Η Σμύριδα της Νάξου Η μύριδα της Νάξου Τπεύθυνοι εκπαιδευτικοί: ΚOΝΣΕ ΙΩΑΝΝΗ Διπλ. Ηλεκτρολόγος Μηχανικός - εκπαιδευτικός ΠΕΡΙΑΛΗ ΚΤΡΙΑΚΗ εκπαιδευτικός γαλλικής γλώσσας Μαθητές που εργάστηκαν στην εργασία (τάξη Β ): Αρτσάνος Μάρκος, Βασιλάκης Γρηγόρης, Βασιλάκης Κώστας, Γιαννούλης Μανόλης, Καλογείτονας Κώστας, Κεφάλας Ευστράτιος, Κοκκολιός Μιχάλης, Κορρές τέφανος, Κουλαμπάς Αντώνης, Κουφόπουλος Κώστας, Μαργαρίτης Δημήτρης, Παρίσης Άγγελος, Πρωτονοταρίου Αθηνά, έργης Μανόλης, Σζανετής Φρήστος, Φατζηπέτρος Γιάννης το πλαίσιο του μαθήματος «ερευνητική εργασία» της Β Λυκείου, το πρώτο τετράμηνο της σχολικής χρονιάς 2012-2013, αποφασίσαμε να ασχοληθούμε με ένα ορυκτό που χαρακτηρίζει τη Νάξο και συνδέεται στενά με την ιστορία της, τη σμύριδα. Η ερευνητική εργασία είναι σχεδιασμένη για να συνδυάσει επιστημονικά πεδία που προέρχονται από τις φυσικές αλλά και από τις κοινωνικές επιστήμες. Με τον τρόπο αυτό επιδιώκεται να κατανοήσουν οι μαθητές τη σύνδεση των επιστημών με την κοινωνία και την παράδοση της χώρας 1
Κόντες Ιωάννης - Περιἀλη Κυριακή μας. Επίσης θέλαμε να αποκτήσουν οι μαθητές/ήτριες που συμμετείχαν στην ομάδα, βασικές επιστημονικές γνώσεις για τα μέταλλα, τη σμύριδα καθώς και τη σημασία της στην οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή της Νάξου. Σα μαθήματα με τα οποία σχετίζεται η εργασία είναι: Φημεία, Υυσική, Ιστορία, Σεχνολογία, Γεωλογία, Πληροφορική, Αισθητική Αγωγή, Αγγλικά. Για τον σκοπό αυτό και ακολουθώντας τη μεθοδολογία της έρευνας (project) και τις αρχές της ομαδοσυνεργατικής εργασίας χωριστήκαμε σε ομάδες, από τις οποίες η καθεμία ανέλαβε μια συγκεκριμένη εργασία. Η πρώτη ομάδα ασχολήθηκε με την ιστορία της σμύριδας και την εξέλιξή της στο πέρασμα των αιώνων. Έρευνα στη βιβλιοθήκη του σχολείου, στο διαδίκτυο, σε βιβλιοπωλεία του νησιού, αναζήτηση σχετικών εργασιών από άλλα σχολεία, μαρτυρίες από γονείς και παππούδες που είχαν γνώσεις για το θέμα, ήταν τα αντικείμενα με τα οποία ασχολήθηκαν. Επίσης συγκεντρώθηκαν πληροφορίες σχετικά με την ιστορία, την εξόρυξη και τη χρήση της σμύριδας, καθώς τον πολιτισμό, τα ήθη και τα έθιμα γύρω από αυτή. Η δεύτερη ομάδα, ασχολήθηκε με τη σύνταξη ερωτηματολογίων προς τους μαθητές του σχολείου αλλά και προς τους επαγγελματίες που ασχολούνται με το σμυρίγλι, με την εξόρυξη, τη μεταφορά αλλά και τη σημερινή κατάσταση. Σα αποτελέσματα του ερωτηματολογίου παρουσιάζονται παρακάτω. Η τρίτη ομάδα είχε ως κύριο στόχο τη δημιουργία μιας μακέτας, η οποία αναπαριστά τον τρόπο εξόρυξης της σμύριδας και τη μεταφορά της στο λιμάνι. Φρησιμοποιώντας απλά υλικά (φελιζόλ, χαρτόνια, γύψο, κλπ.) και αξιοποιώντας τα σχέδια και τις φωτογραφίες από τα ορυχεία οι μαθητές κατασκεύασαν μία μακέτα την οποία και παρουσίασαν στους μαθητές και τους επισκέπτες του σχολείου. 2
Η Σμύριδα της Νάξου Η τέταρτη και τελευταία ομάδα, ανέλαβε το τεχνικό μέρος της διαθεματικής εργασίας, την ηλεκτρονική δηλαδή παρουσίαση και την επεξεργασία των πληροφοριών. Μεταξύ των δραστηριοτήτων που χρησιμοποιήθηκαν στην εκπαιδευτική διαδικασία ήταν: Α) Αναζήτηση και προβολή ταινιών σχετικών με τη σμύριδα. Β) Φρήση του διαδικτύου και των τεχνολογιών ΣΠΕ. Γ) χεδίαση υπό κλίμακα κατασκευαστικών σχεδίων ορυχείων. Δ) υνεντεύξεις από επαγγελματίες. Ε) Υωτογράφιση εγκαταστάσεων ορυχείων. Σ) υλλογή ποιημάτων και τραγουδιών που ως πηγή έμπνευσης έχουν τη σμύριδα. Ζ) ύνταξη ερωτηματολογίων. Η) Φρήση λογισμικού για εξαγωγή συμπερασμάτων (ερωτηματολόγια). Σέλος, όλες οι ομάδες, συνεργάστηκαν αρμονικά ώστε να δραματοποιηθεί ένα θέμα σχετικό με το ζητούμενο της εργασίας. Οι μαθητές έγιναν για λίγο σεναριογράφοι και ηθοποιοί δημιουργώντας ένα θεατρικό που περιελάμβανε έναν παππού ο οποίος δούλευε στα ορυχεία, τη γυναίκα του και το εγγονάκι τους το οποίο μόλις είχε γυρίσει από επίσκεψη με το σχολείο στα ορυχεία. Σους λέει τι έμαθε και εκείνοι του μιλάνε για τη ζωή τους τα χρόνια που ο παππούς ήταν ακόμα σμυριδεργάτης. Ιστορία