας προς αυτόν κινούμενα κύματα είναι αυτά που φτάνουν πρώτα και είναι πιο έντονα, τα κύματα που αντανακλώνται από κάποια επιφάνεια φτάνουν σ αυτόν μετέπειτα και έχουν μικρότερη ένταση, κ.ο.κ. (Gardiner & Perkins, 2005, αναφορά σε Handel, 1989). Οι παρατηρήσεις που έχουν γίνει στο πεδίο υποδεικνύουν την αξία που έχουν οι αντανακλώμενοι περιβαλλοντικοί ήχοι για τα άτομα με οπτική αναπηρία, όσον αφορά την ερμηνεία των περιχώρων τους (Gardiner & Perkins, 2005). Ένας ακροατής δέχεται ηχητικά κύματα που περιέχουν ήχους από διάφορες ηχητικές πηγές και το ανθρώπινο ακουστικό σύστημα είναι ικανό να αναλύει τα ακουστικά κύματα 3 Echolocation: η ακουστική δεξιότητα του εντοπισμού ανοιγμάτων κατά μήκος ενός τοίχου ή άλλης επιφάνειας, αναγνωρίζοντας την απουσία ηχητικών κυμάτων (Pogrund και λοιποί, 1995, σελ. 335-342). 4 Sound shadow: ένα αντικείμενο στο περιβάλλον που βρίσκεται ανάμεσα στον ήχο και το άτομο που κινείται (Pogrund και λοιποί, 1995, σελ. 335-342). 5

στα συστατικά τους μέρη. Έτσι οι άνθρωποι μπορούν να ακούνε επικαλυπτόμενους ήχους και να αναγνωρίζουν διαφορετικούς ήχους που ακούγονται την ίδια χρονική στιγμή (Gardiner & Perkins, 2005, αναφορά σε Handel, 1989). Η συγκεκριμένη ικανότητα είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τα άτομα με οπτική εξασθένιση, καθώς τους δίνει τη δυνατότητα να συμπεραίνουν αφαιρετικά διάφορες πληροφορίες για τα περίχωρά τους. Ωστόσο, η ερμηνεία αυτών των πληροφοριών μπορεί να μην είναι πάντα ακριβής - οι περιβαλλοντικές συνθήκες μερικές φορές αυξάνουν την πιθανότητα για λανθασμένες ερμηνείες. Η τοπογραφία της περιοχής, η κάλυψη από βλάστηση και οι συνθήκες του αέρα, μπορεί να παίξουν το ρόλο τους στην αλλαγή του χαρακτήρα των ήχων (Gardiner & Perkins, 2005, αναφορά σε Pocock, 1989). Στη βιβλιογραφία έχει γίνει αρκετές φορές αναφορά στις αξιοσημείωτες ικανότητες που επιδεικνύουν τα τυφλά άτομα κατά την κίνησή τους μέσα στο χώρο, λαμβάνοντας υπόψη την απουσία της όρασης (Voss, Lassonde, Gougoux, Fortin, Guillemot & Lepore, 2004). Σε προηγούμενες έρευνες έχει αποδειχτεί ότι τα τυφλά άτομα αποδίδουν σε ένα τυπικό επίπεδο ή και καλύτερο από το τυπικό σε στόχους που εμπλέκουν την ακρόαση του κοντινού χώρου (Voss και λοιποί, 2004). Σχετικά πρόσφατα, οι Voss και λοιποί (2004) έδειξαν ότι τα τυφλά άτομα, όχι μόνο χαρτογραφούν σωστά ακουστικά τον χώρο σε μεγαλύτερη απόσταση από τα άμεσα περίχωρά τους, αλλά επιδεικνύουν επιδόσεις άνω της τυπικής σε περιπτώσεις που είναι απαραίτητη η διάκριση λεπτών ακουστικών συνθημάτων (Voss και λοιποί, 2004). Οι Voss και λοιποί (2004) έδειξαν επίσης για πρώτη φορά ότι ακόμη και τα πρόσφατα τυφλωμένα άτομα αναπτύσσουν χωρικές ικανότητες άνω του τυπικού επιπέδου (Voss, Lassonde, Gougoux, Fortin, Guillemot & Lepore, 2004). Στην μελέτη των Easton & Bentzen (1999), διερευνήθηκε εάν η εκτεταμένη εκπαίδευση σε ένα πλούσιο ακουστικό περιβάλλον μπορεί να αυξήσει την ικανότητα χωρικής ενημέρωσης, σε ένα δείγμα 12 εκ γενετής τυφλών ενηλίκων. Μετά τη εκπαίδευση η αντίληψη της απόστασης ήταν καλύτερη από αυτήν μιας ομάδας ενηλίκων με όραση, ενώ η αντίληψη της διεύθυνσης ήταν ισοδύναμη (Easton & Bentzen, 1999). Όλα τα παραπάνω μπορούν να έχουν άμεση εφαρμογή και σε ένα ακόμη βασικό πεδίο, αυτό της δημιουργίας βοηθημάτων προσανατολισμού και κινητικότητας για τα άτομα με οπτική εξασθένιση. Σύμφωνα με τους Gardiner & Perkins (2005), εάν οι κατασκευαστές των χαρτών αφής αποκτήσουν κάποια γνώση για το τι μπορούν να αντιληφθούν οι χρήστες των χαρτών σε ένα τόπο/περιοχή, τότε θα μπορούν να παράγουν αποτελεσματικότερα βοηθήματα (χάρτες αφής). Στηριζόμενοι σ αυτήν την άποψη, με την οποία φυσικά θα συμφωνήσουμε, μπορούμε να υποστηρίξουμε την ενσωμάτωση των ηχητικών πληροφοριών στην φιλοσοφία της παραγωγής γραφικών βοηθημάτων προσανατολισμού και κινητικότητας. Η αποτύπωση του ηχοτοπίου μιας περιοχής και η εν συνεχεία χρήση του, σε συνδυασμό με τις βασι- 6

