ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ Α1. Μετάφραση Διδαγμένου Κειμένου Γιατί η ηθική αρετή σχετίζεται με την ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια γιατί εξαιτίας της ευχαρίστησης κάνουμε τιποτένια πράγματα, ενώ εξαιτίας της δυσαρέσκειας μένουμε μακριά από τα ωραία πράγματα. Γι αυτό πρέπει να έχουμε διαπαιδαγωγηθεί από την πιο μικρή ηλικία με τέτοιο τρόπο, όπως λέει ο Πλάτωνας, ώστε να ευχαριστιόμαστε και να δυσαρεστούμαστε με αυτά που πρέπει γιατί αυτή είναι η σωστή παιδεία. Δεν πρέπει όμως να το πούμε μόνο έτσι, ότι δηλαδή (η αρετή) είναι συνήθεια, αλλά και τι είδους συνήθεια (είναι). Πρέπει λοιπόν να πούμε ότι κάθε αρετή, όποιου πράγματος είναι αρετή, και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή του και το βοηθάει να εκτελέσει με τον πιο σωστό τρόπο το έργο που είναι προορισμένο γι αυτό, όπως για παράδειγμα, η αρετή του ματιού κάνει αξιόλογο και το μάτι και το έργο του γιατί με την αρετή του ματιού βλέπουμε καλά. Με τον ίδιο τρόπο η αρετή του αλόγου κάνει και το άλογο αξιόλογο και ικανό να τρέξει και να κρατήσει τον αναβάτη και να μείνει να αντιμετωπίσει τους εχθρούς. Αν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα, (τότε) και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να είναι η συνήθεια, από την οποία ο άνθρωπος γίνεται καλός και από την οποία θα βοηθηθεί να εκτελέσει σωστά το έργο του. Β1. Ο Αριστοτέλης στην αρχή του κειμένου συσχετίζει τα συναισθήματα που συνοδεύουν τις πράξεις με τους σταθερούς τρόπους συμπεριφοράς, με τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα (είτε αυτά είναι θετικά και συνιστούν αρετές είτε είναι αρνητικά και συνιστούν κακίες). Στη συνέχεια περιορίζεται σε όσα από αυτά τα στοιχεία συνιστούν αρετές

διατυπώνοντας το συμπέρασμα ότι περί ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἠθική ἀρετή (Η ηθική αρετή συνδέεται με την ευχαρίστηση και με τη δυσαρέσκεια). Ύστερα όμως απ αυτό διατυπώνεται η θέση ότι (αν δεν υπάρχουν τα ηθικά κριτήρια και οι αντίστοιχες δεσμεύσεις) εμείς οι άνθρωποι προτιμάμε τις τιποτένιες και ταπεινές πράξεις, για να νιώσουμε την αντίστοιχη ευχαρίστηση, και απέχουμε από τις καλές, για να μη νιώσουμε το δυσάρεστο συναίσθημα που συνεπάγεται η εκτέλεσή τους. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι αρχικά από τον Αριστοτέλη διατυπώθηκαν οι ακόλουθες θέσεις: α) το ευχάριστο συναίσθημα (ἡ ἡδονή) συνοδεύει την πραγμάτωση της ηθικής αρετής, β) ενώ το δυσάρεστο (ἡ λύπη) συνοδεύει τις μη ηθικές ενέργειες. Στη συνέχεια όμως γίνεται η διαφοροποίηση: εξετάζεται το ευχάριστο και το δυσάρεστο συναίσθημα σχετικά με τους ανθρώπους που δεν έχουν διαμορφώσει ἕξεις. Έτσι, σύμφωνα με τον φιλόσοφο, κάνουμε τις τιποτένιες, τις μη ηθικές πράξεις, για να δοκιμάσουμε ευχάριστα συναισθήματα και απέχουμε από τις καλές, τις ηθικές πράξεις για να αποφύγουμε τα δυσάρεστα συναισθήματα. Αν συγκρίνουμε την αναφορά