της σμύριδας Σο έτος 1824, η προσωρινή της Ελλάδος Διοίκησης έχοντας ανάγκη χρημάτων και θεωρώντας τα έσοδα από τη σμύριδα σημαντικά πήρε υπό την κατοχή της τα κοιτάσματα σμύριδας και έτσι ενοικίαζε πλέον εκείνη το δικαίωμα εκμετάλλευσής τους. Όταν τα επιφανειακά κοιτάσματα εξαντλήθηκαν, οι σμυριδεργάτες άρχισαν να ανοίγουν στοές ψάχνοντας για φλέβα με σμυρίγλι, οι στοές έφταναν σε βάθος 50 έως 280 μέτρων. Σο 1898 τα καθαρά έσοδα από την εμπορία της σμύριδας καθορίστηκαν ως πρόοδος υπέγγυος του δημόσιου χρέους. Εγγύηση δηλαδή για τους δανειστές της χώρας αποτέλεσαν τα έσοδα από τις εξαγωγές σμυριγλιού, σύμφωνα με τους όρους του διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Οι ετήσιες εξαγωγές της ναξιακής σμύριδας κατά τη δεκαετία του 1920 κυμάνθηκαν μεταξύ των 10.000 και των 22.000 τόνων. Όμως, από το 1923 έως το 1940 η ζήτηση της σμύριδας μειώνεται σημαντικά, ενώ το 1940 μηδενίζεται. Η εξόρυξη της σμύριδας ανάγεται στην αρχαιότητα, όταν οι τεχνίτες τη χρησιμοποιούσαν για να λειαίνουν τα αγάλματα, γενικά η σμύριδα είχε και λειαντική χρήση. Αναφορές για εμπόριο σμύριδας έχουμε από την περίοδο 1625-1700, όπου ήταν αποκλειστικό δικαίωμα, εξόρυξης και προώθησης των 3
Κόντες Ιωάννης - Περιἀλη Κυριακή φεουδαρχών. Σο 1699 η σμύριδα εξορυσσόταν για λογαριασμό των Υράγκων. Όμως το 1721 καταργούνται τα φεουδαρχικά δικαιώματα, και το δικαίωμα πλέον παραχωρήθηκε στις κοινότητες των χωριών οι οποίες με τη σειρά τους το νοίκιαζαν σε εμπόρους. Ήδη λοιπόν από την Σουρκοκρατία το δικαίωμα εξόρυξης είναι αποκλειστικό για τους κατοίκους της ορεινής Νάξου και κυρίως των χωριών της Κορώνου, της Απειράνθου, της Κεραμωτής του, του καδού και του Λιώνα. Σο 1824 η προσωρινή διοίκηση της Ελλάδος πήρε υπό τον έλεγχο της τα κοιτάσματα, γιατί είχε ανάγκη από λεφτά. Σο 1826 ο Δωρόθεος Σζιώτης, ηγούμενος της μονής Υανερωμένης, προτείνει αυτά τα έσοδα να δοθούν για τη δημιουργία και λειτουργία του σχολείου στην ορεινή Νάξο, κάτι που τελικά δεν έγινε. Από την αρχή λοιπόν του ελληνικού κράτους η σμύριδα ήταν ένα από τα σημαντικά εξαγωγικά προϊόντα. Σο 1852 ψηφίστηκαν νόμοι που όριζαν την εξόρυξη και διάθεση μόνο για λογαριασμό του δημοσίου μέσω του ελληνικού μονοπωλίου. Οι κάτοικοι των σμυριδοχωριών μπορούσαν να τη μαζέψουν, να την εξορύξουν και να την παραδώσουν στο κράτος, έναντι χρηματικού ποσού, διαφορετικού ανάλογα με την ποσότητα. Όταν εξαντλήθηκαν τα επιφανειακά κοιτάσματα οι σμυριδεργάτες άνοιξαν στοές 50 έως 250 μέτρων και έφτιαξαν «σιδηρόδρομους» για τα βαγονέτα. Έτσι το 1877 το κράτος ενημερώνει τους σμυριδεργάτες για τον τρόπο εξόρυξης και τους κινδύνους που θα αντιμετωπίσουν. Σο 1898 τα έσοδα από τις εξαγωγές μπαίνουν ως εγγύηση για τους δανειστές σύμφωνα με το διεθνές οικονομικό έλεγχο που είχε περιέλθει η χώρα μετά τη χρεοκοπία. τη διάρκεια του Α παγκοσμίου πολέμου το σμυρίγλι ήταν αναγκαίο και όσοι δούλευαν εκεί απαλλάχθηκαν από τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις. Σα έσοδα αυξήθηκαν και όταν έρχονταν τα πλοία να πάρουν το σμυρίγλι έφερναν και τρόφιμα. Οι εξαγωγές τη δεκαετία του 1920 κυμαίνονταν από 10.000 έως 22.000 τόνους. Σην περίοδο αυτή δημιουργήθηκε και ο «εναέριος», είδος τελεφερίκ για τη μεταφορά σμύριδας στο λιμάνι της Μουτσούνας. Από το 1982 είναι εκτός λειτουργίας, αφού η μεταφορά γίνεται με φορτηγά αυτοκίνητα. Σο 1930 οι εξαγωγές ήταν ικανοποιητικές, αλλά η τιμή έχει φτάσει το 60% σε σύγκριση με αυτή προ δεκαετίας. Μέχρι τον Β παγκόσμιο πόλεμο μειώνεται η ζήτηση μέχρι που μηδενίζεται. Ενδεικτικά το 1983 πουλήθηκαν 3.000 τόνοι ενώ το 1987 μόλις 1.100. ήμερα η τιμή είναι απελπιστικά χαμηλή και οι άνθρωποι παραδίδουν μικρές ποσότητες για την ασφάλισή τους. Σα αποθέματα υπολογίζονται κοντά στο 1.000.000 τόνους. Από το 1952 οι σμυριδεργάτες ανήκουν στο ΙΚΑ. Για δύο στατήρες σμυρίγλι τους αναγνωριζόταν ένα ημερομίσθιο ασφαλισμένης εργασίας. Σο επάγγελμά τους συμπεριλαμβάνεται στα βαρέα και ανθυγιεινά. Διαχρονικά οι συνθήκες εργασίας στα ορυχεία ήταν πολύ σκληρές. Ήταν κάτω από συνθήκες δύσκολες, το φως το έπαιρναν από λυχνάρια και στοές που ήταν είτε υγρές είτε ξηρές μεγάλου βάθους και αμφίβολης στερεότητας. Επιπλέον, η χρήση δυναμίτη δημιούργησε 4