κές πληροφορίες για την χωρική κατανομή που περιέχονται στους χάρτες αφής, μπορεί να συμβάλει σημαντικά στην αποτελεσματικότερη χωρική αντίληψη της εν λόγω περιοχής από τα άτομα με οπτική εξασθένιση. 2. Αναπαράσταση του Ηχοτοπίου Από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 και µε τη συµβολή πρωτοποριακών μουσικόσυνθετών γεννήθηκε ένας νέος κλάδος της οικολογίας, η «Ακουστική Οικολογία», η ο- ποία μελετά το ηχητικό περιβάλλον των οικοσυστημάτων (Truax, 1999). Έτσι για την μελέτη ενός συστήματος υπό το πρίσμα της ακουστικής οικολογίας, η έννοια του χώρου (τοπίου) εμπλουτιζόμενη με τον ήχο, επαναπροσδιορίζεται ως ηχοτοπίο (Schafer, 1994). Μέσα στα πλαίσια περιγραφής και μελέτης του χώρου τίθεται το ζήτημα της χαρτογραφικής απόδοσης της ηχητικής του κατάστασης. Καθώς µε τα Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών (ΣΓΠ) επιτυγχάνεται η συνδυασμένη επεξεργασία όλων των απαραίτητων πληροφοριών σε ένα ενιαίο χαρτογραφικό περιβάλλον, θεωρούνται ως το καλύτερο εργαλείο για την οπτικοποίηση του ηχοτοπίου, αντιπαραθέτοντας τις μορφές και τις ιδιότητες του φυσικού χώρου µε τα ηχητικά γεγονότα που τον περιγράφουν (Kang & Servign, 1999). Η διαδικασία αναπαράστασης του ηχητικού περιβάλλοντος συναρτήσει των γεωγραφικών χαρακτηριστικών μιας πόλης, στηρίζεται στη καταγραφή ηχητικών πληροφοριών σε επιλεγμένες θέσεις του αστικού ιστού και στην επεξεργασία τους σε περιβάλλον χαρτογραφικής απεικόνισης, (Servigne, 1998, Servigne και λοιποί, 1999, Arkette, 2004, Papadimitriou & Kouzeleas, 2005). Ο ορισμός δε, ενός τρόπου (μοντέλου) χαρτογραφικής απόδοσης των ηχητικών ιδιοτήτων του χώρου, όπως αυτές διαμορφώνονται στο αστικό περιβάλλον, δεν αφορά µόνο τη δημιουργία ενός χάρτη ηχητικών εντάσεων αλλά και το συσχετισμό των ηχητικών καταστάσεων µε δραστηριότητες και λειτουργίες μιας πόλης, δηλαδή την ηχητική (ή ακουσματική) ταυτοποίηση του αστικού χώρου. Η ηχητική ταυτότητα προσδιορίζεται µε τη μελέτη αντιπροσωπευτικών περιοχών μιας πόλης (ζωνών) οι οποίες σχετίζονται είτε µε συγκεκριμένα ηχητικά γεγονότα. Η βασική ιδέα στην οποία στηρίζεται το μοντέλο απόδοσης του ηχοτοπίου μιας πόλης, είναι ότι το αστικό τοπίο (δηλ. τα χαρακτηριστικά που το περιγράφουν) αποτελεί το σκηνικό όπου διαδραματίζονται γεγονότα (λειτουργίες δραστηριότητες) οι οποίες γεννούν συγκεκριμένους ήχους (Παπαδημητρίου και Κουζελέας, 2007). Το ακουστικό φάσμα ενός ηχοτοπίου μπορεί να διαχωριστεί (ταξινομηθεί) σε τρία μέρη ανάλογα με την προέλευση των ήχων (Cage και λοιποί, 2004): 7

τους ανθρώπινους ήχους (Anthropophony) ήχους που οφείλονται σε ανθρώπινες δραστηριότητες (από μηχανές, την ομιλία, κτλ) τους βιολογικούς ήχους (Biophony) ήχους που δημιουργούν οι ζωντανοί οργανισμοί του περιβάλλοντος (όπως πουλιά, ζώα, έντομα κ.α.) και τους υπόλοιπους γεωφυσικούς ήχους (Geophony) ήχους που παράγονται από το φυσικό περιβάλλον (όπως ο αέρας, το νερό που κυλάει κτλ). Λαµβάνοντας υπόψη την παραπάνω ποιοτική (και όχι ποσοτική) κατηγοριοποίηση των ήχων στο ηχοτοπίο, το αστικό ηχητικό περιβάλλον προσδιορίζεται από τον τρόπο συμμετοχής των επιμέρους ηχητικών κατηγοριών, καθώς σε τυχαίες θέσεις μπορεί να ακούγονται συνδυασμοί ήχων διαφορετικής προέλευσης (Boubezari & Coelho, 2004). 3. Έρευνα Στόχοι της έρευνας, που παρουσιάζεται στο παρόν άρθρο, είναι α) η καταγραφή των ηχητικών γεγονότων που αντιλαμβάνονται τα άτομα με τύφλωση στο χώρο της Πανεπιστημιούπολης του Α.Π.Θ. και β) η δημιουργία χαρτών που να αναπαριστούν το αντιλαμβανόμενο ηχοτοπίο της εν λόγω περιοχής. 3.1 Συμμετέχοντες Το δείγμα της έρευνας αποτελείται από 6 τυφλά άτομα (5 άνδρες και 1 γυναίκα), η- λικίας 21 40 ετών (μ.ο.= 29). Από τους 6 συμμετέχοντες, οι 4 τυφλώθηκαν σε ηλικία μεγαλύτερη των 6 ετών και οι 2 σε ηλικία μικρότερη ή ίση των 6 ετών. Όλοι οι συμμετέχοντες κατοικούν στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Οι περισσότεροι (5 άτομα) από τους συμμετέχοντες δήλωσαν ότι κινούνται πάντα μόνοι (αυτόνομα), με εξαίρεση 1 άτομο που δήλωσε ότι κινείται είτε μόνος είτε με τη βοήθεια συνοδού. Τα στοιχεία των συμμετεχόντων συνοψίζονται στον πίνακα 1. Πίνακας 1. Στοιχεία των τυφλών συμμετεχόντων. Άτομο Φύλο Ηλικία Ηλικία απώλειας όρασης Βαθμός οπτικής αναπηρίας Αίτιο Αυτόνομη κίνηση 1 Άρρεν 21 17 Ολική τύφλωση Αποκόλληση αμφιβληστροειδούς Ναι 2 Άρρεν 35 21 Ολική τύφλωση Μελαγχρωστική Ναι 8

