2.1. Έννοια, προέλευση και εξέλιξη του Δικαίου 1. Τι είναι Δίκαιο; Δίκαιο είναι το σύνολο των γραπτών κανόνων που ρυθμίζουν με τρόπο δεσμευτικό την κοινωνική συμπεριφορά. Το άγραφο Δίκαιο (εθιμικό Δίκαιο) είναι σε αρκετές περιπτώσεις η βάση του γραπτού Δικαίου, δεν αποτελεί όμως ρυθμιστικό παράγοντα της συμπεριφοράς των μελών των σύγχρονων κοινωνιών. Σήμερα, όταν αναφερόμαστε στο Δίκαιο, μιλάμε πάντα για το σύνολο των γραπτών κανόνων, δηλαδή των νόμων που θεσπίζει η πολιτεία. 2. Γιατί πρέπει να υπάρχουν κανόνες Δικαίου που να ρυθμίζουν την κοινωνική μας συμπεριφορά; Μήπως αυτό περιορίζει την ελευθερία μας; Κάθε μέλος της κοινωνίας επιδιώκει να καλύψει τις ανάγκες του και να μεγιστοποιήσει τα οφέλη του από κάποια δραστηριότητα. Όμως, αυτή η επιδίωξη μπορεί πολλές φορές να στραφεί σε βάρος άλλων μελών της κοινωνίας και να παραβιάσει αυθαίρετα τη δική τους ελευθερία. Η αυθαιρεσία αυτή αποφεύγεται με την εφαρμογή των κανόνων Δικαίου, η οποία εξασφαλίζει αρμονική κοινωνική συμβίωση. Το Δίκαιο δεν περιορίζει την ελευθερία μας. Την προστατεύει από την ασυδοσία, καθώς ορίζει τα κριτήρια της ορθής κοινωνικής συμπεριφοράς και χαράσσει τα όρια στα οποία μπορεί να κινηθεί το κάθε μέλος της κοινωνίας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της σχέσης ελευθερίας και ύπαρξης ρυθμιστικών κανόνων της συμπεριφοράς (Δικαίου) είναι αυτό με την οδήγηση αυτοκινήτου: Ο κάθε οδηγός έχει την ελευθερία να πάει όπου θέλει με το αυτοκίνητό του. Όμως, στη διαδρομή πρέπει να σέβεται κανόνες του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας. 3. Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά των κανόνων του Δικαίου; α. Ο δεσμευτικός τους χαρακτήρας Αυτό σημαίνει ότι οι κανόνες του Δικαίου ισχύουν για όλους και όλοι θα έχουν τις ίδιες κυρώσεις αν τους παραβούν. Τα μέλη της κοινωνίας ξέρουν ότι, αν βλάψουν αγαθά ή συμφέροντα των άλλων (π.χ. ζωή, ιδιοκτησία, ανθρώπινη αξιοπρέπεια), θα υποστούν τις κυρώσεις που προβλέπει το Δίκαιο. Ο δεσμευτικός χαρακτήρας του Δικαίου δεν μειώνει την ελευθερία κάθε μέλους 19
της κοινωνίας. Αντίθετα, τη διασφαλίζει και την κατοχυρώνει, μέσα από την εφαρμογή νόμων κοινώς αποδεκτών. β. Η γενική και αφηρημένη τους διατύπωση Οι κανόνες του Δικαίου δεν αναφέρονται σε μεμονωμένα περιστατικά, αλλά ορίζουν μια γενική αρχή στην οποία υπάγονται όλες οι συγκεκριμένες περιπτώσεις. Για παράδειγμα, αν ένας πολίτης χτυπήσει κάποιον άλλο, το δικαστήριο δεν αποφασίζει κάθε φορά κατά περίπτωση. Υπάρχει το άρθρο 308 του Ποινικού Κώδικα που ορίζει: «Όποιος με πρόθεση προξενεί σε άλλον σωματική κάκωση ή βλάβη της υγείας του τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι τριών ετών». Έτσι, αν ένα μέλος της κοινωνίας προβεί σε μια τέτοια συμπεριφορά, τότε θα τιμωρηθεί σύμφωνα με το συγκεκριμένο άρθρο του Ποινικού Κώδικα. γ. Ο ιστορικός τους χαρακτήρας Οι κανόνες του Δικαίου δεν μένουν ίδιοι μέσα στον χρόνο, ούτε είναι οι ίδιοι από κοινωνία σε κοινωνία. Αυτό είναι και το νόημα της φράσης «ιστορικός χαρακτήρας». Δηλαδή, οι κανόνες του Δικαίου μεταβάλλονται μέσα στον χρόνο και αλλάζουν όχι μόνο από εποχή σε εποχή, αλλά και από κοινωνία σε κοινωνία. Γι αυτό το Δίκαιο εξελίσσεται, ώστε σε κάθε περίοδο και σε κάθε χώρα να ρυθμίζει εκείνες τις κοινωνικές σχέσεις που είναι καίριες για την ενότητα και τη διατήρηση της συγκεκριμένης κοινωνίας. Για παράδειγμα, σε μια καπιταλιστική κοινωνία, που τα προϊόντα διακινούνται μέσω του εμπορίου, δημιουργούνται και αναπτύσσονται κανόνες Δικαίου (Εμπορικό Δίκαιο κτλ.) που καθορίζουν τους όρους των συναλλαγών. Αντίθετα, ένα τέτοιο Δίκαιο δεν μπορεί να αναπτυχθεί και δεν έχει λόγο ύπαρξης σε μια φεουδαρχική κοινωνία, με περιορισμένο έως ανύπαρκτο εμπόριο. 