Η Σμύριδα της Νάξου σύννεφα σκόνης που προκαλούσαν πνευμονοκονιώσεις. Τπήρχαν σοβαρά ατυχήματα, πολλές φορές και μοιραία γι αυτό οι απολαβές ήταν πολύ υψηλές. Εξόρυξη της σμύριδας Πώς γινόταν η εξόρυξη της σμύριδας τον 19ο αιώνα; Η δουλειά του σμυριδεργάτη ήταν δύσκολη και απαιτούσε μεγάλα κουράγια. Σο πώς γινόταν η εξόρυξη και τι κόπο και αγώνα έκανε για να βγει η σμύριδα από τη γη περιγράφει με παραστατικό τρόπο ο Von Alexander. Όπως αναφέρει, μια ομάδα 7-10 ατόμων διάλεγε ένα μέρος το οποίο καθάριζε από τα απορρίμματα. Ύστερα έκαιγε φρύγανα (ορεινής Νάξου), έτσι ώστε να θερμανθούν τα τοιχώματα της σμύριδας. Κατόπιν έχυναν κρύο νερό στα τοιχώματα έτσι ώστε να ανοίξουν οι ρωγμές για να μπορούν να εισχωρήσουν τα εργαλεία ανάμεσα στο έδαφος και το σμυρίγλι. Αν το αποτέλεσμα δεν ήταν εφικτό χρησιμοποιούσαν δυναμίτη προκειμένου να ανοιχτούν καλύτερα οι ρωγμές. το τέλος, τα μεγάλα κομμάτια τα μετέφεραν και τα συγκέντρωναν δίπλα στη θάλασσα, ενώ τα μικρά είναι ακόμη εκεί... Πώς γινόταν η μεταφορά της Σμύριδας πριν τον Εναέριο; Η μεταφορά της σμύριδας από το εσωτερικό των ορυχείων στον έξω από αυτά χώρο γινόταν ως εξής: τα ορυχεία που είχαν βαγονογραμμές (οι γραμμές των βαγονιών) για τη μεταφορά του σμυριγλιού χρησιμοποιούσαν βαγόνια και τις αρούδες (τετράγωνες επίπεδες επιφάνειες που αποτελούνταν από ρόδες). τα ορυχεία με μεγάλες γαλαρίες, μεγάλο άνοιγμα και πλατώματα, η μεταφορά γινόταν έξω από αυτά με μουλάρια. Η μεταφορά της σμύριδας πριν τον εναέριο από τα ορυχεία προς τη Μουτσούνα γινόταν με μουλάρια: οι σμυριδεργάτες έβαζαν σε κίνδυνο την ίδια τους τη ζωή, γιατί είχαν καθήκον να φτάσουν τα μουλάρια τους σώα και αβλαβή στο λιμάνι της Μουτσούνας. Αυτό ήταν πολύ δύσκολο στα δύσβατα μονοπάτια που κατέβαιναν προς τη θάλασσα. Σα παραφορτωμένα ζώα, αν πατούσαν σε επικίνδυνο σημείο κινδύνευαν να κατρακυλήσουν στον γκρεμό. Οι αγωγιάτες αναγκάζονταν γι αυτό να κρατούν καθ όλη την πορεία το ζώο από την ουρά, θέτοντας και τον ίδιο τους τον εαυτό σε κίνδυνο. Η μεταφορά του σμυριγλιού από την αποθήκη της Μουτσούνας στο καράβι γινόταν ως εξής: ο όρμος την Μουτσούνας παλιότερα δεν ήταν κατάλληλα διαμορφωμένος για να δεχτεί μεγάλα καράβια, τα οποία και σταματούσαν στα βαθιά. Ήταν, λοιπόν, υποχρεωμένοι να μεταφέρουν το σμυρίγλι με βάρκες τις επονομαζόμενες μαούνες από την αποβάθρα της Μουτσούνας στο καράβι. 5
Κόντες Ιωάννης - Περιἀλη Κυριακή Επιπρόσθετα, τις μεγάλες πέτρες τις μετέφεραν κατευθείαν πάνω στις πλάτες τους, ενώ τις μικρότερες τις έβαζαν σε ειδικές γκούφες (σιδερένιες κόφες ή χαμαλίκες) τις οποίες στήριζαν με ράντες στην πλάτη τους. Τι ισχύει σήμερα για την εξόρυξη της Σμύριδας; Σο σμυρίγλι εξορύσσεται ακόμα και σήμερα και παρόλο που η ζήτησή του αυξήθηκε αρκετά τα τελευταία χρόνια, η τιμή του είναι απελπιστικά χαμηλή, εφόσον έχει ανταγωνιστή το τεχνητό κορούνδιο. Μέχρι πριν δύο χρόνια το εξορυχθέν υλικό συσσωρευόταν στη Μουτσούνα χωρίς να διατίθεται στην αγορά. Η εξόρυξη βέβαια παραμένει αποκλειστικό προνόμιο των κατοίκων των χωριών της ορεινής Νάξου. Οι σμυριδεργάτες παραδίδουν το σμυρίγλι που εξορύσσουν στο κράτος για να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα ένσημα για ασφάλιση και συνταξιοδότηση. Οι σμυριδεργάτες είναι ασφαλισμένοι στο ΙΚΑ με βάση την ποσότητα της σμύριδας που παραδίδουν. Σα ασφάλιστρα τα πληρώνει το κράτος. Σο ΙΚΑ διατηρεί ειδική κατηγορία ασφαλισμένων μέχρι και σήμερα, (μυριδεργάτες- μυριδοένσημα). Πώς φτιαχνόταν μια ομάδα σμυριδεργατών; Για να δημιουργηθεί μια ομάδα σμυριδεργατών δεν χρειάζεται κάποιο ιδιαίτερο κριτήριο για την επιλογή των μελών της. Μαθεύεται στο χωριό ότι θέλουν να δημιουργήσουν μια στοά και μαζεύονται