(μόνο αντίληψη φωτός) 3 Άρρεν 24 15 Ολική τύφλωση Βλάβη στο οπτικό νεύρο Ναι 4 Άρρεν 40 10 Ολική τύφλωση Ατύχημα Όχι πάντα 5 Άρρεν 28 1 Ολική τύφλωση Υπεροξυγόνωση στη θερμοκοιτίδα Ναι 6 Θήλυ 26 6 Ολική τύφλωση Ρεριτοβλάστωμα Ναι 3.2 Περιοχή Μελέτης Ως πιλοτική περιοχή μελέτης επιλέχθηκε τμήμα της Πανεπιστημιούπολης του ΑΠΘ (βλέπε εικόνα 1). Η επιλογή βασίστηκε αρχικά στο γεγονός ότι η συγκεκριμένη περιοχή αποτελεί ένα ήπιο αστικό περιβάλλον (σε σχέση με άλλες κεντρικές περιοχές της πόλης) και στο ότι αποτελεί έναν χώρο όπου δραστηριοποιούνται και άτομα με οπτική εξασθένιση. Ο συγκεκριμένος χώρος χαρακτηρίζεται από διαρκή παρουσία ανθρώπων (προσωπικού, φοιτητών και επισκεπτών) οι οποίοι κινούνται μέσα σ' αυτόν είτε πεζοί είτε με οχήματα (αυτοκίνητα, μοτοσυκλέτες). Παράλληλα, καθώς ο χώρος του ΑΠΘ εντάσσεται στην ευρύτερη περιοχή του κέντρου της πόλης, εξυπηρετείται και από αρκετές γραμμές αστικών λεωφορείων (κυρίως στην Εγνατία και την Εθνικής Αμύνης). Τα παραπάνω, σε συνδυασμό με τους πυρήνες πρασίνου (δένδρα και πάρκα) που φιλοξενούν κάποια ζωικά είδη (π.χ. πουλιά, σκυλιά, κτλ.), αποτελούν βασικούς παράγοντες διαμόρφωσης του ηχοτοπίου. 3.3 Μεθοδολογία Ο εντοπισμός των ηχητικών γεγονότων που χαρακτηρίζουν την περιοχή μελέτης έγινε σε προκαθορισμένες θέσεις. Σε κάθε θέση έγιναν καταγραφές σε έντυπες φόρμες και παράλληλα μια ηχογράφηση για την τεκμηρίωση της καταγραφής. Η κάθε καταγραφή έχει δειγματοληπτικό χαρακτήρα που εξυπηρετεί στον προσδιορισμό των ποσοτικών (πλήθος-ποικιλία) και των ποιοτικών (προέλευση και σημασία) χαρακτηριστικών του αντιλαμβανόμενου ηχοτοπίου. Για τη καταγραφή των ηχητικών γεγονότων που περιγράφουν το χώρο επιλέχθηκαν 6 χαρακτηριστικές θέσεις (βλέπε εικόνα 1) σε εξωτερικούς χώρους. Η πρώτη θέση (Σ1) ορίστηκε απέναντι από την είσοδο του κτιρίου της Φυσικομαθηματικής και πριν τη πλατεία του Χημείου (στις σκάλες της πλατείας), η δεύτερη (Σ2) στο βόρειο τμήμα του πάρ- 9

κου (στο αστεροσκοπείο), η τρίτη (Σ3) στο νότιο τμήμα του πάρκου του αστεροσκοπείου και κοντά στο δρόμο που διασχίζει τη πανεπιστημιούπολη, η επόμενη θέση (Σ4) στο χώρο στάθμευσης μεταξύ του κτιρίου Διοίκησης και της Νομικής σχολής, η πέμπτη (Σ5) στο πάρκο μεταξύ των κτιρίων Διοίκησης και της Φιλοσοφικής σχολής και η τελευταία θέση (Σ6) στο νότιο τμήμα της πλατείας του Χημείου. Η δειγματοληψία στο κάθε σημείο (Σ1 έως και Σ6) διήρκεσε 7' λεπτά και πραγματοποιήθηκε 2 φορές. Συγκεκριμένα, πραγματοποιήθηκε σε δύο διαφορετικές μέρες, με δύο διαφορετικές ομάδες τυφλών ατόμων. Την πρώτη φορά έλαβε χώρα τις απογευματινές ώρες (16:30-18:30) και συμμετείχαν τα άτομα 1, 2 και 3 (βλέπε στοιχεία των ατόμων στον πίνακα 1), ενώ τη δεύτερη φορά έλαβε χώρα τις πρωινές ώρες (10:00-12:00) και συμμετείχαν τα άτομα 4, 5 και 6. Εικόνα 1. Απόσπασμα δορυφορικής εικόνας που περιγράφει τη περιοχή μελέτης. Επισημαίνονται οι θέσεις καταγραφής (Σ1 - Σ6). Για την διευκόλυνση της καταγραφής των ηχητικών γεγονότων, τυποποιήθηκε ένας πίνακας (βλέπε εικόνα 2), ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ως έντυπο καταγραφής στο πεδίο (ένας πίνακας ανά άτομο σε κάθε θέση). Στον πίνακα καταγράφηκαν τα ηχητικά γεγονότα που γίνονται αντιληπτά (ποιοι ήχοι), καθώς και η χρονική στιγμή της εμφάνισής τους. Συγκεκριμένα, καταγράφηκαν οι ήχοι που έγιναν αντιληπτοί στην περίοδο μελέτης των 7 10