4. Τι επιτάσσει την υπακοή των πολιτών στους νόμους; Α. Οι διάφορες απόψεις στο πέρασμα του χρόνου Στο ερώτημα αυτό έχουν δοθεί διαφορετικές απαντήσεις σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους, οι οποίες ποικίλλουν ανάλογα με την κοσμοθεωρία και το ιδεολογικό πρίσμα αυτού που δίνει την απάντηση. Οι Ρωμαίοι έλεγαν «αυστηρός νόμος, αλλά νόμος» («dura lex, sed lex»). Δηλαδή, σε κάθε περίπτωση, οι πολίτες πρέπει να υπακούουν στους νόμους. Ο Σωκράτης υποστήριζε ότι τους νόμους της πόλης πρέπει πάντα να τους σεβόμαστε και να υπακούμε σε αυτούς, χωρίς να προσπαθούμε να τους αλλάξουμε. Στους νόμους αυτούς οφείλει την ύπαρξή της η πόλη, μέσα στην οποία το κάθε μέλος της γεννιέται και ανατρέφεται, γι αυτό και πρέπει να τους σέβεται. Άλλωστε, ο ίδιος ο Σωκράτης ακολούθησε και στην πράξη την άποψή του αυτή, με το να δεχτεί την ποινή του θανάτου που του επέβαλε το δικαστήριο της 20
ΚΕΦΑΛΑΙΟ2 πόλης του και να μη δραπετεύσει, όπως τον συμβούλευαν ορισμένοι μαθητές του. Σύμφωνα με τη θεοκρατική και τη φυσιοκρατική αντίληψη του Δικαίου, οι νόμοι κάθε κοινωνίας εκπορεύονται είτε από την τάξη που επιβάλλει το σχέδιο του Θεού στον κόσμο είτε από κάποιο πρότυπο οργάνωσης της κοινωνίας που υπάρχει στη Φύση αντίστοιχα. Στο πλαίσιο της φυσιοκρατικής αντίληψης του Δικαίου υποστηρίζεται ότι από την ίδια τη φύση του ανθρώπου εκπορεύονται και δικαιώματα, όπως η ελευθερία, η σωματική ακεραιότητα κτλ. (ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος). Ο Διαφωτισμός έδωσε το στίγμα του στη νεωτερικότητα (βλ. «Στοιχεία για την κατανόηση του μαθήματος») και ακόμη και σήμερα επηρεάζει τις σύγχρονες κοινωνίες σε κάθε πτυχή τους. Σύμφωνα με τις αντιλήψεις του Διαφωτισμού, το Δίκαιο στηρίζεται στον ανθρώπινο Λόγο (Λογική). Β. Τι απαντάμε σήμερα στο ζήτημα της δεσμευτικότητας του Δικαίου; Στη δημοκρατία οι νόμοι δεν είναι προϊόν της αυθαίρετης βούλησης κάποιου ηγεμόνα. Οι πολίτες μέσα από διάφορες διαδικασίες, όπως οι εκλογές και η συμμετοχή σε κόμματα, σωματεία, οργανώσεις ή κινήματα, συμβάλλουν στη διαμόρφωση των νόμων. Επίσης, οι πολίτες γνωρίζουν ποιοι είναι οι νόμοι και ποιες είναι οι συνέπειες αν τους καταπατήσουν. Έχουν στη διάθεσή τους νομικά και πολιτικά μέσα να αλλάξουν νόμους που θεωρούν άδικους. Κατά συνέπεια, στη σύγχρονη δημοκρατία η δεσμευτικότητα των νόμων προέρχεται από το γεγονός ότι αυτοί εκφράζουν την πλειονότητα των πολιτών, τη συναίνεσή τους πάνω σε βασικά ζητήματα και ρυθμίσεις που αφορούν την κοινωνική οργάνωση συμβίωση. Η άποψη ότι το Δίκαιο αποτελεί προϊόν συναίνεσης, και γι αυτό οφείλουν οι πολίτες να το τηρούν, δεν είναι κοινής αποδοχής τόσο στον χώρο της νομικής όσο στον χώρο και της πολιτικής επιστήμης: Ο γνωστός Γερμανός κοινωνιολόγος Ρ. Ντάρεντορφ έγραψε το 1968 ένα άρθρο με τίτλο «Εγκώμιο στον Θρασύμαχο». Ποιος ήταν αυτός ο «αρχαίος Έλληνας» με το όνομα «Θρασύμαχος» και γιατί τον επαινούσε ένας σύγχρονος Ευρωπαίος διανοητής; Ο Θρασύμαχος ήταν σοφιστής, που ζούσε στην Αθήνα της κλασικής εποχής του Σωκράτη και των μαθητών του, και μνημονεύεται σαν ένας από τους στοχαστές που ακολουθούσαν και