όλοι σε ένα σπίτι (γύρω στα 12-14 άτομα περίπου). Εκεί βάζουν όλοι τον οβολό τους για να μπορέσουν να ανοίξουν τη στοά. Επίσης εκλέγουν και έναν αρχηγό. Η ομάδα αυτή παλιότερα αποτελούνταν κυρίως από συγγενείς και φίλους. Δικαίωμα να συμμετάσχουν σε ομάδα είχαν οι μόνιμοι κάτοικοι Απειράνθου, Κορώνου, Μέσης, καδού, Κεραμωτής και Δανακού, μετά το στρατιωτικό τους. Άτυπα, βέβαια, δούλευαν και μικρά παιδιά. Η ομάδα συνεδρίαζε και εξέταζε τον αρχηγό της με μυστική ψηφοφορία. τη συνέχεια, καταχωριζόταν στη διεύθυνση των σμυριδεργατών η ομάδα, ο αρχηγός και το ορυχείο ή η απόπειρα. Η δημιουργία ομάδας αποτελεί την πρώτη ίσως εμπειρία αυτόνομων ομάδων εργατών στη σύγχρονη Ελλάδα. Τι λέγεται «απόπειρα» στη γλώσσα των σμυριδεργατών; «Απόπειρα» λέγεται η διαδικασία που έκαναν οι σμυριδεργάτες για να καταλάβουν αν υπάρχει σμύριδα σε μια περιοχή. Ουσιαστικά έσκαβαν μεγάλες στοές (μέχρι και 130 μέτρων) μέχρι να βρουν σμύριδα. Οι στοές αυτές μπορούσαν να ανοιχτούν είτε μέσα σε ένα υπάρχον ορυχείο είτε σε μια καινούργια περιοχή. Σο υλικό που έσκαβαν ήταν μάρμαρο. Σα έξοδα της «απόπειρας» μοι- 6
Η Σμύριδα της Νάξου ράζονταν οι εργάτες. Αν έβρισκαν σμυρίγλι έκαναν απόσβεση. Αν όχι, χρήματα και κόπος πήγαιναν χαμένα. Οι τοποθεσίες για τις απόπειρες επιλέγονταν με βάση σημάδια που ήξεραν οι έμπειροι, αλλά ακόμη και βάσει ονείρων και οραμάτων. Ποιες ήταν οι αρμοδιότητες του αρχηγού μιας ομάδας; Ο αρχηγός κάθε ορυχείου κανονίζει πόσα άτομα θα δουλέψουν στο ορυχείο και σε ποιο μέρος θα δουλέψει ο καθένας. Ο αρχηγός δίνει εντολές για το τι θα κάνουν δηλαδή πώς θα το βγάλουν και πώς θα μεταφέρουν το σμυρίγλι. Καθόριζε επακριβώς τις θέσεις των ορυχείων από όπου μπορούσαν να πραγματοποιούν την εξόρυξη του σμυριγλιού. Μάλιστα φρόντιζε για την εξόρυξη, την αποθήκευση του σμυριγλιού στους δημόσιους περιβόλους, την έκδοση αδειών εξόρυξης, την παράδοση και τη ζύγιση με τις πλάστιγγες. Εφοδίαζε την ομάδα με υλικά και εργαλεία. Ήταν υπεύθυνος για την ασφάλεια (υποστυλώματα) στο ορυχείο. Κρατούσε τα βιβλία του ορυχείου γι αυτό έπρεπε να ξέρει και λίγα γράμματα. Τι αρμοδιότητες είχαν ο «πυροδότης και οι «ποσταδόροι»; Πυροδότης: Έτσι λεγόταν ο σμυριδεργάτης ο οποίος τοποθετούσε τους δυναμίτες στο φουρνέλο, την τρύπα που άνοιγαν στο πέτρωμα, και τους πυροδοτούσε. Φρειαζόταν ιδιαίτερη επιδεξιότητα γι αυτή την πολύ επικίνδυνη δουλειά και ειδική άδεια από το κράτος. Αρκετά ατυχήματα των ορυχείων οφείλονται στις κατολισθήσεις των πετρωμάτων και στις εκρήξεις του δυναμίτη. Πολλές φορές, όταν κάποιος από τους δυναμίτες δεν προκαλούσε έκρηξη, για την ασφάλειά τους και για να μπορέσουν να συνεχίσουν τη δουλειά στο ορυχείο, έπρεπε να αδειάσουν το υλικό του δυναμίτη από το φουρνέλο. Αυτό γινόταν με δύο τρόπους. μπορούσαν να βγάλουν πολύ προσεκτικά, με ένα ειδικό εργαλείο, το υλικό και το καψούλι από το φουρνέλο το «ξεντάκωμα» όπως λεγόταν όλη αυτή η διαδικασία. Επειδή όμως ήταν πολύ επικίνδυνο, έβαζαν ακόμη ένα δυναμίτη στην περιοχή όπου δεν είχε εκραγεί ο προηγούμενος ώστε και αυτός να εκραγεί μαζί με τον καινούριο. Ποσταδόροι: λέγονταν όσοι δούλευαν στην «πόστα» του ορυχείου. υνήθως ήταν δύο: ο «ματζακουπιστής» ή «βαριοκόπος» που χτυπούσε με το ματζακούπι το καλέμι που κρατούσε ο δεύτερος σμυριδεργάτης για να ανοίξει το φουρνέλο. Τι ονομάζονταν «Μεταγωγικά» και τι «Βαγιονάτορες»; «Μεταγωγικά» ονομάζονταν οι σμυριδεργάτες που κουβαλούσαν στην πλάτη τους το σμυρίγλι, από το βάθος της στοάς στη μάντρα του ορυχείου. Σα 7