λεπτών, σε βήματα των 15" δευτερολέπτων. Επίσης, καταγράφηκε μια εκτίμηση για την αντιλαμβανόμενη ένταση των ηχητικών γεγονότων, θέτοντας την τιμή 1 (ελάχιστο) για κάτι το οποίο γίνεται απλά αντιληπτό (συμμετέχει στη διαμόρφωση του ηχοτοπίου), την τιμή 3 (μέγιστο) για κάτι το οποίο κυριαρχεί (πρωταγωνιστεί στη διαμόρφωση του ηχοτοπίου) και την τιμή 2 για τον ενδιάμεσο χαρακτηρισμό (συμπρωταγωνιστεί στη διαμόρφωση του ηχοτοπίου). Παράλληλα, οι συμμετέχοντες χαρακτήρισαν το κάθε ηχητικό γεγονός ως «ήχο υποβάθρου» (αν επρόκειτο για ήχο ο οποίος περιέγραφε το ακουστικό σκηνικό) ή ως «ήχο επιφανείας» (εφόσον επρόκειτο για ήχο ο οποίος σχετιζόταν με τη θέση καταγραφής). Κατά την παραπάνω διαδικασία, το κάθε άτομο με τύφλωση συνοδευόταν από ένα άτομο με κανονική όραση, το οποίο κατέγραφε τις απαντήσεις/παρατηρήσεις που υπαγόρευαν οι τυφλοί στην τυποποιημένη φόρμα/πίνακα. Ταυτόχρονα με τις καταγραφές ηχογραφήθηκαν τα ηχητικά γεγονότα και χρησιμοποιήθηκαν ως υλικό τεκμηρίωσης (ηχητική αποτύπωση) των παρατηρήσεων. Τα αρχεία της ηχογράφησης αποθηκεύτηκαν σε ψηφιακή μορφή (mp3, 44,1KHz, stereo). Εικόνα 2. Παράδειγμα ενός πίνακα καταγραφής (από το πεδίο). Για κάθε χρονική στιγμή σημειώνονται τα ηχητικά γεγονότα που παρατηρήθηκαν και η έντασή τους, όπως την α- ντιλαμβάνεται ο παρατηρητής. 3. 4 Ανάλυση - Αποτελέσματα Τα δεδομένα που καταγράφηκαν στο πεδίο (στο σχετικό έντυπο) μεταφέρθηκαν σε ψηφιακή μορφή σε ένα κατάλληλα διαμορφωμένο λογιστικό φύλλο. Το σύνολο των ηχητικών γεγονότων που καταγράφηκαν, απ' όλους τους παρατηρητές και σε όλους τους χρόνους και θέσεις καταγραφής, χρησιμοποιήθηκε για τη δημιουργία μιας λίστας ηχητικών γεγονότων, τα οποία είναι και αυτά που έγιναν αντιληπτά από τους παρατηρητές και διαμορφώνουν το ηχοτοπίο στην περιοχή μελέτης. Έχει αξία να αναφέρουμε ότι η συγκεκρι- 11

μένη λίστα συμπεριλαμβάνει συνολικά 33 διαφορετικούς ήχους. Στη συνέχεια, τα ηχητικά γεγονότα κατηγοριοποιήθηκαν, ανάλογα με τη προέλευσή τους, σε «ανθρωπογενή», «βιολογικά» και «γεωφυσικά». Με βάση τις απαντήσεις των συμμετεχόντων κατηγοριοποιήθηκαν επίσης σε «ήχους υποβάθρου» και «ήχους επιφανείας». Στη συνέχεια υπολογίστηκε (για κάθε παρατηρητή και θέση) το πλήθος των εμφανίσεων του κάθε ηχητικού γεγονότος (π.χ. πόσες φορές ακούστηκαν ομιλίες) και το άθροισμα των τιμών της αντιλαμβανόμενης έντασής τους (ως δείκτης για το πόσο επηρεάζει την αντίληψη του κάθε παρατηρητή). Τέλος, υπολογίστηκαν συνολικά για κάθε θέση καταγραφής (Σ1 έως και Σ6) τα παρακάτω στοιχεία, που λειτουργούν ως δείκτης περιγραφής των παραγόντων διαμόρφωσης του αντιλαμβανόμενου ηχοτοπίου: α) για τις κατηγορίες των ανθρωπογενών, βιολογικών και γεωφυσικών ήχων, υπολουπολογίστηκε 1) το συνολικό ά- γίστηκε το συνολικό άθροισμα της αντιλαμβανόμενης έντασης, το οποίο προκύπτει από την άθροιση της έντασης των μεμονωμένων ηχητικών γεγονότων (βλέπε πίνακες 2 και 7, για πρώτη και δεύτερη ημέρα αντίστοιχα), β) για τις κατηγορίες «υπόβαθρο» και «επιφάνεια», θροισμα των εμφανίσεων των ηχητικών γεγονότων, το οποίο προκύπτει από την ά- θροιση του πλήθους των εμφανίσεων των μεμονωμένων ηχητικών γεγονότων (βλέπε πίνακες 3 και 8, για πρώτη και δεύτερη ημέρα αντίστοιχα) και 2) το συνολικό άθροισμα των αντιλαμβανόμενων εντάσεων των ηχητικών γεγονότων, το οποίο προκύπτει από την άθροιση της έντασης των μεμονωμένων ηχητικών γεγονότων (βλέπε πίνακες 4 και 9), γ) υπολογίστηκε ο αριθμός των διαφορετικών ηχητικών γεγονότων που έγιναν αντι- ληπτά, δηλαδή πόσοι διαφορετικοί ήχοι έγιναν αντιληπτοί (βλέπε πίνακες 5 και 10). Επίσης, δημιουργήθηκε μια λίστα για τον κάθε παρατηρητή, η οποία συμπεριλάμβανε τους ήχους που αναγνώρισε συνολικά ο κάθε παρατηρητής και στις 6 θέσεις (βλέπε πίνακες 6 και 11), καθώς επίσης και μια λίστα με τους ήχους που αναγνώρισαν συνολικά όλοι οι συμμετέχοντες και στις 6 θέσεις (η λίστα περιλαμβάνει 33 διαφορετικά ηχητικά γεγονότα, βλέπε πίνακα 12). Για την οπτικοποίηση/αναπαράσταση των διαφοροποιήσεων στις αποτυπώσεις των παρατηρητών, στις διαφορετικές θέσεις και χρόνους καταγραφής χρησιμοποιήθηκαν 3 μέθοδοι: α) Η δημιουργία πινάκων, στους οποίους φαίνονται συγκριτικά τα αποτελέσματα των διαφορετικών παρατηρητών, σε κάθε μια από τις 6 θέσεις καταγραφής, αλλά και συνολικά β) Ο σχηματισμός μιας σειράς διαγραμμάτων για τη χωρική μεταβολή (ένα για κάθε χρονική περίοδο καταγραφής) για κάθε μια από τις κατηγορίες προέλευσης ήχων (ανθρωπογενείς, βιολογικοί, γεωφυσικοί) και σημασίας (υποβάθρου και επιφανείας). Στα 12