συνδιαλέγονταν με τον μεγάλο δάσκαλο της φιλοσοφίας. Στο πρώτο βιβλίο της Πολιτείας, ο Πλάτωνας αναφέρει τη σύγκρουση του Θρασύμαχου με τον Σωκράτη σχετικά με τον ορισμό της έννοιας της δικαιοσύνης. Διαφωνώντας με τη σωκρατική λογική, ο Θρασύμαχος αντιτάσσει την άποψη ότι στην κοινωνική πραγματικότητα δικαιοσύνη είναι η έκφραση της θέλησης της ισχυρότερης πολιτικής ομάδας που συγκεκριμενοποιεί και υλοποιεί τα συλλογικά της συμφέροντα. Πηγή: Νικόλαος Τάτσης, Η διδασκαλία της κοινωνιολογικής θεωρίας, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 1986, σελ. 151-152. 21
5. Είναι το Δίκαιο αμετάβλητο ή επηρεάζεται από τις κοινωνικές αλλαγές; Αναφερθήκαμε πριν στον ιστορικό χαρακτήρα του Δικαίου (βλ. χαρακτηριστικό γ. του Δικαίου της ερώτησης 3). Το Δίκαιο επηρεάζεται από τις κοινωνικές μεταβολές. Οι κανόνες του Δικαίου δεν είναι έργο ενός νομοθέτη που συντάσσει τους νόμους «ερήμην της πραγματικότητας». Ανάμεσα στο Δίκαιο και στην κοινωνική πραγματικότητα υπάρχει σχέση αλληλεπίδρασης. Από τη μια, το Δίκαιο παρακολουθεί τις κοινωνικές μεταβολές στην ιστορική τους εξέλιξη και τις αποκρυσταλλώνει. Για παράδειγμα, στη σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία η ελευθερία και η ισοτιμία κατοχυρώνονται από το Δίκαιο. Στην αρχαιότητα η δουλεία ήταν επίσης κατοχυρωμένη νομικά. Ο δούλος θεωρούνταν πράγμα (στα λατινικά res), το οποίο μπορούσε κάποιος να αγοράσει ή να πουλήσει. Αυτό σημαίνει ότι οι αλλαγές στην κοινωνία έφεραν και αλλαγές στον χώρο του Δικαίου. Το Δίκαιο όμως δεν αποτελεί μόνο αντανάκλαση των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών που αλλάζουν. Το ίδιο επηρεάζει, με τη σειρά του, τη διαμόρφωση της οικονομικής και κοινωνικής πραγματικότητας μέσα από τη ρύθμιση της συμπεριφοράς των μελών της κοινωνίας. Για παράδειγμα, μια κοινωνία που πάσχει από υπογεννητικότητα και βλέπει ότι στο μέλλον θα αντιμετωπίσει δημογραφικό πρόβλημα θεσπίζει νόμους που πριμοδοτούν τα ζευγάρια που γεννούν παιδιά (ευνοϊκά στεγαστικά δάνεια, διορισμοί στο δημόσιο, ευνοϊκές μεταθέσεις σε υπαλλήλους πολύτεκνους κτλ.). Αντίθετα, σε μια χώρα με υπερπληθυσμό, όπως η Κίνα, θεσπίζονται νόμοι για τον έλεγχο των γεννήσεων, ουσιαστικά για τη μείωσή τους. Το Δίκαιο γίνεται έτσι ρυθμιστής και παραγωγός μιας νέας πραγματικότητας. 6. Υπάρχει μια διαχρονική αντίληψη για την έννοια του δικαίου και του άδικου; Δεν υπάρχει μια διαχρονική αντίληψη για το τι είναι δίκαιο και τι άδικο. Αν μείνουμε στο επίπεδο των καθημερινών ανθρωπίνων σχέσεων, θέσεις όπως του Σωκράτη (στην Πολιτεία του Πλάτωνα ο φιλόσοφος θυμάται τον ορισμό του λυρικού ποιητή Σιμωνίδη): «Δίκαιο θα μπορούσε να είναι να αποδίδεις στον καθένα ό,τι πρέπει» και του Ρωμαίου νομικού του 3ου αιώνα μ.χ. Ουλπιανού, που σώζεται στον Πανδέκτη: «Δικαιοσύνη είναι η σταθερή και διαρκής βούληση να αποδίδεις στον καθένα το ίδιον, αυτό δηλαδή που του ανήκει. Τα παραγγέλματα του Δικαίου είναι να ζεις εντίμως, να μη βλάπτεις τον άλλον, να αποδίδεις στον καθένα το ίδιον», έχουν κάποιο νόημα. Όμως, τα ζητήματα του δίκαιου τρόπου κατανομής των αγαθών παραπέμπουν ουσιαστικά στην πολιτική ιδεολογία και στην κοσμοθεωρία αυτού που απαντάει σε τέτοια ερωτήματα. Κατά συνέπεια, τα ερωτήματα τού τύπου: «Ποιος είναι ο δί- 22