Κόντες Ιωάννης - Περιἀλη Κυριακή «μεταγωγικά» ήταν τρεις έως πέντε σμυριδεργάτες. Πολλές φορές όταν οι συνθήκες δουλειάς τους ήταν δύσκολες αναγκάζονταν να έχουν μαζί τους ένα λύχνο, δηλαδή μία λάμπα την οποία κρατούσαν με τα δόντια τους, ενώ σήκωναν στην πλάτη το σμυρίγλι. «Βαγιονάτορες» λέγονταν οι σμυριδεργάτες που έσπρωχναν τα φορτωμένα με σμυρίγλι βαγόνια τα οποία χρησιμοποιούσαν για τη μεταφορά του λίθου. Τι αρμοδιότητες είχε ο «μαντρολόος»; Ο «μαντρολόος» βρισκόταν στη μάντρα του ορυχείου και είχε ως αρμοδιότητα να χωρίζει το σμυρίγλι σε ποιότητες και να το χτίζει σε μάντρες. Η διαδικασία αυτή γινόταν προκειμένου να πιάνει λιγότερο χώρο το σμυρίγλι, αλλά και να μην μπορεί κάποιος να το κλέψει. Παλιότερα, ο μαντρολόος έκανε σωρούς σμύριδας, όσοι και οι εργάτες του ορυχείου. Με κλήρο, ο καθένας έπαιρνε και από ένα σωρό. Αργότερα, όμως, γινόταν ένας κοινός σωρός που παρέδιδαν όλοι οι εργάτες στο δημόσιο. Πώς δόθηκαν τα ονόματα στα ορυχεία; Σα ονόματα στα ορυχεία δόθηκαν σύμφωνα με: Σην περιοχή όπου υπήρχε το ορυχείο, όπως: Αγριοσυκιά, τραβολαγκάδα, Μαύρος Υάραγγας, Συρόπιτες, Λουρί, Καστελάκι, κ.ά. Σο όνομα των ιδιοκτητών του ορυχείου όπως: ιδεράδω, Γλεζάδω, Μπερέηδω, Κεραμνωτάδω, Παταμάδω, Κουμερτάδω, κ.ά. Σον αριθμό των μεριδίων όπως: αραντάρα, Εικοσάρα, κ.ά. Ορισμένα χαρακτηριστικά των ορυχείων και της θέσης όπου βρίσκονταν όπως: Πελώριο, επειδή ήταν πολύ μεγάλο, Λαβύρινθος, επειδή είχε πολλές διακλαδώσεις, Απάνω, και Κάτω Ρούχουνας, επειδή κατέβαιναν κάτω με σκαλοπάτια, Κατώα και Κατωάκι, επειδή έμοιαζαν με υπόγειο (κατώι), κ.ά. Ονομασίες που έχουν σχέση με τα ορυχεία, όπως: Σουνέλι, Λαύριο. Σην ημέρα που βρέθηκε το σμυρίγλι, όπως: Υώτα, ή κάποιο σημάδι ή όνειρο, όπως: Κόκκινος Ήλιος. Σα χαρακτηριστικά αυτών που δούλευαν στο ορυχείο, όπως: Θυατεράτω, επειδή αυτοί που το άνοιξαν είχαν πολλές κόρες. Σον τρόπο που δούλευαν, όπως: Λύσσα, επειδή δούλευαν με λύσσα. Σο σμυρίγλι που έβρισκαν, όπως: Θησαυρός, επειδή βρήκαν πολύ σμυρίγλι. Υπήρχε ανταγωνισμός μεταξύ των ορυχείων; υχνά υπήρχαν ανταγωνισμοί ανάμεσα στις ομάδες (παρέες) που δούλευαν σε γειτονικά ορυχεία. Η κάθε ομάδα έκανε απόπειρα να βρει το κοίτασμα 8
Η Σμύριδα της Νάξου (σμυρίγλι) και ανταγωνιζόταν δουλεύοντας μέρα νύχτα να φτάσει πρώτη στο κοίτασμα. Όλες οι απόπειρες δεν είχαν θετικό αποτέλεσμα, γι αυτό τις λένε απόπειρες και όχι ορυχεία. Όταν η μία ομάδα έφτανε πρώτη στο σμυρίγλι, η άλλη ή οι άλλες σταμάταγαν το σκάψιμο ή προχωρούσαν πιο μπροστά να βρουν άλλο και όταν το ορυχείο της Α ομάδας ξετρύπωνε μέσα στο ορυχείο της Β ομάδας, η Α ομάδα εγκατέλειπε το ορυχείο της. Όταν σκάβοντας έπεφταν μέσα στη σκαμμένη από άλλη ομάδα στοά, εγκατέλειπαν την απόπειρα και όλα τα έξοδα και μεροκάματα πήγαιναν χαμένα. Ανταγωνισμός υπήρχε και ανάμεσα στους σμυριδεργάτες κατά την πώληση του σμυριγλιού. Έτσι, όταν το κράτος ή ο έμπορος ήθελε να αγοράσει μια ποσότητα σμυριγλιού, έπαιρνε τον κατάλογο των σμυριδεργατών και αγόραζε από αυτούς με αλφαβητική σειρά του επιθέτου των σμυριδεργατών. Έτσι, αυτοί που το επίθετό τους άρχιζε από Α, Β, Γ, κλπ. παρέδιδαν πάντα σμυρίγλι, ενώ αυτοί που άρχιζε από γράμμα από τη μέση του αλφαβήτου και κάτω παρέδιδαν σπάνια. Εξαιτίας αυτού, κάποιοι σμυριδεργάτες από την Απείρανθο άλλαξαν τα επίθετα τους. Για παράδειγμα, ο Φατζηπέτρος έγινε Καραπάτης και ο Παπαδάκης μετονομάστηκε σε Γρατσία, με αποτέλεσμα να παρουσιάζεται το φαινόμενο σε μια οικογένεια τα μισά αδέλφια που ήταν σμυριδεργάτες να λέγονται Καραπάτηδες και τα υπόλοιπα μισά Φατζηπέτρηδες. Τι ήταν τα «κονάκια» και το «μονοσώρι»; Πριν δημιουργηθεί ο Εναέριος, το σμυρίγλι μεταφερόταν από τους Απεραθίτες στη Μουτσούνα και από τους Κορωνιδιάτες στο Λυώνα. Σο τοποθετούσαν στα «κονάκια», σε ιδιωτικούς δηλαδή χώρους ή στο δημόσιο προαύλιο σε ξεχωριστούς σωρούς και τα ζύγιζαν όταν ερχόταν το πλοίο να τα φορτώσει. Αργότερα, το μετέφεραν και το τοποθετούσαν σε ιδιόκτητους χώρους, και την εποχή της παραλαβής ζυγιζόταν και τοποθετούνταν στο ονομαζόμενο «μονοσώρι», που βρισκόταν στο δημόσιο περίβολο της Μουτσούνας ή του Λυώνα. Αρχικά οι σμυριδεργάτες ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν για να τους φυλάνε το σμυρίγλι. Όταν όμως δημιουργήθηκε το μονοσώρι στον χώρο του δημοσίου, το δημόσιο είχε την ευθύνη. Συγχρονική θεώρηση του τρόπου εξόρυξης από τους σμυριδεργάτες της Νάξου ήμερα ο τρόπος εξόρυξης του ορυκτού έχει αλλάξει. Λίγοι σμυριδεργάτες εργάζονται μέσα σε ορυχεία ανοίγοντας νέες στοές. Οι ομάδες των σμυριδεργατών αποτελούνται από λίγα άτομα και η εργασία διαρκεί μικρό χρονικό διάστημα. Κάθε ομάδα μπορεί να εργαστεί σε οποιοδήποτε ορυχείο ανεξάρτητα αν έχει μερίδιο ή όχι. Σα ορυχεία φωτίζονται από γεννήτριες, όχι πια με το λαδολύχναρο και οι σμυριδεργάτες εργάζονται κυρίως με κομπρεσέρ, για να 9
