Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών Ϛ υνάντηση Βυζαντινολόγων Ελλάδος και Κύπρου Πανεπιστήμιο Αθηνών, 22 25 επτεμβρίου 2005 Η γοητεία του Βυζαντίου άλλοτε και τώρα Επιμέλεια Υλ. ΕΤΑΓΓΕΛΑΣΟΤ ΝΟΣΑΡΑ & Σρ. ΜΑΝΙΑΣΗ ΚΟΚΚΙΝΗ Αθήνα 2015 1
Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών Ϛ υνάντηση Βυζαντινολόγων Ελλάδος και Κύπρου Πανεπιστήμιο Αθηνών, 22 25 επτεμβρίου 2005 Η γοητεία του Βυζαντίου άλλοτε και τώρα Εισηγήσεις Ερευνητικά Προγράμματα Περιλήψεις Ανακοινώσεων Επιμέλεια Υλ. ΕΤΑΓΓΕΛΑΣΟΤ ΝΟΣΑΡΑ & Σρ. ΜΑΝΙΑΣΗ ΚΟΚΚΙΝΗ Αθήνα 2015 5
Επιμέλεια έκδοσης Υλωρεντία Ευαγγελάτου Νοταρά Σριανταφυλλίτσα Μανιάτη Κοκκίνη Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών Διεύθυνση Δημοσιευμάτων και Εκδόσεων ISBN: 978-618-81101-4-4 Εικόνες εξωφύλλου: Υώτη Κόντογλου, Αθήνα, Σοιχογραφία στο Δημαρχείο Αθηνών (1937) Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος. Φρυσό πλακίδιο με σμάλτο από το ομώνυμο στέμμα, ΙΑ αιώνας (Βουδαπέστη, Εθνικό Μουσείο) 6
Ιωάννης Γ. ΣΕΛΕΛΗ Σο «βιβλίον πέμπτον τῶν Μετεωρικῶν» της «Υιλοσοφίας» του Γεωργίου Παχυμέρη και οι πηγές του την πολυσχιδή συγγραφική δραστηριότητα του Γεωργίου Παχυμέρη ενός από τους σημαντικότερους και πολυγραφότερους Βυζαντινούς λογίους του 13ου αιώνα υπάγεται το φιλοσοφικό έργο με τίτλο: «Υιλοσοφία. Πόνημα Γεωργίου Διακόνου Πρωτεκδίκου καὶ Δικαιοφύλακος τοῦ Παχυμέρη». Σο έργο σώζεται σε έναν αυτόγραφο κώδικα του 13ου αρχών 14ου αιώνα (τον Berolinensis Hamilton 512) έκτασης 234 φύλλων, σε έναν εν μέρει αυτόγραφο κώδικα (τον Parisinus gr. 1930) της ίδιας περιόδου, καθώς και σε 35 μεταγενέστερα χειρόγραφα. τα 12 βιβλία που το απαρτίζουν ο συγγραφέας πραγματεύεται «πσαν τὴν τοῦ ταγειρίτου σοφίαν ἐν τύπῳ καὶ κατὰ σύνοψιν», όπως χαρακτηριστικά ο ίδιος αναφέρει στο προοίμιο. Πρόκειται για απόδοση σε περιληπτική μορφή σχεδόν ολόκληρης της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Με το έργο αυτό ο βυζαντινός φιλόσοφος επιχείρησε να παρουσιάσει όλους τους τομείς του επιστητού της εποχής του συνοψίζοντας και παραφράζοντας τα γνωστά σε εκείνον κείμενα του Αριστοτέλη. Έτσι, ο Παχυμέρης κατέλιπε μια επιτομή της αριστοτελικής φιλοσοφίας δείγμα της ευρύτητας των ενδιαφερόντων της πρώιμης παλαιολόγειας περιόδου που αποτελεί συμβολή στη Βυζαντινή παράδοση του Αριστοτελισμού. Σα τελευταία χρόνια το έργο αυτό έχει τεθεί στο επίκεντρο της φιλολογικής έρευνας με την προετοιμασία και δημοσίευση κριτικών εκδόσεων όλων των τμημάτων που το απαρτίζουν. Σο «βιβλίον πέμπτον τῶν Μετεωρικῶν» είναι αφιερωμένο στην παρουσίαση των «Μετεωρολογικῶν» του Αριστοτέλη. Πρόκειται για έργο που ασχολείται με ποικίλους τομείς των επιστημών