της ἡδονῆς σ αυτό το χωρίο με εκείνη που διατυπώθηκε στην αρχή της ενότητας, γίνεται φανερό ότι πρέπει να διακρίνουμε μεταξύ «καλών» και «κακών» ηδονών. Οι πρώτες συντείνουν στη διατήρηση της μεσότητας και του ορθού λόγου, ενώ οι δεύτερες έχουν το αντίθετο αποτέλεσμα. Η παιδεία λοιπόν καθιστά τον άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ «καλών» και «κακών» ηδονών και να επιλέξει τις πρώτες. Επομένως, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο Αριστοτέλης συνδέει στενά την ηθική με την ψυχολογία προβάλλοντας την άποψη ότι

κάθε πράξη τη συνοδεύει ένα ευχάριστο ή ένα δυσάρεστο συναίσθημα. Έτσι, κοντά στους όρους της ηθικής (ἕξεις, σώφρων, ἀκόλαστος, ἠθική ἀρετή κ.ά.) χρησιμοποιεί και όρους της ψυχολογίας (ἡδονή, λύπη, ἀχθόμενος, χαίρων κ.ά.). Η σύνδεση αυτή δεν είναι τυχαία, αφού ο Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με την έρευνα ψυχολογικών θεμάτων και από πολλούς θεωρείται πατέρας της ψυχολογίας. Μάλιστα έχει γράψει και πολλά σχετικά συγγράμματα με οξύτατες παρατηρήσεις. Ο αριστοτελικός συσχετισμός της αρετής με τα συναισθήματα είναι αντίθετος με τη νοησιαρχική αντίληψη του Σωκράτη για την αρετή (η αρετή είναι γνώση), ενώ την άποψη ότι τα συναισθήματα επηρεάζουν τη ζωή των ανθρώπων την είχε διατυπώσει και ο Πλάτωνας. Β2. α) ἕξις : Παράγεται από το θέμα του μέλλοντα του ρήματος ἕχω, από το θέμα σεχ < hex < ἑχ και την παραγωγική κατάληξη σις, η οποία δηλώνει ενέργεια : ἕχ+σις= ἕξις. Γι αυτό σημαίνει το πῶς ἕχει ( εὖ ἕχει, κακῶς ἕχει,) κάτι απέναντι στα πράγματα. Αρχικά, η λέξη δήλωνε την κατοχή, την απόκτηση ή τις ενέργειες για απόκτηση. Αργότερα πήρε τη σημασία του μόνιμου χαρακτηρισμού της ιδιότητας. Η συγγένεια με τη λέξη σχῆμα, που και αυτή προέρχεται από το θέμα του ρήματος ἕχω, μας δείχνει γιατί η λέξη ἕξις επιλέχτηκε από τον Αριστοτέλη για να δηλώσει το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα μας. Eπομένως, επειδή η σημασία της λέξης, ως αριστοτελικού όρου, δηλώνει τους σταθερούς τρόπους συμπεριφοράς, που μπορεί να αποκτήσει κάποιος και οι οποίοι μπορεί να είναι καλοί ή κακοί, αρετές ή κακίες ανάλογα με τις περιστάσεις, παρατηρούμε ότι η σημασία της λέξης είναι διαφορετική από αυτή που έχει στη νέα ελληνική, γι αυτό και κλείνεται σε εισαγωγικά από τους συγγραφείς του σχολικού βιβλίου. «Άρετή» : Ήδη στον Όμηρο η λέξη «ἀρετή» είχε τη σημασία της αξίας, που κάνει κάτι να είναι εξαιρετικό, έξοχο. Έτσι ο Όμηρος

χρησιμοποιεί τη λέξη αυτή μιλώντας για τους πολεμιστές και αναφερόμενος στις εξαιρετικές, τις έξοχες σωματικές κα ψυχικές τους ιδιότητες. Ήδη όμως, είχε αρχίσει να χρησιμοποιείται η λέξη σε σχέση με άψυχα πράγματα (π.