Κόντες Ιωάννης - Περιἀλη Κυριακή ανοίξουν τις τρύπες για το φουρνέλο του δυναμίτη. Όταν εξορύσσουν την ποσότητα που θέλουν, τη μεταφέρουν σε κάποιο πλάτωμα του ορυχείου, σε όποιο ορυχείο είναι αυτό δυνατό, για να μεταφερθεί σε μικρό φορτωτή έξω στον δρόμο, από όπου θα μεταφερθεί στο χώρο αποθήκευσης του ορυκτού. ε Κορωνιδιάτικα ορυχεία λειτουργούν ακόμα γραμμές με βαγόνια για τη μεταφορά του σμυριγλιού έξω από το ορυχείο. Πολλοί Απεραθίτες ή Κορωνιδιάτες σήμερα εξορύσσουν σμυρίγλι και σε εξωτερικά ορυχεία, που μοιάζουν περισσότερο με νταμάρια παρά με ορυχεία. Φρησιμοποιούν μηχανήματα-εκσκαφείς, τσάπες, μπουλντόζες και σε μικρό χρονικό διάστημα καταφέρνουν να εξορύσσουν μεγάλες ποσότητες σμυριγλιού. Ο εναέριος σιδηρόδρομος ως υπέργειος μεταφορέας Aπό το 1928 μέχρι το 1978 εγκαταστάθηκε και λειτουργούσε ένας εναέριος σιδηρόδρομος, ο οποίος ήταν στην ουσία ένα υπέργειο σύστημα μεταφοράς του υλικού, διπλής κατεύθυνσης με συρματόσχοινα και βαγονέτα (κάτι σαν τα σύγχρονα τελεφερίκ). Οι σμυριδεργάτες τοποθετούσαν το σμυρίγλι σε βαγόνια που κυλούσαν πάνω σε ράγες μέχρι να φτάσει στον εναέριο και εκεί με τα βαγόνια του να μεταφερθεί στα λιμάνια. ώζεται ως σήμερα σε πολύ καλή κατάσταση το τμήμα του εναέριου στα ορυχεία της περιοχής Απειράνθου μέχρι τον όρμο της Μουτσούνας, όπου υπάρχουν οι εγκαταστάσεις με την τεράστια πετρελαιομηχανή έλξης καθώς και οι αποθηκευτικοί χώροι του προϊόντος. Σο εναέριο αυτό σύστημα μεταφοράς έχει από το 1989 κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο. Από το 1978 η μεταφορά της σμύριδας γίνεται με φορτηγά αυτοκίνητα μέσα από δρόμους από τα ορυχεία στη Μουτσούνα. «Κουβαδόροι και σκατζαριστές, οι παραλήπτες και επισκευαστές του εναερίου» Κουβαδόροι: ήταν οι εργάτες οι οποίοι παραλάμβαναν στους σταθμούς τους άδειους κουβάδες που έρχονταν από τη Μουτσούνα. Σους έβγαζαν από τη γραμμή και στη θέση τους έβαζαν τους γεμάτους με σμυρίγλι κουβάδες για να πάνε στη Μουτσούνα. κατζαριστες: ήταν εργάτες οι οποίοι είχαν να κάνουν δύο δουλειές. 1. Η πρώτη ήταν να συγκεντρώνουν τους κουβάδες, οι οποίοι είχαν πέσει από το συρματόσχοινο του εναέριου στους σταθμούς και να επισκευάζουν όταν είχαν υποστεί κάποια βλάβη. 2. Η δεύτερη ήταν να ελέγχουν εάν τα συρματόσχοινα ήταν περασμένα στις τροχαλίες. Εάν υπήρχε πρόβλημα, αυτοί αφού ανέβαιναν πάνω στις κολώνες, ξανάβαζαν το συρματόσχοινο μέσα στις τροχαλίες. 10
Η Σμύριδα της Νάξου Πώς γινόταν η φόρτωση στη Μουτσούνα, όταν υπήρχε εναέριος; Αφού γινόταν η εξόρυξη από τα σμυριδωρυχεία, το σμυρίγλι το μετέφεραν στον χώρο συγκεντρώσεων, στους λεγόμενους σταθμούς που βρίσκονταν κοντά σε κάθε περιοχή με ορυχεία. τη συνέχεια, το διαχώριζαν σε ποιότητες. Έπειτα οι σμυριδεργάτες το τοποθετούσαν στους κουβάδες του εναέριου με προορισμό τη Μουτσούνα. Μετά την άφιξη του ορυκτού στη Μουτσούνα, το ξαναφόρτωναν με την βοήθεια των μαουνών στα «φορτηγά» καράβια που το μετέφεραν στα εργοστάσια για την επεξεργασία που χρειαζόταν. τη συνέχεια πουλιόταν στην αγορά (σμυριδοτροχοί, σμυριδόπανα κ.α.) μυριδεργάτες - (Απόπειρα) Εδώ παραθέτουμε ποίημα σχετικό με την εργασία στα ορυχεία: Νίκος Εμμ. Πρωτονοτάριος (Σσικαλαδονικόλας) Δυο χρόνια τώρα που τρυπάμε βουνό κι όλο στα μέσα πάμε. Και τέτοιο βράχο, τέτοια πέτρα, που κάθε μήνα δυο τρία μέτρα! Συχαίνει που και που γρανίτης, που δεν τον σπα ούτε δυναμίτης. Βάζουμε μέσα ακέριες κάσσες, κι ύστερα< πιάνονται οι ανάσες. Βρωμίζει ο αγέρας που υπάρχει και μας φουσκώνει το στομάχι. Μα μείς σαν σκύλοι εκεί τρυπάμε, πώς να ντυθούμε, πώς να φάμε; φυρά ο λοστός κι η παραμίνα, σπίθες πετά η βαρειά κι η σφήνα. Αγάντα Γιώργη, αγάντα Πέτρο, μ ακόμα σε κανένα μέτρο, θε να το βρούμε πια και τότες θα βγάζουμε όξω αράδα «πρώτες!». Χάχνουμε ολούθε με τσοι λύχνοι, μα ούτε σημάδια, μήτε ίχνη! τεγνώνει η γλώσσα μας στο στόμα. Υαίνεται πως αργούμε ακόμα. Ο ένας του άλλου λέει. Αγάντα! Και ποιο το θάρρος, ποια η αβάντα; 11
