Μίτση Σκ. Πικραμένου ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ αναθεωρημένη και συμπληρωμένη ὲν ἔκαµα στὴ ζωὴ ὅ,τι ἤθελα, µὰ τόσο µπόρεσα! Η BIOΓPAΦIA TOY IΩNA PAΓOYMH
Δὲν ἔκαμα στὴ ζωὴ ὅ,τι ἤθελα, μὰ τόσο μπόρεσα!
Μίτση Σκ. Πικραμένου Δὲν ἔκαμα στὴ ζωὴ ὅ,τι ἤθελα, μὰ τόσο μπόρεσα! H βιογραφία του Ίωνα Δραγούμη ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ αναθεωρημένη και συμπληρωμένη
Συγγραφέας: Μίτση Σκ. Πικραμένου Τίτλος: «Δὲν ἔκαμα στὴ ζωὴ ὅ,τι ἤθελα, μὰ τόσο μπόρεσα!» H βιογραφία του Ίωνα Δραγούμη Η συγγραφέας και ο εκδότης E mail συγγραφέως: mitsipik@yahoo.gr Πρώτη έκδοση: Δεκέμβριος 2013 Γιάννης Πικραμένος, εκδότης ISBN: 978 960 6628 53 5 Δεύτερη έκδοση: Μάρτιος 2017 Εκδόσεις «Πικραμένος» ISBN: 978 960 6628 89 4 Εξώφυλλο: Μιχάλης Σιγάλας Σελιδοποίηση: Μαρία Αντωνιάδη Επιμέλεια κειμένων: Κατερίνα Τσιούμα Εκτύπωση / Βιβλιοδεσία: Tαχυεκτυπώσεις Γραβάνης ΕΠΕ E mail: info@tachytypo.gr Τηλ. κέντρο: 2610 461.780 Γκότσης Παναγιώτης & ΣΙΑ ΕΕ Τερψιθέας 2, 26442 Πάτρα Τηλ.: 2610 432.200, Fax: 2610 430.884 E mail: yapi@yapi.gr Internet: www.yapi.gr Facebook: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΙΚΡΑΜΕΝΟΣ
Αφιερωμένο στο παρελθόν, στη μνήμη των δασκάλων μου Ευάγγελου Παπανούτσου και Κ. Θ. Δημαρά
Σημείωση Τρία χρόνια μετά την πρώτη έκδοσή της εμφανίζεται εδώ η δεύτερη μορφή της βιογραφίας του Ίωνα Δραγούμη. Είναι σαφώς εμπλουτισμένη, σχεδόν διπλάσια από την αρχική, μια και, όπως φάνηκε από τις παρουσιάσεις στο ευρύ κοινό, κάποια θέματα δεν είχαν αναπτυχθεί στο έπακρο. Έχει εξάλλου ήδη προστεθεί στη βιβλιογραφία για την οικογένεια Δραγούμη ένα έργο που προσθέτει υλικό, με το οποίο ξεκαθαρίζουν λεπτομέρειες της νεανικής ζωής του αδικοχαμένου Ίωνα. Αναφέρομαι στην έκθεση του ΜΙΕΤ για τον Νίκο Δραγούμη και τον σημαντικό κατάλογό της με την επιμέλεια του Νίκου Π. Παΐσιου, Νίκος Δραγούμης, ο ζωγράφος (1874 1933). Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Αθήνα 2015. Έχει επίσης εκδοθεί το βιβλίο του John A. Mazis, A Man for all seasons: the uncompromised life of Ion Dragoumis. The Isis Press. Instanbul 2014, το οποίο παρουσιάζει την αδέσμευτη προσωπικότητα στο αγγλόγλωσσο αναγνωστικό κοινό. Το ίδιο βιβλίο κυκλοφορεί και στα ελληνικά: Γιάννης Α. Μάζης, Ίων Δραγούμης ο ασυμβίβαστος. Πρόλογος: Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος. Μετάφραση: Ανδρέας Παππάς. Μεταίχμιο. Αθήνα 2016. Δυστυχώς, πρόκειται για ένα προβληματικό υλικό, που βασίζεται σε ελλιπή έρευνα και σε συμπεράσματα άλλων συγγραφέων, οι οποίοι δεν είχαν στη διάθεσή τους τα δεδομένα που προσφέρονται σήμερα. Η προσωπική μου εργασία σε σχέση με την Πηνελόπη Δέλτα και η παρούσα φιλοδοξούν να προσφέρουν νέα, ενδιαφέροντα και αποκαλυπτικά στοιχεία, με τα οποία ξεκαθαρίζεται, οριστικά πιστεύω, η