χ. για τις εξαιρετικές ιδιότητες του εδάφους ή κάποιου ζώου). Αργότερα όμως η λέξη θα πάρει ένα πολύ ενδιαφέρον περιεχόμενο στα πλαίσια του κοινωνικού βίου των Ελλήνων, ενώ φαίνεται πως ο Πλάτωνας έκανε τη λέξη όρο του φιλοσοφικού (κυρίως του ηθικού) στοχασμού των Ελλήνων. Στην ενότητα η φράση «οὗ ἄν ᾖ ἀρετή», τα παραδείγματα με το μάτι και με το άλογο καθώς και ο διαχωρισμός του ανθρώπου απ αυτά, δείχνουν ότι η αρετή είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα και γενικά και στα έμψυχα και στα άψυχα. Έτσι, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί εδώ τον όρο «αρετή» όχι με την έννοια της ανθρώπινης αποκλειστικά ηθικής ιδιότητας, η οποία απορρέει από κάποιες ενέργειες του κοινωνικού βίου, αλλά με μια ευρεία σημασία, δηλαδή ως ικανότητα, προτέρημα, αξιότητα των έμψυχων ή άψυχων όντων που τους δίνει τη δυνατότητα: α) να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και β) να επιτελούν με τέλειο τρόπο τον προορισμό τους. Τέλος η λέξη «ἔργον» στην αριστοτελική φιλοσοφία είναι συνυφασμένη με την έννοια του τέλους, δηλαδή του σκοπού, και με την εντελέχεια, για το ότι δηλαδή σε κάθε φυσικό ον ενυπάρχει το τέλος, ένας απώτερος σκοπός που οδηγεί το ον στη φυσική του ολοκλήρωση και τελείωση. Κάθε ον έχει να επιτελέσει ένα συγκεκριμένο έργο, που του έχει ανατεθεί από τη φύση. Και το έργο αυτό από τη στιγμή της γέννησής του δεν είναι τίποτα άλλο από τη διαδικασία ανάπτυξης («αρχή κινήσεως») μέχρι να φτάσει το ον στο τέλος.

β) Οι αρετές έχουν χαρακτηριστικές έξεις. Όμως κάθε έξη είναι αποτέλεσμα όμοιων ενεργειών που επαναλαμβάνονται και αυτό σημαίνει ότι από την ποιότητα τω ενεργειών εξαρτάται και η ποιότητα των έξεων, οι οποίες μπορεί να είναι και αξιόλογες ή ανάξιες λόγου, και θετικές ή αρνητικές, και καλές ή κακές (δικαιοσύνη, ανδρεία κ.α. αδικία, δειλία κ.α). Επομένως δεν είναι αρκετό να χαρακτηρίζονται οι αρετές έξεις, γιατί οι έξεις είναι δύο ειδών και πρέπει να προχωρήσουμε και να προσδιορίσουμε σε ποια από τις δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή, ποια είναι η ποιότητά της (ποία τις). Αναζητείται λοιπόν, το γνώρισμα που διαφοροποιεί τις αρετές από τις άλλες έξεις, δηλαδή η ειδοποιός διαφορά. Από τον Αριστοτέλη διαπιστώνεται ότι δεν πρόκειται για ένα αλλά για δύο γνωρίσματα. Έτσι, μια έξη είναι αρετή, όταν α) κάνει τον άνθρωπο (ή το ζώο ή το πράγμα) που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή του και β) βοηθάει αυτόν (ή αυτό) που την έχει, να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που είναι προορισμένο γι αυτόν (ή γι αυτό). Παρατηρούμε ότι στο κείμενο τονίζεται κα στα δύο γνωρίσματα το επίρρημα «εὖ». Όπως για όλα τα πράγματα η αρετή είναι μια πολύτιμη έξη, έτσι και για τον άνθρωπο αρετή είναι η έξη με την οποία αυτός: α) γίνεται τέλειος (ἀγαθός) και β) επιτελεί με τέλειο τρόπο τον προορισμό του. Για να γίνουν εναργέστερα και πιο κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με τα πάντα, έμψυχα και άψυχα, ο Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα, ένα από τα όργανα του σώματος και ένα από τα ζώα: Α) όταν το μάτι έχει αρετή, τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά).