ΚΕΦΑΛΑΙΟ2 καιος τρόπος με τον οποίο πρέπει να μοιράζονται τα αγαθά στους ανθρώπους;», «Σε όλους ίσα;», «Κι αν κάποιος έχει μεγαλύτερες ανάγκες;», «Είναι δίκαιο ο φτωχός να παίρνει όσα και ο πλούσιος;», «Μήπως θα έπρεπε να μοιράζονται τα αγαθά στον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του ή σε αντιστοιχία με την εργασία που παράγει;», «Ή μήπως υπάρχουν και άλλα κριτήρια;» είναι πολιτικά και φιλοσοφικά. Η απάντησή τους παραπέμπει στην αντίληψη που έχει κανείς για την οργάνωση της οικονομίας και της κοινωνίας. 2.2. Κανόνες Δικαίου και ηθικής: Η διαφορά 1. Ποια είναι η διαφορά μεταξύ Δικαίου και ηθικής; α. Το Δίκαιο ρυθμίζει την κοινωνική συμπεριφορά όλων των μελών της κοινωνίας. Ισχύει δηλαδή με τον ίδιο τρόπο για όλους, ανεξάρτητα αν αυτοί το πιστεύουν ή όχι. Κάποιος μπορεί ηθικά να μη συμφωνεί με κάποιον νόμο, είναι όμως υποχρεωμένος να τον ακολουθήσει. Η ηθική αφορά τη συνείδηση, τον εσωτερικό κόσμο κάθε ανθρώπου, το λεγόμενο forum internum, υπαγορεύοντας στο κάθε άτομο χωριστά τρόπους συμπεριφοράς. Κάποιος μπορεί να μη συμφωνεί με κάποιον ηθικό κανόνα και μπορεί να μην τον ακολουθήσει, χωρίς να έχει κυρώσεις. β. Το Δίκαιο έχει δεσμευτικό χαρακτήρα, ενώ η ηθική όχι. Κάποιος που προβαίνει σε πράξεις ηθικά αποδοκιμαστέες μπορεί να δέχεται κριτική από τα άλλα μέλη της κοινωνίας, δεν έχει όμως νομικές κυρώσεις. Αντίθετα, ο νόμος είναι δεσμευτικός και υπάρχουν κυρώσεις αν κάποιος τον παραβεί. Το Δίκαιο αποσκοπεί στη διατήρηση της κοινωνικής ενότητας. Η ηθική δεν αποβλέπει πάντα στον ίδιο σκοπό. Σε μια κοινωνία πολυπολιτισμική δεν υπάρχει μία και ενιαία ηθική, ούτε όλοι οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την ηθική με τον ίδιο τρόπο. Η εναπόθεση της κοινωνικής συνοχής στην προσδοκία ότι όλοι οι άνθρωποι θα ακολουθήσουν την ηθική μπορεί να επιφέρει τη διάλυση της κοινωνίας. Για παράδειγμα, για κάποια θρησκευτική ομάδα η σύναψη προγαμιαίων σχέσεων μπορεί ηθικά να είναι αποδεκτή. Για κάποια άλλη, με διαφορετική ηθική αντίληψη, τέτοιες σχέσεις δικαιολογούν την τιμωρία του ζευγαριού. Σε άλλους ηθικούς κώδικες η αυτοδικία θεωρείται χρέος του θύματος ή της οικογένειάς του. γ. Το Δίκαιο, αντίθετα με την ηθική, αποσκοπεί στη διασφάλιση της κοινωνικής ενότητας, με την εφαρμογή των δεσμευτικών και καθολικών του κανόνων. 2. Ποια είναι η σχέση του Δικαίου με την κοινωνική ηθική; Το Δίκαιο συνδέεται με κάποιον τρόπο με τις συλλογικές αξίες μιας κοινωνίας, τη λεγόμενη «κοινωνική ηθική». Όμως, δεν μπορεί η κοινωνική ηθική να είναι αποκλειστικός οδηγός του Δικαίου, η οποία ούτως ή άλλως δεν είναι ομοιογενής. 23
Το Δίκαιο προκύπτει μέσα από ευρύτερες συναινέσεις, πολιτικούς και κοινωνικούς αγώνες (συζητήσεις, διαδηλώσεις, απεργίες) και αποκρυσταλλώνει σε μια συγκεκριμένη περίοδο τους πολιτικούς και κοινωνικούς συσχετισμούς σε μια κοινωνία. Δεν είναι και δεν μπορεί να είναι προϊόν της κοινωνικής ηθικής ή του τρόπου με τον οποίο την αντιλαμβάνεται το κάθε άτομο. 3. Τι συμβαίνει όταν Δίκαιο και ηθική συγκρούονται; Δίκαιο και ηθική δεν συμπίπτουν πάντα. Μπορεί ηθικά να είναι αποδοκιμαστέα πράξη η έξωση ενός ενοικιαστή με παιδιά που δεν πληρώνει το αντίτιμο του ενοικίου στον ιδιοκτήτη, όμως είναι νομική πράξη που έχει εκδοθεί από δικαστήριο. Υπάρχει βέβαια και η περίπτωση μιας παράνομης πράξης που να στέκεται ηθικά. Κλασικό παράδειγμα η Αντιγόνη στην ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή, η οποία αγνοεί την απαγόρευση του Κρέοντα και θάβει τον νεκρό αδερφό της. Η πράξη της Αντιγόνης είναι ένα κλασικό, διαχρονικό σύμβολο της αντίστασης απέναντι σε μια άδικη και καταπιεστική εξουσία. 