διαγράμματα αυτά αποδίδονται σε συγκριτικό γράφημα οι μεταβολές των τιμών που υπολογίστηκαν για κάθε κατηγορία, και γ) Η χαρτογραφική απόδοση των χωρικών μεταβολών για κάθε μια από τις κατηγορίες προέλευσης (ανθρωπογενείς, βιολογικοί, γεωφυσικοί) και σημασίας (υποβάθρου και επιφανείας). Η χαρτογράφηση βασίστηκε σε τεχνικές παρεμβολής μεταξύ των θέσεων καταγραφής και αποδίδει μια εκτίμηση των παραγόντων διαμόρφωσης του ηχοτοπίου στη γεωγραφική περιοχή που ορίζεται από τις θέσεις καταγραφής. Στους ακόλουθους πίνακες φαίνονται συγκριτικά τα αποτελέσματα των διαφορετικών παρατηρητών, σε κάθε μια από τις 6 θέσεις καταγραφής, αλλά και συνολικά. Αποτελέσματα πρώτης ημέρας Πίνακας 2. Το συνολικό άθροισμα της αντιλαμβανόμενης έντασης των ανθρωπογενών, βιολογικών και γεωφυσικών ήχων, για κάθε παρατηρητή και σημείο. Πρώτη ημέρα Σημεία Ανθρώπινοι Βιολογικοί Γεωφυσικοί Άτομο Άτομο Άτομο Άτομο Άτομο Άτομο Άτομο Άτομο Άτομο 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 76 20 23 56 5 48 84 28 36 2 111 41 70 28 11 6 0 0 0 3 73 59 53 48 6 42 0 0 0 4 62 39 137 29 5 30 0 0 0 5 86 62 93 39 3 28 0 0 0 6 56 67 76 56 6 13 84 0 56 Σύνολο 464 288 452 256 36 167 168 28 92 Πίνακας 3. Το συνολικό άθροισμα των εμφανίσεων των ηχητικών γεγονότων. Πρώτη ημέρα Σημεία Υπόβαθρο Επιφάνεια Άτομο 1 Άτομο 2 Άτομο 3 Άτομο 1 Άτομο 2 Άτομο 3 1 83 28 56 14 24 14 2 79 0 6 15 45 61 3 55 28 38 18 34 28 4 54 0 56 25 43 57 5 54 28 54 23 31 34 6 82 28 56 21 38 22 Σύνολο 407 112 266 116 215 216 13

Πίνακας 4. Το συνολικό άθροισμα των αντιλαμβανόμενων εντάσεων των ηχητικών γεγο- νότων. Πρώτη ημέρα Σημεία Υπόβαθρο Επιφάνεια Άτομο 1 Άτομο 2 Άτομο 3 Άτομο 1 Άτομο 2 Άτομο 3 1 194 28 84 24 25 23 2 107 0 6 32 52 70 3 89 28 48 28 37 47 4 54 0 86 37 44 81 5 82 28 55 43 37 65 6 165 28 112 31 45 33 Σύνολο 691 112 391 195 240 319 Πίνακας 5. Αριθμός των διαφορετικών ηχητικών γεγονότων που έγιναν αντιληπτά. Πρώτη ημέρα Σημεία Υπόβαθρο Επιφάνεια Άτομο 1 Άτομο 2 Άτομο 3 Άτομο 1 Άτομο 2 Άτομο 3 1 3 1 2 6 7 5 2 3 0 1 4 8 5 3 2 1 2 7 9 6 4 2 0 2 11 10 5 5 2 1 2 7 7 4 6 3 1 2 6 10 3 Σύνολο 15 4 11 41 51 28 Πίνακας 6. Οι διαφορετικοί ήχοι που εντοπίστηκαν από τον κάθε συμμετέχοντα. Σκύλος ( γάβγισμα) Σκύλος (περπάτημα) Άτομο 1 Άτομο 2 Άτομο 3 Αεροπλάνο Αεροπλάνο Αυτοκίνητο Αυτοκίνητο Βήματα Βήματα Βήξιμο Βήξιμο Κινητό Γέλια Κλειδιά Κόρνα Κλείδωμα /ξεκλείδωμα αυτοκινήτου Λεωφορείο Κόρνα Μοτοσυκλέτα Μοτοσυκλέτα Ομιλίες Ομιλίες Πουλιά Πουλιά Σειρήνα Σκύλος (γάβγισμα) Σύρσιμο πόρτας Αεροπλάνο Αυτοκίνητο Βήματα Λεωφορείο Μοτοσυκλέτα Ομιλίες Πουλιά Σκύλος ( γάβγισμα) Χτύπος Βοή δρόμου Σιντριβάνι 14

Σύρσιμο πόρτας Χτύπος Βοή δρόμου Σιντριβάνι Φρενάρισμα Φτάρνισμα Χτύπος Θόρυβος από εργασίες Βοή δρόμου Σιντριβάνι μηχ. Αποτελέσματα δεύτερης ημέρας Πίνακας 7. Το συνολικό άθροισμα της αντιλαμβανόμενης έντασης των ανθρωπογενών, βιολογικών και γεωφυσικών ήχων, για κάθε παρατηρητή και σημείο. Δεύτερη ημέρα Σημεία Ανθρώπινοι Βιολογικοί Γεωφυσικοί Άτομο Άτομο Άτομο Άτομο Άτομο Άτομο Άτομο 1 2 3 1 2 3 1 Άτομο Άτομο 2 3 1 55 26 67 43 15 69 53 28 28 2 52 22 94 68 38 61 0 0 0 3 39 19 95 39 50 29 0 0 0 4 74 45 143 33 5 33 0 0 0 5 59 68 154 3 0 8 0 0 0 6 49 24 127 27 4 38 28 28 48 Σύνολο 328 204 680 213 112 238 81 56 76 Πίνακας 8. Το συνολικό άθροισμα των εμφανίσεων των ηχητικών γεγονότων. Δεύτερη ημέρα Σημεία Υπόβαθρο Επιφάνεια Άτομο 4 Άτομο 5 Άτομο 6 Άτομο 4 Άτομο 5 Άτομο 6 1 84 28 56 37 36 46 2 51 28 36 35 27 52 3 38 28 56 34 58 47 4 69 28 45 31 20 57 5 26 56 21 36 12 57 6 71 28 79 30 26 52 Σύνολο 339 196 293 203 179 311 15