Κόντες Ιωάννης - Περιἀλη Κυριακή Ποιός αν δε βρούμε θα μας δώσει; Ποιός τα έξοδά μας θα πληρώσει; Κι αν άσκημα κανείς χτυπήσει, πώς και από πού ύστερα θα ζήσει; Κι αν σκοτωθεί ο Θεός φυλάει Καλά καλά σαν σκύλος πάει. Μα πώς να κάμωμεν οι δόλιοι, αφού είν αυτή η δουλειά μας όλη; Φτυπά ο Μανώλης στο καλέμι ματζακουπιές, που ο βράχος τρέμει. βήνει το φως μέσα στο βάθος, και μείς γιομάτοι οργή και πάθος την Παναγιά μας βλαστημούμε, με τα μαρτύρια που τραβούμε. Και φτύνουμε αίμα μέχρι να βρει η «απόπειρά μας» πέτρα μαύρη, να ρθει το Κράτος να την πάρει με τριάντα φράγκα το καντάρι, κι ύστερα εκείνο να τη δώσει πέντε φορές αξία τόση. 12
Η Σμύριδα της Νάξου Χρήση της σμύριδας Η σμύριδα χρησιμοποιείται σε εφαρμογές βιομηχανικών δαπέδων, μυλόπετρων, τοιχώματα και πόρτες χρηματοκιβωτίων, λειαντικά υλικά και κοπτικά υλικά. Επίσης, χρησιμοποιείται σε πλάκες πεζοδρομίων και σταμπωτά βιομηχανικά δάπεδα. Έχει ειδικό βάρος 4 και το χρησιμοποιούν για τα στεγανά των πλοίων, εγκεκριμένο από τον αμερικανικό νηογνώμονα γιατί έχει την ιδιότητα να μη βγάζει σκουριά. Είναι 100% αντιολισθηρό και χρησιμοποιείται στους αυτοκινητόδρομους σε επικίνδυνα σημεία και σε στρατιωτικές εφαρμογές. Πρόσφατη φωτογραφία (Δεκέμβριος 2012) φόρτωσης της σμύριδας στο λιμάνι της Νάξου 13
Κόντες Ιωάννης - Περιἀλη Κυριακή Ερωτηματολόγιο της σμύριδας τη συνέχεια παραθέτουμε το ερωτηματολόγιο όπου ελέγξαμε τις γνώσεις των συμμαθητών μας όσον αφορά τη σμύριδα και να προβούμε σε κάποια συμπεράσματα. ύμφωνα με αυτό η συντριπτική πλειοψηφία της κοινωνίας μας ξέρει που βρίσκονται τα ορυχεία χωρίς όμως να ξέρουν τα πραγματικά αποθέματα. Όμως ένα ακόμα δυσάρεστο γεγονός είναι ότι δεν είναι γνωστή η σύσταση του σμυριγλιού και ουσιαστικά παραμένει άγνωστη για πολλά άτομα η χρήση της. Σέλος, λίγοι μπορούν να προσδιορίσουν τον ακριβή αριθμό ανθρώπων που απασχολεί σήμερα η σμύριδα. Γνωρίζετε που υπάρχουν σμυριδωρυχεία στη Νάξο; Φιλώτι Τραγαία Κόρωνοσ ωστή απάντηση: Κόρωνος 14
Η Σμύριδα της Νάξου Πόσα είναι τα αποθέματα σμύριδας στη Νάξο; ωστή απάντηση: 1.000.000t Η σμύριδα για να φορτωθεί (στο παρελθόν) στα πλοία έπρεπε να μεταφερθεί με τον εναέριο μέχρι: 50% 31% Χώρα Λυώνασ Μουτςοφνα 19% ωστή απάντηση: Μουτσούνα 15
Κόντες Ιωάννης - Περιἀλη Κυριακή Πόσα άτομα πιστεύετε πως εργάζονται σήμερα στα σμυριδωρυχεία; Μζχρι 100 100-300 ωστή απάντηση: 100-300 Πώς πιστεύετε ότι έχει χρησιμοποιηθεί η σμύριδα; Καταςκευή Αυτοκινητόδρομων Κονιάματα Κατοικιών ωστή απάντηση: Κατασκευή Αυτοκινητόδρομων 16
Η Σμύριδα της Νάξου Ποιο είναι το κυριότερο ορυκτολογικό συστατικό της σμύριδας; Κοροφνδιο Βωξίτησ Αςβεςτόλιθοσ ωστή απάντηση: Κορούνδιο. Η μέθοδος εξόρυξης της σμύριδας σήμερα έχει αλλάξει. Η μεταφορά γίνεται με: Φορτηγά Ακόμη με τον εναζριο Με γαϊδοφρια και μουλάρια ωστή απάντηση: Υορτηγά. 17
Κόντες Ιωάννης - Περιἀλη Κυριακή Με ποιο τρόπο πιστεύετε ότι μπορούν να αξιοποιηθούν τα υπάρχοντα σμυριδωρυχεία; Τουριςτική ανάπτυξη Νζεσ θζςεισ εργαςίασ Δημιουργία μουςείων Μακέτα τα πλαίσια της ερευνητικής μας εργασίας, κατασκευάσαμε μια μακέτα με σκοπό να αναπαραστήσουμε τον τρόπο εξόρυξης της σμύριδας και την μεταφορά της στο λιμάνι. H βάση είναι κατασκευασμένη από ξύλο και φελιζόλ. Σο βουνό κατασκευάστηκε από εφημερίδες και επικαλύφθηκε με γυψόγαζα. Για την κατασκευή του εναερίου, χρησιμοποιήσαμε ξύλινα καλαμάκια, οδοντογλυφίδες και πετονιά. Σέλος προσθέσαμε χρώμα με νερομπογιές, όπως και αληθινά κομμάτια σμύριδας. Κατά τη διάρκεια της κατασκευής της μακέτας γινόταν βιντεοσκόπηση και το βίντεο προβλήθηκε στην παρουσίαση της εργασίας στις 17/01/2013. 18