Β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο και αξιόλογο και ικανό να επιτελεί τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει, να κρατάει τον αναβάτη και να βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους). Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η φύσις, η οποία «οὐδέν ποιεῖ μάτην», έχει αναθέσει σε καθετί, που υπακούει σ αυτόν τον κόσμο, ένα «ἔργον», δηλαδή μια καθορισμένη πορεία με ένα συγκεκριμένο προορισμό. Όταν επιτελεστεί το έργο, το ον φτάνει στο «τέλος» του, στην τελείωσή του. Έτσι, υπάρχει «ἔργον» του ματιού, του αλόγου, του ανθρώπου, του χεριού, του ποδιού. Στα επόμενα κεφάλαια ο Αριστοτέλης θα μιλήσει για το «ἔργον» που επιτελεί ο κάθε επιμέρους «τεχνίτης» (αθλητής, αγαλματοποιός, κιθαριστής), παράλληλα με το «ἔργον» του ανθρώπου (που είναι «ψυχῆς ἐνέργεια κατά λόγον ἤ μή ἄνευ λόγου»). Ο Αριστοτέλης στο πρώτο βιβλίο συνδυάζει το ἔργον του ανθρώπου με τον απώτερο σκοπό του, την επίτευξη της ευδαιμονίας. Θεωρεί, λοιπόν, ότι το τέλος του ανθρώπου είναι η ευδαιμονία και το έργο του είναι η επίτευξη αυτού του σκοπού, τον οποίο θα μπορέσει να φτάσει αν καταφέρει να γίνει καλός και αγαθός άνθρωπος. Επίσης, πιστεύει ότι αφού υπάρχει, ἔργον του οφθαλμού, του ίππου, του αυλητή και γενικά κάθε τεχνίτη, θα υπάρχει απαραιτήτως και ἔργον του ανθρώπου, και αυτό δεν είναι τίποτα άλλο από την κατάκτηση του αγαθού που προκύπτει από την ταύτιση της ψυχικής ενέργειας με την τελειότερη αρετή. Σ αυτό το σημείο οφείλουμε να κάνουμε διάκριση ανάμεσα στη λέξη ἔργον, και στη λέξη πρᾶξις. Έτσι ἔργον είναι ο σκοπός, το ιδανικό ενώ πρᾶξις είναι η ενέργεια που υλοποιεί αυτόν το σκοπό. Β3. Η απάντηση βρίσκεται στο σχολικό εγχειρίδιο Φιλοσοφικός Λόγος στη σελίδα 141.

Β4. Σχεδόν : τῶν ἕξεων, ἀπεχόμεθα Αχάριστος : χαίρων, χαίρειν Ασήμαντος : Σημεῖον Ενδεής : δεῖ Πρόφαση : φανερόν Διαμονή : μεῖναι, ὑπομένων Άρτιος : ἀρετή Τελεσίδικος : ἀποτελεῖ Δημαγωγός : ἦχθαι Καταδρομικό : δραμεῖν Γ1. Μετάφραση Αδίδακτου Κειμένου Άνδρες στρατιώτες των Αθηναίων και των άλλων συμμάχων, ο επικείμενος αγώνας ( ή που σε λίγο θα ακολουθήσει), θα είναι εξίσου κοινός για όλους μας, γιατί θα γίνει για τον καθένα μας, όπως ακριβώς και για τους εχθρούς, για τη σωτηρία (του) και για την πατρίδα (του). Γιατί, αν τώρα νικήσουμε με τα πλοία (ή στη θάλασσα), θα είναι δυνατόν στον καθένα να ξαναδεί την πατρίδα του. Δεν πρέπει όμως να αποθαρρύνεστε ούτε να παθαίνετε αυτό το οποίο παθαίνουν οι πιο άπειροι άνθρωποι, οι οποίοι, όταν αποτύχουν στις πρώτες μάχες, έχουν διαρκώς (ή ζουν διαρκώς με ) προσδοκία του φόβου παρόμοια με τις συμφορές (ότι θα υποστούν παρόμοιες ξανά συμφορές ). Αλλά και όσοι από εσάς εδώ είστε Αθηναίοι, και έχετε γι αυτό πείρα από πολλούς πολέμους, και όσοι είστε σύμμαχοι, που συμμετέχετε διαρκώς στις εκστρατείες μας, θυμηθείτε τα παράδοξα των πολέμων (ή που συμβαίνουν στους πολέμους).