Πίνακας 9. Το συνολικό άθροισμα των αντιλαμβανόμενων εντάσεων των ηχητικών γεγονότων. Δεύτερη ημέρα Σημεία Υπόβαθρο Επιφάνεια Άτομο 4 Άτομο 5 Άτομο 6 Άτομο 4 Άτομο 5 Άτομο 6 1 109 28 68 42 41 94 2 78 28 50 42 32 105 3 38 28 56 40 41 68 4 69 28 47 38 22 120 5 26 56 24 36 12 138 6 71 28 119 33 28 95 Σύνολο 391 196 364 231 176 620 Πίνακας 10. Αριθμός των διαφορετικών ηχητικών γεγονότων που έγιναν αντιληπτά. Δεύτερη ημέρα Σημεία Υπόβαθρο Επιφάνεια Άτομο 4 Άτομο 5 Άτομο 6 Άτομο 4 Άτομο 5 Άτομο 6 1 3 1 2 12 6 7 2 2 1 2 12 5 6 3 2 1 2 9 4 9 4 3 1 2 12 7 8 5 2 2 2 9 4 7 6 3 1 3 10 6 5 Σύνολο 15 7 13 64 32 42 Πίνακας 11. Οι διαφορετικοί ήχοι που εντοπίστηκαν από τον κάθε συμμετέχοντα. Άτομο 4 Άτομο 5 Άτομο 6 Αεροπλάνο Αυτοκίνητο Βήματα Βήξιμο Γέλια Ήχος από μεταλλικό αντικείμενο Κόρνα Λεωφορείο Μοτοσυκλέτα Ομιλίες Πουλιά Συναγερμός Σκύλος (γάβγισμα) Σκύλος (περπάτημα) Σύρσιμο πόρτας Αυτοκίνητο Βήματα Κινητό Κλειδιά Κόρνα Μοτοσυκλέτα Ομιλίες Πουλιά Συναγερμός Σκύλος (γάβγισμα) Βοή δρόμου Σιντριβάνι Αεροπλάνο Αυτοκίνητο Βήματα Κινητό Κλειδιά Κόρνα Λεωφορείο Μοτοσυκλέτα Ομιλίες Πουλιά Συναγερμός Σφύριγμα Σκύλος (γάβγισμα) Φρενάρισμα Χτύπος 16

Φρενάρισμα Φωνές Χτύπος Καρότσι Μουσική Ποδήλατο Βοή δρόμου Σιντριβάνι Θόρυβος μηχ. εργασίες Ποδήλατο Σπάσιμο Έντομο Alarm Βοή δρόμου Σιντριβάνι Πίνακας 12. Οι ήχοι (ηχητικά γεγονότα) που εντοπίστηκαν συνολικά από τα άτομα με τύφλωση (και τις δύο μέρες) Αεροπλάνο Αυτοκίνητο Βήματα Βήξιμο Βοή δρόμου Γέλια Έντομο Ήχος από μεταλλικό αντικείμενο Θόρυβος από μηχ. εργασίες Καρότσι Κινητό Κλειδιά Κλείδωμα/ξεκλείδωμα αυτοκινήτου Κόρνα Λεωφορείο Μοτοσυκλέτα Μουσική Ομιλίες Ποδήλατο Πουλιά Σειρήνα Σιντριβάνι Σκύλος (γάβγισμα) Σκύλος (περπάτημα) Σπάσιμο Συναγερμός Σύρσιμο πόρτας Σφύριγμα Φρενάρισμα Φτάρνισμα Φωνές Χτύπος Alarm Από τον υπολογισμό των συνολικών αθροισμάτων για την αντιλαμβανόμενη ηχητική ένταση που αντιστοιχεί στις κατηγορίες των ανθρωπογενών, βιολογικών και γεωφυσικών ήχων, καθώς και στις κατηγορίες «υπόβαθρο» και «επιφάνεια», δημιουργήθηκαν γραφήματα, που αποδίδουν τις χωρικές μεταβολές των χαρακτηριστικών του αντιλαμβανόμενου ηχοτοπίου (π.χ. βλέπε, εικόνες 3 και 4). Κάθε γράφημα αντιστοιχεί σε έναν παρατηρητή. Τέλος, δημιουργήθηκε ένα σύνθετο χαρτογραφικό επίπεδο με την αντιστοίχηση των τιμών της αντιλαμβανόμενης έντασης για τους ανθρωπογενείς, βιολογικούς και γεωφυσικούς ήχους στα τρία βασικά χρώματα (κόκκινο, πράσινο, μπλε), ώστε να αποδοθούν οι χωρικές διακυμάνσεις της σύνθεσης του ηχοτοπίου (εικόνα 5) και δύο ακόμη χαρτογραφικά επίπεδα για την θεματική απόδοση των διακυμάνσεων των ήχων υποβάθρου (εικόνα 6) και των ήχων επιφανείας (εικόνα 7). 17

220 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Σ1 Σ2 Σ3 Σ4 Σ5 Σ6 Εικόνα 3. Γράφημα που αποδίδει τις χωρικές μεταβολές των παραγόντων διαμόρφωσης του αντιλαμβανόμενου ηχοτοπίου. Επεξήγηση χρωμάτων: κόκκινο= ανθρωπογενές, πράσινο= βιολογικό, μπλε= γεωφυσικό. Αντιλαμβανόμενη Ένταση 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 s1 s2 s3 s4 s5 s6 Θέσεις Καταγραφής Εικόνα 4. Γράφημα που αποδίδει τις χωρικές μεταβολές του τρόπου αντίληψης των ηχητικών γεγονότων. Επεξήγηση χρωμάτων: μπλε= υπόβαθρο, και πράσινο= επιφάνεια. 18

Εικόνα 5. Η χρωματική σύνθεση αποδίδει τις διακυμάνσεις των παραγόντων διαμόρφωσης του ηχοτοπίου. Εικόνα 6. Με διαβαθμίσεις του γκρι αποδίδονται οι διακυμάνσεις της αντιλαμβανόμενης έντασης για τους ήχους υποβάθρου. 19

Εικόνα 7. Με διαβαθμίσεις του κίτρινου αποδίδονται οι διακυμάνσεις της αντιλαμβανόμενης έντασης για τους ήχους επιφανείας. 20