της φύσης (όπως αστρονομία, γεωγραφία, φυσική, γεωμετρία, οπτική, χημεία, μετεωρολογία, ηφαιστειολογία, γεωλογία και σεισμολογία). Σο βιβλίο διαιρείται από το συγγραφέα σε 3 τίτλους που ο καθένας περιλαμβάνει από 4 έως 7 αριστοτελικά κεφάλαια. Ο επιτομικός χαρακτήρας του κειμένου αποδεικνύεται από τον τρόπο με τον οποίο ο Παχυμέρης εργάστηκε πάνω στο αριστοτελικό πρωτότυπο: ακολουθώντας την τεχνική της περικοπής και της συμπύκνωσης κατάφερε να συνοψίσει τα 42 συνολικά κεφάλαια έκτασης 33.600 περίπου λέξεων του αριστοτελικού 308
ΠΕΡΘΛΗΦΕΘ ΕΛΕΤΘΕΡΧΝ ΑΝΑΚΟΘΝΧΕΧΝ κειμένου σε ένα νέο κείμενο 17 κεφαλαίων και έκτασης 15.000 περίπου λέξεων επιτυγχάνοντας έτσι μια συνόψιση της τάξεως του 50% και πλέον. Η δόμηση της επιτομής ακολουθεί χωρίς ουσιαστικές αλλαγές την αριστοτελική σειρά των κεφαλαίων. Σο πρώτο κεφάλαιο στον Παχυμέρη (το «περὶ τῶν δύο ἀναθυμιάσεων») περιλαμβάνει συνοπτικά το περιεχόμενο δύο αντίστοιχων αριστοτελικών. Με τη μέθοδο της συνόψισης 2 3 αριστοτελικών κεφαλαίων σε ένα προχωρεί ο Παχυμέρης και στα επόμενα κεφάλαιά του ακολουθώντας το περιεχόμενο και τη σειρά του αριστοτελικού πρωτοτύπου. υνολικά το κείμενο είναι μια συρραφή τμημάτων της αριστοτελικής μετεωρολογίας, τα οποία ο συγγραφέας είτε μετέφερε σχεδόν κατά λέξη χωρίς να επιφέρει τροποποιήσεις, είτε παρέφρασε παρεμβάλλοντας δικές του φράσεις με σκοπό να πετύχει τη συμπύκνωση του περιεχομένου τους. Ψστόσο, ο Παχυμέρης δεν επεξεργάστηκε μηχανικά την πηγή του. Η μελέτη των αριστοτελικών τμημάτων που παρέλειψε αποδεικνύει ότι ο βυζαντινός συγγραφέας ήταν σε θέση να συλλάβει τα ουσιώδη στοιχεία που απάρτιζαν τον πυρήνα της αριστοτελικής μετεωρολογίας. Τπάρχουν επίσης σημεία στην παχυμέρεια επιτομή όπου η διαφοροποίηση από την αριστοτελική πηγή ξεφεύγει από τα στενά όρια της απλής γλωσσικής επεξεργασίας που στόχο έχει την παραφραστική συνόψιση. Έτσι, συναντά κανείς ομηρικούς στίχους που προσφέρουν επιτήδευση στο ύφος του κειμένου, ενώ ορατά είναι και μεμονωμένα χωρία όπου ανιχνεύεται η χρήση φράσεων είτε από άλλα αριστοτελικά έργα, εκτός των Μετεωρολογικών, είτε από σχολιαστές των αριστοτελικών Μετεωρολογικών όπως ο Ολυμπιόδωρος, ο Αλέξανδρος Αφροδισιεύς κ.α. Μετά την ολοκλήρωση της συγγραφής του 5 ου βιβλίου της Υιλοσοφίας του ο Παχυμέρης φαίνεται ότι επανήλθε στο κείμενό του όπως προκύπτει από τις προσθήκες σε κάποια σημεία του. το φύλλο 74 v του αυτογράφου κώδικα συναντά κανείς πυκνογραμμένες σημειώσεις in margine και inter lineas που προέρχονται από το χέρι του συγγραφέα. Οι σημειώσεις αυτές αποτελούν είτε επιτομικές προσθήκες προερχόμενες απευθείας από την πηγή του είτε ελεύθερα επεξεργασμένα σχόλια, η προέλευση των οποίων εντοπίζεται σε αριστοτελικά αποσπάσματα σωζόμενα σε έργα ποικίλων μετακλασικών συγγραφέων (πχ. Πλούταρχος, Ολυμπιόδωρος, Αλέξανδρος Αφροδισιεύς). Οι προσθήκες αυτές θα λέγαμε ότι συμβάλλουν στο να δοθεί στο κυρίως κείμενο ένας περισσότερο εποπτικός χαρακτήρας, αφού παραθέτουν παραδείγματα από τη φυσική 309