4. Σε ποια κριτήρια πρέπει να στηρίξει ο νομοθέτης την απόφασή του για ζητήματα επιστημονικής ή τεχνολογικής εξέλιξης που ενδεχομένως προσκρούουν στις συλλογικές ηθικές αξίες μιας κοινωνίας ή και της ανθρωπότητας γενικότερα; Η πρόοδος των επιστημών και η ανάπτυξη της τεχνολογίας είναι θεαματικές στην εποχή μας. Στην πληροφορική οι υπολογιστές έχουν απλοποιήσει υπερβολικά ορισμένες από τις πιο σύνθετες διανοητικές εργασίες, οι οποίες εκτελούνται σε ελάχιστο χρόνο. Στον χώρο της βιολογίας έχουν εμφανιστεί σημαντικά επιτεύγματα με τη βιοτεχνολογία, όπως η κλωνοποίηση, η εξωσωματική γονιμοποίηση, η επέμβαση στο ανθρώπινο γονίδιο, η δημιουργία χιμαιρών (διαγονιδιακών ειδών) κ.ά. Μπροστά σε αυτές τις νέες ανακαλύψεις τίθενται νέα ζητήματα στον χώρο του Δικαίου και της ηθικής. Αρκεί να επικαλεστούμε την ατομική ευθύνη των επιστημόνων; Ή πρέπει οι κοινωνίες να θωρακιστούν με νομικές ρυθμίσεις, που δεν θα επιτρέψουν αυτά τα επιτεύγματα να στραφούν κατά της ανθρωπότητας (χημικός πόλεμος, ηλεκτρονική παρακολούθηση, πλήρης ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων); Πώς μπορεί να παρέμβει το Δίκαιο σε θέματα όπως αυτό; Πρόκειται για ζητήματα που δεν έχουν απλές απαντήσεις. Και σε κάθε περίπτωση, η αντιμετώπισή τους δεν μπορεί να είναι μόνο νομική. Άλλωστε, σε κοινωνίες ταξικά άνισες, όπου τα πάντα εμπορευματοποιούνται και λειτουργούν με γνώμονα τη λογική της αύξησης της κερδοφορίας, το Δίκαιο δεν μπορεί από μόνο του, ακόμη και αν ήταν εντελώς αυτονομημένο από τα όποια συμφέροντα, να διαμορφώσει μια νέα κατάσταση. 24
ΚΕΦΑΛΑΙΟ2 2.3. Υποκείμενα Δικαίου 2.3.1. Τα φυσικά πρόσωπα 1. Τι είναι φυσικά πρόσωπα και τι γνωρίζετε γι αυτά; Κάθε άνθρωπος, ως φυσικό πρόσωπο, έχει δικαιώματα και υποχρεώσεις, ανεξάρτητα από το φύλο, την ηλικία, την καταγωγή, την ιθαγένεια, τη θρησκεία ή την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκει. Η βασική αυτή αρχή αποκρυσταλλώνει τις σύγχρονες πολιτισμικές αντιλήψεις που αφορούν την υπόσταση του ανθρώπου. Η αντίληψη αυτή συνδέει την ελευθερία με την ισότητα, καθώς η ελευθερία αποκτά υπόσταση μόνο όταν η προσωπικότητα κάποιου ανθρώπου προστατεύεται και ταυτόχρονα της δίνονται τα μέσα για να μπορέσει να αναπτυχθεί. Έτσι, η διαφύλαξη της σωματικής ακεραιότητας, η ελεύθερη διαμόρφωση της βούλησης, η ιδιωτική ζωή κτλ. συνιστούν αξίες που θεμελιώνουν την ελευθερία. 2.3.2. Τα νομικά πρόσωπα 1. Τι είναι νομικά πρόσωπα και τι γνωρίζετε γι αυτά; Νομικά πρόσωπα είναι ενώσεις ανθρώπων ή περιουσιακά σύνολα που επιδιώκουν να επιτύχουν κάποιο σκοπό, π.χ. φιλανθρωπικό, ιδρύοντας εταιρείες ή ιδρύματα. Το Δίκαιο αναγνωρίζει αυτές τις ενώσεις ανθρώπων και περιουσιακών στοιχείων ως νομικά πρόσωπα με δικαιώματα και υποχρεώσεις. Το νομικό πρόσωπο αποτελεί μια νομική κατασκευή, που γίνεται για να διευκολυνθεί η επιχειρηματική δραστηριότητα ή η συλλογική δράση κάποιων φυσικών προσώπων (π.χ. σωματεία, εμπορικές εταιρείες, ιδρύματα κτλ.). Τα νομικά πρόσωπα έχουν επωνυμία, έδρα, ιθαγένεια, διαθέτουν περιουσία και κάνουν συναλλαγές. Έχουν καταστατικό, το οποίο ορίζει τη λειτουργία τους, η οποία υπερβαίνει τη βούληση των φυσικών προσώπων που τα απαρτίζουν. Για παράδειγμα, σε έναν σύλλογο γίνεται αυτό που γράφει το καταστατικό και όχι ό,τι θέλει ένα μέλος του. Το καταστατικό είναι το επίσημο κείμενο που καθορίζει την επωνυμία, την έδρα, τα όργανα του νομικού προσώπου (π.