αιτία θανάτου του Ίωνα Δραγούμη. Δύο έργα μου δημοσιεύθηκαν το 2015 από τις εκδόσεις «Πικραμένος» και τιτλοφορούνται: «Πρέπει ὁ θάνατός μας νὰ ὠφελήσει σὲ κάτι, εἰδεμὴ εἶναι ἄχρηστος» η βιογραφία της Πηνελόπης Δέλτα και «Ὅ,τι καὶ νὰ κάνεις, ὅ,τι καὶ νὰ κάνω, οἱ ψυχές μας εἶναι ἕνα» η εργογραφία της Πηνελόπης Δέλτα. Η ανά χείρας έκδοση ακολουθεί τις αρχές που τηρήθηκαν στους τόμους των «Αλληλένδετων Βιογραφιών». Τα πολυπληθή παραθέματα παρουσιάζονται στην πρωτότυπη μορφή με την οποία έχουν ήδη παρουσιαστεί, με παραπομπή στις Σημειώσεις, στο τέλος. Υπάρχει όμως μία σημαντική διαφορά. Προτιμήθηκε να διατηρηθεί η βαρεία, η οποία για περίεργο λόγο αποφεύγεται από τους νεότερους εκδότες, παρόλο που οι εγγράμματοι της εποχής τη χρησιμοποιούσαν. Ειδικά ο Ίων Δραγούμης έγραφε πάντοτε, ακόμα και τα μικρά, τα πρόχειρα σημειώματά του, με τον τόνο αυτόν.
Περιεχόμενα Εισαγωγή... 11 Μέρος πρώτο: Η αρχή Τα πρώτα χρόνια... 21 Το σπίτι μας... 31 Νεανικά χρόνια... 44 Πρόοδος και συνήθειες... 50 Οικογενειακοί στόχοι... 60 Ο θάνατος... 66 Ανησυχίες... 71 Οι σπουδές... 76 Ωρίμανση... 81 Το περιοδικό μας... 94 Η Πετρούπολη... 105 Φαντάρος... 114 Εκκρεμότητες... 125 Το φως... 149 Ο έρωτας... 157 Η Mabel... 163 H Helen... 175 Μέρος δεύτερο: Το πεπρωμένο Μοναστήρι... 181 Ενέργειες σύννομες και μη... 188 7
H B I O Γ PA Φ I A T Ο Υ Ι Ω Ν Α Δ ΡΑ Γ Ο Υ Μ Η Η εργασία μου... 199 Η Σαπφώ... 206 Δυσάρεστες εξελίξεις... 218 Περιήγηση στη δυτική Μακεδονία... 230 Άγνωστη δραστηριότητα... 250 Περιοδεία... 265 Μοναστήρι ξανά... 284 Πύργος και Φιλιππούπολη... 294 Η ερωτική Αίγυπτος... 306 Ο ελευθεροτεκτονισμός... 311 Σκοπός μου, η γνωριμία της... 321 Αμοιβαίες εξομολογήσεις... 330 Διαφαινόμενο τέλος... 338 Δεδέαγατς... 347 Κωνσταντινούπολη... 356 Μέρος τρίτο: Οι αναζητήσεις Νέα αρχή... 367 Η Μαρίκα... 372 Οι στόχοι μου... 376 Συνεχείς μετακινήσεις... 380 Τα Δωδεκάνησα... 397 Γάμος;... 402 Οι δύο πόλεμοι...410 Αναβίωση του παρελθόντος... 416 Άγονες προσπάθειες... 441 Πρέσβης... 456 Βουλευτής... 467 8
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Μέρος τέταρτο: Το μοιραίο Εξορία... 507 Κορσική... 524 Η καθημερινότητα... 529 Οι αταξίες μου... 549 Σκόπελος... 554 Ελεύθερος... 567 Το τελευταίο μου άρθρο... 573 Τα στερνά μου... 582 Επίλογος...591 Ευχαριστίες... 606 Σημειώσεις... 608 Βιβλιογραφία... 621 9
Εισαγωγή Ταλαιπωρημένος, ο σαραντάρης άντρας με τα σχεδόν λευκά μαλλιά στάθηκε με την πλάτη στον υψηλό τοίχο, όπως τον διέταξε ο επικεφαλής του αποσπάσματος που τον είχε οδηγήσει έως εκεί. Βρίσκονταν στην οδό Κηφισιάς, ακριβώς στον περίβολο των στρατιωτικών λουτρών της ελληνικής πρωτεύουσας, δηλαδή λίγο πιο κάτω από την πλατεία Μαβίλη, στο ύψος της οδού Αιγινήτου κοντά στην Παπαδιαμαντοπούλου. «Αχ, πώς θα ήθελα τώρα να απαγκιάσω