19 Η Σμύριδα της Νάξου
Κόντες Ιωάννης - Περιἀλη Κυριακή Θεατρικό τη συνέχεια σκεφθήκαμε να γράψουμε το σενάριο για ένα σύντομο θεατρικό, προκειμένου οι μαθητές να κατανοήσουν καλύτερα τις έννοιες που χρησιμοποιήσαμε. Ένας μαθητής του δημοτικού σχολείου περιγράφει στους παππούδες του, για την εκδρομή που πραγματοποίησαν με το σχολείο του, στα ορυχεία της Κορώνου. Μέσα από τους διαλόγους ο μικρός εγγονός, ενημερώνεται από τον παππού του, ο οποίος ήταν σμυριδεργάτης αλλά και τη γιαγιά του για τις συνθήκες εργασίας, τις δυσκολίες, και γενικότερα τη ζωή των σμυριδεργατών στις αρχές του 20ού αιώνα. Σο θεατρικό παρουσιάστηκε στις 17 Ιανουαρίου 2013 στο αμφιθέατρο του Γενικού Λυκείου Νάξου. Προτάσεις αξιοποίησης της σμύριδας 1. Δημιουργία μουσείου σμύριδας επικεντρώνοντας στην εξόρυξή της και στη συνεισφορά στη ζωή της Νάξου. 2. Παρεμβάσεις στα ορυχεία (διαμόρφωσή τους ώστε να γίνουν ασφαλή και επισκέψιμα). 3. Σοποθέτηση ανθρώπινων ομοιωμάτων σε θέση εργασίας, με ικανότητα κάποιων κινήσεων και ενώ παράλληλα θα ακούγεται ηχητικό υλικό. 4. Σοποθέτηση οθόνης αφής στην είσοδο των ορυχείων με υλικό για μια σύντομη και ολοκληρωμένη ενημέρωση των επισκεπτών σε διάφορες γλώσσες. 5. Δημιουργία μιας πρότυπης μακέτας εργασίας στα ορυχεία ή του εναερίου ώστε να γίνει πιο κατανοητή η εξόρυξη και η μεταφορά της σμύριδας. 6. Δημιουργία και διανομή DVD σε σχολεία και συλλόγους της Ελλάδος και του εξωτερικού για την κατανόηση της αξίας της σμύριδας για ολόκληρη την Ελλάδα. 7. Δημιουργία εργοστασίου επεξεργασίας της σμύριδας στη Νάξο για δημιουργία θέσεων εργασίας. Η χρηματοδότηση των παραπάνω προτάσεων αξιοποίησης μπορεί να προέλθει από εθνικούς ή και κοινοτικούς πόρους (προγράμματα ΕΠΑ κλπ) Εντυπώσεις Ιδιαίτερη σημασία για εμάς είχε το κλίμα συνεργασίας και ευφορίας που αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια της εργασίας. Με πυλώνα τη συλλογικότητα ενώσαμε τις πληροφορίες που συλλέξαμε και δημιουργήσαμε το έργο μας. Σα συμπεράσματα που προέκυψαν ήταν τα εξής: 20
Η Σμύριδα της Νάξου 1. Η σμύριδα οδήγησε την ορεινή Νάξο σε άνθιση κοινωνική, πνευματική και οικονομική. 2. Οι ομάδες των σμυριδεργατών αποτελούσαν πρωτοπορία διότι μέσα σε αυτές έχουμε συλλογικότητα και συνεργασία και δημιουργούνταν βάσει φιλικών και συγγενικών δεσμών. 3. Η εργασία στα σμυριδωρυχεία μέχρι πριν ένα αιώνα γινόταν κάτω από αντίξοες συνθήκες παρόλο τη μεγάλη αξία της σμύριδας. 4. Η ιδιαιτερότητα στη δημιουργία του εναερίου με αγγλική τεχνολογία προσαρμοσμένη στις βουνοπλαγιές της Νάξου. 5. Όμως η τεράστια αξία του σμυριγλιού για την Ελλάδα φαίνεται από δύο γεγονότα: Πρώτο, κατά τον Α παγκόσμιο πόλεμο, οι εργάτες των σμυριδωρυχείων είχαν λάβει απαλλακτικό για να συνεχίσουν τη δουλειά τους. Δεύτερο, τα κοιτάσματα της σμύριδας μπήκαν υποθήκη μετά την πτώχευση της Ελλάδας το 1893 και το χαμένο πόλεμο του 1896-1897 με την Σουρκία και τον διεθνή έλεγχο που περιήλθε η Ελλάδα το 1898. Πριν τελειώσουμε, για την εργασία μας αυτή ευχαριστούμε τον κ. Μιχάλη Υραγκίσκο για την παρουσία του στο σχολικό χώρο, δίνοντάς μας συνέντευξη, και για την ενημέρωση που μας έκανε την κα οφία Κρητικού Διευθύντρια του 2ου Γυμνασίου Νάξου που μας παρέδωσε την εργασία που είχε κάνει το 2ο Γυμνάσιο Νάξου και την Ευαγγελία Βενιέρη που ως φιλόλογος μας βοήθησε στη φιλολογική επιμέλεια της εργασίας. Βιβλιογραφία 1. Χηφιακό αρχείο ΕΡΣ «Από πέτρα και χρόνο». 2. Εγκυκλοπαίδεια Papyrus Larousse (σμύρις, σμυριδοτροχός). 3. Wikipedia (Ιστορία της σμύριδας). 4. www.cycladitis.gr (άρθρο «Η σμύριδα περιέχει κορούνδιο Al2O3... Όχι πολιτική»). 5. Περιοδικό Αρχατός 44, «Δύο πέτρες χαράζουν το τοπίο στη Νάξο». 6. Εργασία και συνέντευξη Μιχάλη Υραγκίσκου - Μεταλλειολόγος Μηχανικός. 7. υνέντευξη από τον Γιαννούλη Μανόλη, ελεγκτή στα σμυριδωρυχεία. 8. Βιβλίο «Κωμιακή Νάξου». 9. Εργασία κ. οφίας Κρητικού. 10. Βιβλίο «Νάξος - Αρμενίζοντας στο πέλαγος». 11. Βιβλίο του Μ. Αρχοντάκη. 21