Γ2. : ἀγών ἀγῶνας ναυσίν ναῦ ὅπερ αἷσπερ πρώτοις προτέροις σφαλέντες σφαλεῖσι κρατήσωμεν κράτησον ἐπιδεῖν ἐφορᾶν πάσχειν πείσεται ἒχουσι (ν) σχοίην. μνήσθητε ἐμνήσθησαν Γ3.α στρατιῶται : επιθετικός προσδιορισμός στην κλητική προσφώνηση ἂνδρες τῳ : δοτική προσωπική από το απρόσωπο ἒστιν, η οποία θα μετατραπεί σε αιτιατική (τινά) για να γίνει υποκείμενο του απαρέμφατο ἐπιδεῖν. ἀθυμεῖν : Υποκείμενο του απροσώπου ρήματος οὐ χρή και τελικό απαρέμφατο. τῶν ἀνθρώπων : Γενική ως ετερόπτωτος προσδιορισμός που λειτουργεί ως γενική διαιρετική στο οἱ ἀπειρότατοι. Ταῖς ξυμφοραῖς : Δοτική ως ετερόπτωτος προσδιορισμός που λειτουργεί ως δοτική αντικειμενική στο επίθετο ὁμοίαν. τῶν παραλόγων : Αντικείμενο στο ρήμα μνήσθητε. Τα ρήματα μνήμης και λήθης συντάσσονται με γενική.

Γ3.β Το λεκτικό ρήμα «εἶπεν» συντάσσεται με ειδική πρόταση και με ειδικό απαρέμφατο. Επομένως, κατά την μετατροπή στον πλάγιο λόγο η κύρια πρόταση κρίσεως θα γίνει : α) ειδική πρόταση β) ειδικό απαρέμφατο. Η δευτερεύουσα υποθετική θα παραμείνει ως δευτερεύουσα με πιθανές αλλαγές στο πρόσωπο και στην έγκλιση. Συγκεκριμένα : α) με ειδική πρόταση : «Ὁ Nικίας εἶπεν ὃτι, εἰ κρατήσαιεν ταῖς ναυσίν, εἲη τῳ τήν ὑπάρχουσάν που οἰκείαν πόλιν ἐπιδεῖν.» Αιτιολόγηση : H κύρια πρόταση κρίσεως που εκφέρεται με οριστική, θα γίνει ειδική πρόταση που θα εισάγεται με τον ειδικό σύνδεσμο «ὃτι» γιατί δηλώνει αντικειμενική γνώμη και, επειδή η εξάρτηση είναι ιστορικού χρόνου, θα εκφέρεται με ευκτική πλαγίου λόγου. Η Υποθετική πρόταση θα παραμείνει ως δευτερεύουσα υποθετική, αλλά επειδή εκφράζει το προσδοκώμενο γεγονός και η εξάρτηση είναι ιστορικού χρόνου, μπορεί να μεταβάλει τον σύνδεσμο εισαγωγής της και να εκφερθεί με ευκτική πλαγίου λόγου. β) με ειδικό απαρέμφατο : Ὁ Nικίας εἶπεν, εἰ κρατήσαιεν ταῖς ναυσίν, εἶναι τῳ τήν ὑπάρχουσάν που οἰκείαν πόλιν ἐπιδεῖν. Σημείωση : H Υποθετική πρόταση θα μπορούσε να παραμείνει ως έχει, δηλαδή με τον ίδιο υποτακτικό σύνδεσμο ἢν και με την ίδια έγκλιση υποτακτική αλλάζοντας μόνο το πρόσωπο του ρήματος. Ὁ Nικίας εἶπεν, ἢν κρατήσωσι ταῖς ναυσίν, εἲη τῳ τήν ὑπάρχουσάν που οἰκείαν πόλιν ἐπιδεῖν.