4. Συζήτηση - Συμπεράσματα Η παρούσα μελέτη είναι η πρώτη που παρουσιάζεται από μια σειρά μελετών, που είναι υπό υλοποίηση στο συγκεκριμένο ερευνητικό πεδίο ή έχουν ολοκληρωθεί και τα αποτελέσματά τους θα δημοσιευτούν στο άμεσο μέλλον. Θα μπορούσε λοιπόν να χαρακτηριστεί ως πιλοτική μελέτη. Ωστόσο, τα αποτελέσματα που προκύπτουν απ αυτήν είναι α- ξιολογίσιμα και επιδέχονται ερμηνεία, παρά το σχετικά μικρό αριθμό των συμμετεχόντων. Άλλωστε, λόγω της φύσης της συγκεκριμένης έρευνας, αλλά και της δομής των τεστ που χρησιμοποιήθηκαν, δεν είναι απόλυτα απαραίτητο το δείγμα της έρευνας να είναι ιδιαίτερα μεγάλο. Μπορούμε λοιπόν ακόμη και με το συγκεκριμένο δείγμα να καταλήξουμε σε ορισμένα βασικά συμπεράσματα, χωρίς ωστόσο να μπορούμε να ελέγξουμε με ασφάλεια την πιθανή επίδραση των ατομικών διαφορών. Για παράδειγμα, θα είχε ι- διαίτερη αξία να ελέγξουμε την επίδραση της ηλικίας απώλειας της όρασης στην ακουστική αντίληψη των ατόμων με τύφλωση, καθώς αυτή η παράμετρος έχει απασχολήσει εκτεταμένα τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Καταρχήν, όπως προκύπτει από τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας, υπάρχουν διαφορές μεταξύ των συμμετεχόντων ως προς το συνολικό άθροισμα των εμφανίσεων των ηχητικών γεγονότων, το συνολικό άθροισμα των αντιλαμβανόμενων εντάσεων των ηχητικών γεγονότων, τον αριθμό των διαφορετικών ηχητικών γεγονότων που έγιναν αντιληπτά και τους ήχους που εντοπίστηκαν συνολικά από τον κάθε συμμετέχοντα (ποιοι ήχοι εντοπίστηκαν). Αυτό ισχύει τόσο για τα άτομα που συμμετείχαν κατά την πρώτη ημέρα των μετρήσεων όσο και για τα άτομα που συμμετείχαν τη δεύτερη ημέρα (βλέπε πίνακες, 4, 5, 6, 7, και 8, 9, 10, 11, για πρώτη και δεύτερη μέρα αντίστοιχα). Επιπλέον, πέρα από τις διαφορές στα συνολικά αθροίσματα, τα οποία προκύπτουν και από τις 6 θέσεις μελέτης συνολικά, εντοπίζονται διαφορές μεταξύ των συμμετεχόντων και σε κάθε θέση ξεχωριστά. Υπάρχουν λοιπόν αρκετές περιπτώσεις, που σε μια συγκεκριμένη θέση, το άθροισμα των εμφανίσεων των ηχητικών γεγονότων, το άθροισμα των αντιλαμβανόμενων ε- ντάσεών τους, ο αριθμός των διαφορετικών ηχητικών γεγονότων που έγιναν αντιληπτά και οι ήχοι που εντοπίστηκαν, παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές από άτομο σε άτομο. Βέβαια, ο κάθε παρατηρητής που συμμετείχε στην έρευνα, σε μια δεδομένη χρονική στιγμή ή για ένα χρονικό διάστημα, ίσως να διέκρινε τους διαφορετικούς ήχους που συνέθεταν το ηχοτοπίο, αλλά να προσδιόριζε μόνο ορισμένους - ίσως αυτούς που θεωρούσε ο ίδιος ως περισσότερο σημαντικούς. Θα πρέπει άλλωστε να τονίσουμε ότι τα τεστ που χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα έρευνα δεν διερευνούσαν την ικανότητα ακουστικής διάκρισης των συμμετεχόντων. Όσον αφορά την κατάταξη των ηχητικών γεγονότων σε ήχους υποβάθρου και επιφανείας, αξίζει να αναφέρουμε τα εξής. Καταρχήν, όλοι οι συμμετέχοντες ανέφεραν μεγαλύτερο αριθμό διαφορετικών ηχητικών γεγονότων επιφανείας παρά υποβάθρου (βλέπε πί- 21

νακες 5 και 10 πόσα διαφορετικά ηχητικά γεγονότα έγιναν αντιληπτά) κάτι που ήταν αναμενόμενο, καθώς οι ήχοι υποβάθρου στην εν λόγω περιοχή μελέτης είναι συγκεκριμένοι (π.χ. βοή δρόμου, πουλιά, κτλ) και σαφώς λιγότεροι σε αριθμό από τους ήχους επιφανείας. Επιπλέον, στην πλειονότητα των συμμετεχόντων (4 έναντι 2) το συνολικό άθροισμα των εμφανίσεων των ηχητικών γεγονότων υποβάθρου είναι μεγαλύτερο από το συνολικό άθροισμα των εμφανίσεων των ηχητικών γεγονότων επιφανείας. Αυτό ήταν λογικά αναμενόμενο, καθώς οι ήχοι υποβάθρου ακουγόταν συνήθως για μεγάλα χρονικά διαστήματα ή μόνιμα καθ όλη την περίοδο μελέτης. Έτσι, η συχνότητα εμφάνισής τους είναι μεγάλη, μέσα στο διάστημα καταγραφής (7 λεπτά) που ορίστηκε για κάθε θέση. Ωστόσο, η διαφοροποίηση των δύο συμμετεχόντων είναι αξιοσημείωτη, καθώς υποδεικνύει ότι τα συγκεκριμένα άτομα φαίνεται να δίνουν μεγαλύτερη σημασία στους ήχους επιφανείας. Διαφορές ανάμεσα στους συμμετέχοντες εντοπίζονται και όσον αφορά τη σχέση μεταξύ του συνολικού αθροίσματος των εμφανίσεων των ηχητικών γεγονότων και του συνολικού αθροίσματος των αντιλαμβανόμενων εντάσεων των ηχητικών γεγονότων. Όπως παρατηρούμε στους σχετικούς πίνακες (πίνακες 3, 4 και 8, 9) η αναλογία αυτή δεν είναι σταθερή, απεναντίας, σε κάποια άτομα η απόκλιση είναι ιδιαίτερα έντονη. Για παράδειγμα, το «άτομο 1» στις κατηγορίες υπόβαθρο και επιφάνεια (βλέπε συγκριτικά, πίνακες 3 και 4) και το «άτομο 6» στην κατηγορία επιφάνεια (βλέπε συγκριτικά πίνακες 8 και 9), παρουσιάζουν στο άθροισμα των αντιλαμβανόμενων εντάσεων των ηχητικών γεγονότων περίπου διπλάσιες τιμές από το άθροισμα των εμφανίσεων των ηχητικών γεγονότων. Τέλος, εντοπίζονται διαφορές ως προς την αντίληψη των ανθρωπογενών, βιολογικών και γεωφυσικών ήχων. Η πρώτη παρατήρηση που μπορούμε να κάνουμε είναι ότι το συνολικό άθροισμα της αντιλαμβανόμενης έντασης των ανθρωπογενών ήχων είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα της αντιλαμβανόμενης έντασης των βιολογικών, που ακολουθεί, ενώ των γεωφυσικών παρουσιάζει τις μικρότερες τιμές. Εάν εξετάσουμε τα στοιχεία που προκύπτουν από κάθε συμμετέχοντα ξεχωριστά, διαπιστώνουμε ότι υπάρχουν μεταξύ τους διαφορές ως προς την αντιλαμβανόμενη ένταση των ανθρωπογενών, βιολογικών και γεωφυσικών ήχων. Επιπλέον, αξίζει να τονίσουμε ότι υπάρχουν και περιπτώσεις ατόμων που εμφανίζουν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως για παράδειγμα το «άτομο 2» και το «άτομο 6». Στα συγκεκριμένα άτομα η αντιλαμβανόμενη ένταση των ανθρωπογενών ήχων είναι κατά πολύ μεγαλύτερη από την αντιλαμβανόμενη ένταση των βιολογικών και γεωφυσικών ήχων, σε σύγκριση με τις αναλογίες που ισχύουν για τους υπόλοιπους συμμετέχοντες. 22