χ. πρόεδρο, αντιπρόεδρο, διοικητικό συμβούλιο), τις εξουσίες που ασκεί το καθένα και γενικότερα τους όρους λειτουργίας του. Το καταστατικό καταρτίζεται κατά τους ορισμούς του νόμου, υπογράφεται από τα μέλη του νομικού προσώπου με συγκεκριμένη χρονική ένδειξη και κατατίθεται στο δικαστήριο, το οποίο ελέγχει αν όλα τα στοιχεία που περιέχονται σε αυτό είναι σύμφωνα με τον νόμο. Το κράτος είναι νομικό πρόσωπο. Έτσι, οι δημόσιες υπηρεσίες, τα Α.Ε.Ι., οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης και η Εκκλησία είναι νομικά πρόσωπα, και μά- 25
λιστα νομικά πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου. Διέπονται δηλαδή από το Δημόσιο Δίκαιο, το οποίο θα εξηγήσουμε στην επόμενη ενότητα. 2.4. Διακρίσεις Δικαίου 1. Τι είναι έννομη τάξη; Έννομη τάξη είναι το σύνολο των κανόνων του Δικαίου που ισχύουν σε ένα κράτος. 2. Σε ποια είδη διακρίνεται το Δίκαιο; Το Δίκαιο διακρίνεται σε Δημόσιο και Ιδιωτικό. Δημόσιο Δίκαιο Είναι οι κανόνες Δικαίου που καθορίζουν τη δράση και τις σχέσεις ενός κρατικού φορέα. Π.χ. οι σχέσεις πολεοδομίας-πολίτη. Κυριότεροι κλάδοι του Δημοσίου Δικαίου Συνταγματικό Δίκαιο: Αντικείμενο έχει το Σύνταγμα, που ρυθμίζει τη μορφή του πολιτεύματος, την άσκηση της κρατικής εξουσίας, τις σχέσεις κράτους-πολιτών. Διοικητικό Δίκαιο: Αντικείμενο έχει τους κανόνες που ρυθμίζουν την οργάνωση και τη λειτουργία της Δημόσιας Διοίκησης και τις σχέσεις της με τους πολίτες. Ποινικό Δίκαιο: Αντικείμενο έχει τους κανόνες Δικαίου που ορίζουν τις αξιόποινες πράξεις και τις ποινές που αυτές επισύρουν. Δικονομία: Αντικείμενο έχει τους κανόνες που ρυθμίζουν τις διαδικασίες των δικαστηρίων. Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο: Αντικείμενο έχει τους γραπτούς και άγραφους κανόνες που ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ κρατών ή/και διεθνών οργανισμών. Ιδιωτικό Δίκαιο Είναι οι κανόνες Δικαίου που ρυθμίζουν σχέσεις μεταξύ φυσικών ή/και νομικών προσώπων Ιδιωτικού Δικαίου. Π.χ. η σύμβαση αγοραπωλησίας μεταξύ αγοραστή-πωλητή. Κυριότεροι κλάδοι του Ιδιωτικού Δικαίου Αστικό Δίκαιο: Αντικείμενο έχει τους κανόνες που ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ φυσικών ή/και νομικών προσώπων (οικογενειακά και κληρονομικά θέματα). Εμπορικό Δίκαιο: Αντικείμενο έχει τους κανόνες που διέπουν το εμπόριο. Εργατικό Δίκαιο: Αντικείμενο έχει τους κανόνες που ρυθμίζουν τη μισθωτή εργασία (συμβάσεις εργασίας, σωματεία κτλ.). Η Ελλάδα, ως μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, υπόκειται και στο Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτό σημαίνει ότι: Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπερέχει του εθνικού Δικαίου. Η Ελλάδα οφείλει να συμμορφώνεται με το ευρωπαϊκό Δίκαιο. 26
ΚΕΦΑΛΑΙΟ2 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ 1. Νεωτερικότητα (modernity) Ο όρος αναφέρεται σε μια δέσμη χαρακτηριστικών που ορίζουν τις σύγχρονες κοινωνίες και τις διακρίνουν από προηγούμενους κοινωνικούς σχηματισμούς (δουλοκτητικό φεουδαρχικό σύστημα). Αν και δεν υπάρχει πλήρης συμφωνία ανάμεσα στους θεωρητικούς για τον προσδιορισμό της έννοιας της νεωτερικότητας, τα χαρακτηριστικά για τα οποία όλοι συμφωνούν είναι τα ακόλουθα: O βιομηχανικός καπιταλιστικός χαρακτήρας της σύγχρονης κοινωνίας. H δημοκρατική πολιτική οργάνωση. H κοινωνική δομή που χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη κοινωνικών τάξεων, ανάμεσα στις οποίες υπάρχει δυνατότητα κινητικότητας. Πηγή: Steven Bruce and Steven Yearley, The Sage Dictionary of Sociology, Sage, London, 2006, σελ. 201. 