κάπου, να πλυθώ. Είμαι ιδρωμένος με τη ζέστη που κάνει. Πονάω πολύ, πρέπει να έχω αρκετές πληγές στο σώμα μου από τη συμπλοκή με όλους εκείνους έξω από την έπαυλη του Θων. Όχλος ήταν, ορμητικός και ανεξέλεγκτος. Πάλι καλά που ήταν επικεφαλής εκεί ο παλαιός φίλος μου, ο Παυλής, και με γλίτωσε». Έβγαλε το μαντίλι από την τσέπη του και σκούπισε λίγο τον ιδρώτα από το μέτωπό του. Πριν το βάλει στη θέση του, το κοίταξε. Μουρμούρισε: «Βρόμικο είναι. Το χρησιμοποίησα αρκετά». Και συνέχισε να σκέπτεται: «Παρά τις πληγές μου, με υποχρέωσαν να περπατήσω με γρήγορο, στρατιωτικό βηματισμό, έτσι που ήμουνα πλαισιωμένος από τους άντρες του αποσπάσματος. Βλέπεις, θυμήθηκα τον Αλέξιο, τον ήρωα της Φίλης. Στο Γιὰ τὴν Πατρίδα, ήταν και εκείνος αξιοπρεπής, ούτε που το σκέφθηκε να ζητήσει ειδική μεταχείριση όταν τον συνέλαβαν. Εγώ ήμουνα το πρότυπό της, όταν έγραφε. Έτσι θα φερόμουνα και ως Αλέξης, ο άλλος μου εαυτός. Δεν θα μπορούσα να διαψεύσω την εικόνα που είχε δημιουργήσει για εμένα. Αχ, πόσο καλά με γνωρίζει αυτή η γυναίκα!» Κατάπιε το σάλιο του, είχε στεγνώσει το στόμα του, διψούσε. Συνέχισε να συλλογίζεται: «Δεν επιτρέπεται να κυκλοφορώ έτσι, βουλευτής είμαι! Ίσως θα έπρεπε να ζητήσω 11
H B I O Γ PA Φ I A T Ο Υ Ι Ω Ν Α Δ ΡΑ Γ Ο Υ Μ Η από τον επικεφαλής του αποσπάσματος να κάνει μια μικρή παράκαμψη στην οδό Ξενίας, ούτε τρία λεπτά από εδώ. Στο σπίτι μου, μέσα σε λίγα λεπτά θα γιατροπορευόμουνα θα απολύμαινα τις πληγές, θα τις περιποιούμουνα και θα άλλαζα ρούχα το λευκό κοστούμι μου έχει γίνει χάλια. Θα ετοιμαζόμουνα για την ανάκριση που με περιμένει. Στο Φρουραρχείο με πάνε, είπαν. Θα με απομονώσουν σε κάποιο κελί και ύστερα θα με ταλαιπωρήσουν, ρωτώντας με τα ίδια και τα ίδια. Έφταιγα ή όχι για την απόπειρα δολοφονίας του ηγέτη; Ξέρω, από τις αφηγήσεις γνωστών και φίλων, ότι δεν είναι μόνον ένας ο ανακριτής. Ένας υπογράφει το πόρισμα, αλλά μεσολαβούν διάφοροι που τον βοηθούν στα καθήκοντά του. Με περιμένει η βασανιστική γραφειοκρατία και πρέπει να είμαι προετοιμασμένος και δυνατός!»έτσι κι αλλιώς, δεν φέρω καμία ευθύνη για την απόπειρα εναντίον του πρωθυπουργού. Ούτε καν γνώριζα ότι προετοιμαζόταν παρόμοια ενέργεια, η οποία είναι και απολύτως αντίθετη με τις αρχές μου. Ποτέ δεν θεώρησα ότι το αίμα λύνει τα προβλήματα.»ασφαλώς όμως και δεν έχω μετανοήσει για το άρθρο μου πριν από μερικές ημέρες στην εφημερίδα Ἡ Καθημερινή. Το έγραψα, με τίτλο «Ὁ Ἐξαγνισμὸς ἀδύνατος», γνωρίζοντας πολύ καλά τι έλεγα και είμαι φυσικά έτοιμος να αντιμετωπίσω τις συνέπειες των λεγομένων μου. Το ίδιο δεν έγινε άλλωστε πριν από λίγα χρόνια; Όλα τα άρθρα στο περιοδικό μου Πολιτικὴ Ἐπιθεώρησις, που κανένας δεν εξέτασε τελικά ούτε με ανέκρινε, υπήρξαν η αφορμή που με έστειλαν κατευθείαν στην εξορία πρώτα στην Κορσική και μετά στη Σκόπελο.»Μην σκεφθείς ότι επίτηδες γίνομαι προκλητικός στα γραπτά μου κείμενα, γιατί δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο. Είμαι ειλικρινής όμως, στον ύψιστο βαθμό. Λατρεύω την αλήθεια και δεν διστάζω να την αποκαλύπτω, όποιο κόστος κι αν έχει για εμένα. Στην προσωπική μου ζωή, για παράδειγμα, συνδέομαι ερωτικά και συζώ με μιαν εξαιρετική ηθοποιό, που 12
Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η δεν φημίζεται για την προσωπική της ηθική. Αδιαφορώ για την άποψη των άλλων, ακόμα και για εκείνην των γονέων ή των στενών συγγενών. Δεν με ενδιαφέρει ούτε πώς αντιμετωπίζουν οι ψηφοφόροι τη σχέση μου. Είμαι βέβαιος ότι εάν εκτελώ σωστά τα βουλευτικά μου καθήκοντα, εάν προασπίζομαι τα συμφέροντα του ελληνικού λαού, θα εκλεγώ ξανά.»όποια ιδέα ξεστομίζω, είτε έχει σχέση με την πολιτική είτε όχι, την έχω σκεφθεί, την έχω βασανίσει για τα καλά στο μυαλό μου. Έχω υπολογίσει και πώς θα πραγματοποιηθεί, με λεπτομέρειες, με οικονομικό προγραμματισμό. Από νέος το ξεκίνησα αυτό, ίσως και από παιδί. Ανέκαθεν μου άρεσε να σχεδιάζω τα επόμενα βήματά μου και στους μακρινούς, τους σχεδόν καθημερινούς, περιπάτους μου αφιέρωνα τον χρόνο μου κυρίως σε αυτές τις σκέψεις. Προσηλωνόμουνα μάλιστα στις ασήμαντες λεπτομέρειες, σ εκείνες που θα μπορούσαν να καταστρέψουν, να αμαυρώσουν ή και να ακυρώσουν την ιδέα μου». Ήταν χαμένος στις σκέψεις του και δεν παρατήρησε ότι οι άντρες του αποσπάσματος είχαν αλλάξει θέσεις. Τον επανέφερε στην πραγματικότητα το πρόσταγμα, ένα βαρύγδουπο «Πυρ». Δεν αντέδρασε ο ταλαιπωρημένος άντρας. Συνειδητοποίησε ότι τον σκόπευαν. «Ήρθε η ώρα μου», σκέφθηκε. «Δεν το είχα φανταστεί έτσι. Περίμενα ότι θα συνέβαινε την ώρα της δράσης. Στα βουνά ή στα λαγκάδια με μια τουφεκιά ή και με μια μαχαιριά στο στήθος από κάποιον Βούλγαρο ή και Τούρκο εχθρό τόσες φορές βρέθηκα μόνος στις ερημιές επάνω σ ένα άλογο και για χρόνια προσπαθούσα να εκμηδενίσω τις προσπάθειές τους στην ύπαιθρο. Έστω, σε μια δεξίωση με κάποιο δηλητήριο, όπως έχει ήδη γίνει δύο φορές στην Κωνσταντινούπολη οι ενέργειές μου στην Πόλη για να συνειδητοποιήσουν τα δικαιώματά τους οι συμπατριώτες μου ήταν συντονισμένες και ενοχλητικές. Ακόμα κι έξω από τη Βουλή των Ελλήνων με μια πιστολιά από κάποιον εξοργισμένο οπαδό της αντιπολίτευσης, όταν τα έβαλα μαζί τους. 13
H B I O Γ PA Φ I A T Ο Υ Ι Ω Ν Α Δ ΡΑ Γ Ο Υ Μ Η»Η εκτέλεσή μου αυτή τη στιγμή ή, καλύτερα, η δολοφονία μου, δεν αποτελεί πολιτική πράξη. Οι βενιζελικοί δεν έχουν λόγο να με βγάλουν από τη μέση. Δεν είναι μόνον ότι με εκτιμάει ο ηγέτης τους, όπως ο ίδιος ισχυρίστηκε μπροστά σε μάρτυρες. Το πιο σημαντικό είναι ότι είμαι σαφώς ένθερμος αντίπαλός τους πλέον, αλλά η απήχηση των όσων γράφω ή λέω δεν βρίσκει ανταπόκριση στο κοινό. Είμαι σαφέστατα μόνον θεωρητικός