Βιβλιογραφία Arkette, S. (2004. Sounds Like City. Theory Culture & Society, 21(1), 159 168. Ashmead, D. H., Wall, R. S., Eaton, S. B., Ebinger, K. A., Snook-Hill, M., Guth, D. A., & Yang, X. (1998). Echolocation Reconsidered: Using Spatial Variations in the Ambient Sound Field to Guide Locomotion. Journal of Visual Impairment & Blindness, 92(9), 615-632. Boubezari, M. & Coelho, J. (2004). The limit of audibility as a perceptive criterion for qualitative maps. Proceedings of Acoustica, Gulmaraes, Portugal, 1-8. Cage, S., Ummadi, P., Shortridge, A., Qi, J. & Jella, P. K. (2004). Using GIS to Develop a Network of Acoustic Environmental Sensors. [http://gis.esri.com/library/userconf/proc04/docs/ pap1688.pdf]. Λήψη: 30/10/2007. Carlson-Smith, C., & Wiener, W.R. (1996). The Auditory Skills Necessary for Echolocation: A New Explanation. Journal of Visual Impairment & Blindness, 90, 21-35. Easton, R. D., & Billie Louise Bentzen, B. L. (1999). The Effect of Extended Acoustic Training on Spatial Updating in Adults Who Are Congenitally Blind. Journal of Visual Impairment & Blindness, 93(7), 405-415. Gardiner, A. & Perkins, C. (2005). It s a sort of echo... : Sensory perception of the environment as an aid to tactile map design. The British Journal of Visual Impairment, 23(2), 84-91. Guth, D. A., & Rieser, J. J. (1997). Perception and the Control of Locomotion by Blind and Visually Impaired Pedestrians. In Blasch, B.B., Wiener, W.R. and Welsh, R.L. (eds.), Foundations of Orientation and Mobility (2 nd edition). New York: American Foundation for the Blind. Kang, M. A. & Servigne, S. (1999). Animated Cartography for Urban Soundscape Information, CM-GIS 99. Proceedings of the 7 th International Symposium on Advances in Geographic Information Systems, November 2-6, Kansas City, USA. Lahav, O. & Mioduser, D. (2004). Exploration of Unknown Spaces by People Who Are Blind Using a Multi-sensory Virtual Environment. Journal of Special Education Technology, 19(3), 15-23. Matlin, M.W & Foley, H.J. (1992) Sensation and Perception, 3rd ed. Boston: Allyn and Bacon. Papadimitriou, K. & Kouzeleas, S. (2005). A method for real time spatial analysis of sound via modeling in a CAD environment based on acoustical measurements. 14th European Colloquium on Theoretical and Quantitative Geography, September 9-13, 2005, Tomar, Portugal. 23

Penrod, W. M., & Petrosko, J. (2003). Spatial Organization Skills of the Blind in Large Outdoor Places. RE:view 34(4), 155-164. Pogrund, R., Healy, G., Jones, K., Levack, N., Martin-Curry, S., Martinez, C., Marz, J., Roberson-Smith, B., and Vrba, A. (1995). Teaching Age-Appropriate Purposeful Skills (2nd Ed.). Austin, Texas: Texas School for the Blind and Visually Impaired. Schafer, R.M. (1994). The Soundscape: Our Sonic Environments and the Tuning of the World. Rochester: Destiny Books. Servigne, S. (1998). Towards a Sonorous Urban Information System. Proceedings of the COST- UCE C4 Rome Workshop: "Information Systems and processes for Urban Civil Engineering Applications" (pp. 191-202). Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities. Servigne, S., Laurini, R., Kang, M. A., Balay, O., Arlaud, B. & Li, K. J. (1999). A prototype of a system for Urban Soundscape. Proceedings of the 21st Urban Data Management Symposium. Truax, B. (1999). Handbook of Acoustic Ecology (2 nd Ed.). Burnaby: Cambridge Street Publishing. Voss, P., Lassonde, M., Gougoux, F., Fortin, M., Guillemot, J. & Lepore, F. (2004). Early- and Late-Onset Blind Individuals Show Supra-Normal Auditory Abilities in Far-Space. Current Biology, 14, 1734 1738. Παπαδόπουλος, Κ. (2007). Κινητικότητα και Προσανατολισμός των Ατόμων με Πρόβλημα Όρασης. Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Τμήμα Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Παπαδημητρίου, Κ. & Κουζελέας, Σ. (υπό δημοσίευση). Μεθοδολογική προσέγγιση της γεωγραφικής διάστασης του αστικού ηχοτοπίου. Γεωγραφίες. 1 Διδάκτωρ του Τμήματος Αγρ. Τοπογράφων Μηχανικών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, e-mail: paki@topo.auth.gr 2 Επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών, e-mail: kpapado@uom.gr 3 Μεταπτυχιακό Δίπλωμα (ΜΑ) στην Συνεκπαίδευση Ατόμων με και χωρίς Ειδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκες, e-mail: koutsoklenis@mail.gr 4 Φοιτητής, Τμήμα Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του Α.Π.Θ., μέλος της Επιτροπής Κοινωνικής Πολιτικής του Α.Π.Θ., e-mail: mpimpasis@mpimpasis.gr 24