2. «Την ίδια την τάξη που τους κυβερνά» (σελ. 19 του σχολικού βιβλίου) Η τάξη που κυβερνά στη δημοκρατία είναι το πλέγμα των νόμων και των θεσμών που συγκροτούν το πολιτικό σύστημα. Ο όρος τάξη που χρησιμοποιείται στο σχολικό βιβλίο στο σημείο αυτό δεν εννοεί κάποια κοινωνική τάξη με την κοινωνιολογική σημασία του όρου (π.χ. αστική τάξη, εργατική τάξη κτλ.). ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Α Δίπλα σε καθεμιά από τις παρακάτω προτάσεις σημειώστε Σ, αν τη θεωρείτε σωστή, Λ, αν τη θεωρείτε λανθασμένη. Αν θεωρείτε την πρόταση λανθασμένη, διατυπώστε την ξανά σωστά: 1. Λ Η τήρηση των κανόνων Δικαίου είναι προαιρετική. 2. Σ Οι κανόνες Δικαίου έχουν γενική και αφηρημένη διατύπωση. 3. Λ Ο δικηγόρος και ο δικαστής είναι νομικά πρόσωπα. 4. Σ Όλοι οι άνθρωποι έχουν ικανότητα δικαίου. 5. Λ Το Δίκαιο συμπίπτει πάντοτε με την ηθική. Σωστές απαντήσεις: 1. Το Δίκαιο έχει δεσμευτικό χαρακτήρα για όλα τα μέλη της κοινωνίας. 3. Ο δικηγόρος και ο δικαστής είναι φυσικά πρόσωπα. Μπορεί ο δικαστής να ερ- 27
γάζεται στο πλαίσιο του κράτους, που είναι νομικό πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου, όμως ο ίδιος είναι φυσικό πρόσωπο. 5. Το Δίκαιο δεν συμπίπτει πάντα με την ηθική. Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις όπου συγκρούονται. Β Σε ποιον κλάδο Δικαίου ανήκουν οι κανόνες που ρυθμίζουν τις περιπτώσεις που σας δίνονται στη δεύτερη στήλη; Σημειώστε αν πρόκειται για κλάδο Δημοσίου ή Ιδιωτικού Δικαίου. α. Δικονομία 3. Εξέταση μαρτύρων από δικηγόρο στο δικαστήριο. β. Εμπορικό Δίκαιο 5. Έκδοση επιταγής από έμπορο. γ. Αστικό Δίκαιο 2. Σύμβαση μίσθωσης σπιτιού. δ. Ποινικό Δίκαιο 1. Ληστεία μιας τράπεζας. ε. Εργατικό Δίκαιο 4. Καταγγελία σύμβασης εργασίας από εργαζόμενο. Οι περιπτώσεις α. και δ. υπάγονται στο Δημόσιο Δίκαιο, ενώ οι περιπτώσεις β., γ. και ε. στο Ιδιωτικό Δίκαιο. Γ Ανατρέξτε στο βιβλίο Ιστορίας του Αρχαίου Κόσμου της Α Λυκείου και συγκεντρώστε στοιχεία για τις νομοθεσίες διαφόρων αρχαίων λαών (π.χ. ο Κώδικας του Χαμουραμπί στην αρχαία Μεσοποταμία). Αναζητήστε πληροφορίες και σε άλλες πηγές (ιστορικούς άτλαντες κτλ.). Παρουσιάστε την έρευνά σας στην τάξη. Τον 18ο αι. π.χ. οι σημιτικοί λαοί της Μεσοποταμίας εισήλθαν σε περίοδο μεγάλης ακμής. Το γεγονός αυτό οφείλεται στον Χαμουραμπί, έναν ηγεμόνα που κατόρθωσε να ενώσει όλους τους λαούς της περιοχής σε ενιαίο κράτος με πρωτεύουσα τη Βαβυλώνα, την πρώτη μεγαλούπολη της ιστορίας. Ο Χαμουραμπί κυβέρνησε το μεγάλο κράτος του ως απόλυτος μονάρχης, το οργάνωσε διοικητικά και δημιούργησε νομοθεσία που αποτελεί την πρώτη προσπάθεια κωδικοποίησης άγραφου δικαίου και σταθμό στην οργάνωση της κοινωνικής ζωής. Αυτή την εποχή γράφτηκε και το πρώτο λογοτεχνικό έργο, το Έπος του Γκιλγκαμές, το οποίο διερευνά τη σημασία της ζωής και του θανάτου, εκφράζει τους φόβους και τις φιλοδοξίες του ανθρώπου και προβάλλει τη δύναμη της νόησης και του πολιτισμού. Πηγή: Αντώνης Ν. Μαστραπάς, Ιστορία του αρχαίου κόσμου, Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, ΟΕΔΒ, 2005. Στην περιοχή της Μεσοποταμίας αναπτύχθηκαν οι πρώτες νομοθεσίες. Είχαμε δηλαδή τις πρώτες προσπάθειες γραπτής κωδικοποίησης των νόμων. Έτσι, οι νόμοι εντάσσονται σε ένα οργανικό σύνολο, που είναι η έννομη τάξη που συνιστά το Δίκαιο. Είναι γενικοί και δεσμευτικοί. Ο Κώδικας του Χαμουραμπί θεωρείται η πρώτη οργανική συλλογή νόμων, αλλά και μία εκ των παλαιοτέρων, ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζουν ο Κώδικας του Ουρ Ναμμού, βασιλιά της Ουρ, και ο Κώδικας Εσ- 28