Η ΓΟΗΣΕΘΑ ΣΟΤ ΒΤΖΑΝΣΘΟΤ ΑΛΛΟΣΕ ΚΑΘ ΣΧΡΑ πραγματικότητα που συνδέονται με τις θεωρητικές μετεωρολογικές γνώσεις του κυρίως κειμένου. Σον ίδιο στόχο υπηρετούν και 6 γραφήματα που κοσμούν το χειρόγραφο σε διάφορα κεφάλαια του κειμένου. Πρόκειται για μια γραφική αναπαράσταση των ανέμων και των κατευθύνσεών τους, ένα διάγραμμα για τη γεωμετρική ερμηνεία του φαινομένου της άλω, μια επιχρωματισμένη γραφική αναπαράσταση της ίριδας και τρία επιπλέον συμπλέγματα γεωμετρικών σχημάτων που στόχο έχουν να αποδείξουν με τη μέθοδο της επίλυσης γεωμετρικού θεωρήματος επιμέρους ζητήματα που αφορούν στο σχήμα και την ορατότητα της ίριδας. Και τα 6 γραφήματα προέρχονται από το χέρι του Παχυμέρη. Μάλιστα, τα τρία τελευταία, στα οποία υπάρχουν και επεξηγηματικά σχόλια από το χέρι του συγγραφέα, καθώς και το κείμενο στο οποίο αναφέρονται, φέρουν την προσωπική σφραγίδα του Παχυμέρη και αποτελούν θα λέγαμε συμβολή του βυζαντινού συγγραφέα στην αριστοτελική σχολιαστική γραμματεία. Οι εν λόγω επιλύσεις γεωμετρικών θεωρημάτων είναι και τα μοναδικά τμήματα από το βιβλίο «των Μετεωρικών» που έχουν εκδοθεί. 1 Ο Παχυμέρης εδώ αποδεικνύεται ιδιαίτερα αναλυτικός ξεπερνώντας κατά πολύ στην έκταση και στην αποδεικτική συλλογιστική τα αντίστοιχα αριστοτελικά χωρία. Μάλιστα η χρήση ρημάτων στο πρώτο ενικό ή πληθυντικό πρόσωπο (πχ. λέγω, δείξωμεν κλπ.) διαχωρίζει τα χωρία αυτά ως προς το ύφος από το υπόλοιπο κείμενο. Σο 5ο βιβλίο της Υιλοσοφίας του Γεωργίου Παχυμέρη αποτελεί κρίκο σε μια αλυσίδα κειμένων παρόμοιου τύπου και περιεχομένου στο πλαίσιο της αναγέννησης των φυσικών επιστημών και του Αριστοτελισμού από τον 11ο έως τον 14ο αιώνα στο Βυζάντιο. Κατά τη διάρκεια αυτών των αιώνων παρατηρείται ένα συνεχώς αυξανόμενο επιστημονικό ενδιαφέρον για την ερμηνεία των φυσικών φαινομένων, γεγονός που έχει σαν αντίκτυπο την ανανέωση της παράδοσης της αριστοτελικής φυσικής φιλοσοφίας. 1 Charles Émile Ruelle, Deux Morceaux inédits de Georges Pachymère sur l'arc en ciel, [Extrait de l'annuaire de l'association pour l'encouragement des études grecques en France] Paris, 1873, σ. 158 187. Κριτική έκδοση ολοκλήρου του πέμπτου βιβλίου της «Υιλοσοφίας» του Γεωργίου Παχυμέρη ετοιμάζεται από τον γράφοντα στο Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής και Λατινικής Γραμματείας της Ακαδημίας Αθηνών. 310