ΚΕΦΑΛΑΙΟ2 νούννα. Ο μεταγενέστερος Μωσαϊκός Νόμος περιέχει αρκετές ομοιότητες με τους νόμους του Κώδικα του Χαμουραμπί. Οι νόμοι του Κώδικα του Χαμουραμπί είναι γραμμένοι στην ακκαδική γλώσσα, σε μια στήλη από μαύρο βασάλτη. Ανακαλύφθηκε το 1901 στα Σούσα του Ελάμ, στο σημερινό Ιράν. Σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι. Ο Κώδικας του Χαμουραμπί αποτελούνταν από 282 νόμους, οι οποίοι έγιναν ιδιαίτερα γνωστοί για την ακρίβεια αλλά και τη σκληρότητά τους. Μεταξύ άλλων, περιείχε διατάξεις που ρύθμιζαν τον κανονισμό λειτουργίας των «οίκων οινοποσίας», την ευθύνη των καραβανιών για οποιαδήποτε ζημιά, ακόμα και σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών, ενώ προστάτευε το οικιακό άσυλο και τιμωρούσε με θάνατο την παραβίασή του. Κάποιοι από τους νόμους είναι οι εξής: Αν κάποιος κατηγορήσει κάποιον άλλον, αλλά δεν μπορεί να αποδείξει τις κατηγορίες, τότε θα θανατώνεται. Αν κάποιος κατηγορήσει κάποιον άλλον και μπορεί να το αποδείξει, τότε θα αμειφθεί με χρήματα. Αν ένας δικαστής βγάλει μια απόφαση η οποία αργότερα κριθεί λανθασμένη, θα πρέπει να πληρώσει δώδεκα φορές την ποινή που επιδίκασε στον κατηγορούμενο και δεν θα μπορεί να ξαναδικάσει ποτέ. Αν ένας ληστής συλληφθεί την ώρα της ληστείας, θα θανατώνεται. Αν κάποιος έχει χρέος και δεν μπορεί να το πληρώσει, έχει τη δυνατότητα να πουλήσει τον ίδιο, τη γυναίκα του και τα παιδιά του σαν σκλάβους για εργασία και να αποκτήσουν την ελευθερία τους μετά από τρία χρόνια. Αν κάποιος παντρευτεί μία γυναίκα, αλλά δεν έχει σωματική επαφή μαζί της, τότε ο γάμος ακυρώνεται. Αν μία παντρεμένη γυναίκα έχει σχέση με κάποιον άλλον, και οι δύο θα πρέπει να δεθούν και να πεταχτούν μες στο νερό, αλλά ο σύζυγος μπορεί να συγχωρήσει τη γυναίκα του και να τη δώσει στον βασιλιά σαν σκλάβα. Αν κάποιος εκβιάσει τη γυναίκα κάποιου άλλου για να κοιμηθεί μαζί του, τότε η γυναίκα δεν έχει κανένα φταίξιμο, αλλά αυτός θανατώνεται. Αν κάποιος χτυπήσει κάποιον ανώτερης τάξης, τότε θα μαστιγώνεται δημοσίως εξήντα φορές με μαστίγιο από τρίχες βοδιού. Αν ένας σκλάβος χτυπήσει κάποιον ελεύθερο άνθρωπο, θα του κόβεται το αυτί. Αν ένας χτίστης κατασκευάσει ένα σπίτι για κάποιον και δεν το κατασκευάσει σωστά, και το σπίτι που κατασκεύασε καταρρεύσει και σκοτωθεί ο ιδιοκτήτης του, τότε ο χτίστης αυτός θα θανατωθεί (άρθρο 229). Αν σκοτωθεί ο γιος του ιδιοκτήτη του σπιτιού, θα θανατωθεί ο γιος του χτίστη (άρθρο 230). Αν σκοτωθεί ένας σκλάβος του ιδιοκτήτη του σπιτιού, τότε θα δώσει στον ιδιοκτήτη του σπιτιού ένα δικό του σκλάβο (άρθρο 231). Αν καταστραφούν αγαθά, θα τον αποζημιώσει για όλα 29
τα αγαθά που καταστράφηκαν και, επειδή δεν κατασκεύασε σωστά το σπίτι που κατέρρευσε, θα το ανακατασκευάσει με δικά του έξοδα (άρθρο 232). Αν ένας χτίστης κατασκευάσει ένα σπίτι για κάποιον και οι τοίχοι καταρρεύσουν, πριν την αποπεράτωσή του, ο χτίστης θα ανεγείρει τους τοίχους με δικά του έξοδα (άρθρο 233). Αν κάποιος επιχειρήσει να ληστέψει ένα σπίτι, σπάζοντας τον τοίχο του, και τελικά συλληφθεί, σαν τιμωρία θα χτιστεί μες στον τοίχο, για να καλύψει την τρύπα που έκανε. Πηγή: http://el.wikipedia.org 30