και δεν τα καταφέρνω να ξεσηκώσω τα πλήθη. Δεν είμαι ο ηγέτης, δεν είμαι ο ρήτορας, δεν είμαι ο κατάλληλος αυτή τη στιγμή να καταδείξω πόσο λάθος είναι οι απόψεις και τα οράματα του πρωθυπουργού. Ο άνθρωπος δεν έχει συνειδητοποιήσει πόσο ανέτοιμοι είμαστε ως λαός και ξεκίνησε μία τεραστίων διαστάσεων επιθετική ενέργεια εναντίον της Τουρκίας. Αχ! Πόσο θα ήθελα να με άκουγαν! Θα τον κατατρόπωνα τον ηγέτη. Δεν νομίζω να είμαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε τους κινδύνους και τις επιπτώσεις που ενέχει η Μικρασιατική εκστρατεία!»τώρα, τη στιγμή της απολύτως παράνομης εκτέλεσής μου, δεν μπορώ να κάνω κάτι, βέβαια. Ούτε να τονίσω ότι δεν τηρείται η έννομη τάξη, ούτε να απαιτήσω την παρουσία της εισαγγελικής αρχής, όπως είθισται. Δεν μου επιτρέπεται να αμφισβητήσω την όποια διαταγή. Οφείλω να ακολουθήσω το μοιραίο αδιαμαρτύρητα. Υπήρξα πάντοτε αξιοπρεπής και νομότυπος!» Ξαφνικά, οι σκέψεις τον κατέκλυσαν. Παραλίγο να μιλήσει δυνατά: «Ωχ όχι! Ας είμαι ειλικρινής με τον εαυτό μου ετούτη την ύστατη ώρα. Η αξιοπρέπεια ήταν πάντοτε επιδίωξή μου και αυτό δεν είχε σχέση με την οικογένειά μου αλλά με εμένα τον ίδιο. Δεν ήθελα να τσαλακώσω τον εαυτό μου και πολύ με στενοχωρούσαν όσα ακούγονταν για την αγαπημένη μου. Έκανα πάντοτε όσα μπορούσα για να την υπερασπιστώ.»όσο για νομοταγής, λυπάμαι αλλά ποτέ δεν υπήρξα. Πάντοτε έκανα του κεφαλιού μου. Για να το προσδιορίσω καλύτερα, έζησα όπως με καθοδηγούσαν οι αξίες και τα 14
Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η συναισθήματά μου. Σαν αστραπή περνά από μπροστά μου ένας συνδυασμός αγνώστων αλλά και πασίγνωστων πτυχών της ζωής μου. Θα βρεθείς πολύ κοντά μου, γιατί θα σε συγκινήσουν οι εμπειρίες και οι σκέψεις μου. Θα νιώσεις κι εσύ την αγάπη που με συνέπαιρνε για τα πάντα για τη φύση και τον κόσμο γύρω μου, για τους γονείς και τα αδέλφια μου, για τις υπέροχες γυναίκες που αγάπησα με πάθος, για τους καλούς μου φίλους. Κι ακόμα για την αλήθεια, που υπερασπίστηκα με πάθος πάντοτε, για την πατρίδα, για την οποία ευχαρίστως θα έδινα και τη ζωή μου, για τους εχθρούς μου, που καταλάβαινα και συγχωρούσα.»το έγραψα κιόλας: Μόνον ἡ ἀγάπη ὑπάρχει, ἀγάπη φίλων, ἀγάπη γονιῶν, ἀγάπη πατρίδας, ἀγάπη τῆς ἀλήθειας, ἀγάπη καὶ τῶν ἐχθρῶν ἀκόμα. Το πίστεψα και το εφάρμοσα από μικρό παιδί έως και στις πολύ δύσκολες περιστάσεις που αντιμετώπισα. Ήθελα να αντιμετωπίζονται οι δυσχέρειες όχι με αίμα, αλλά με τη λογική, τον διάλογο και τη συνεννόηση.»ναι, μόνον η αγάπη υπάρχει όσο ζούμε αν μη τι άλλο, γλυκαίνει την αύρα μας όσο υπάρχουμε κι έτσι μας θυμούνται κατόπιν οι άνθρωποι. Αυτή μας τρέφει, μας εμψυχώνει, γεμίζει την καθημερινότητά μας, μας κάνει να αισθανόμαστε πως είμαστε ζωντανοί. Μόνον η αγάπη μένει άλλωστε όταν φύγουμε από τον κόσμο των ζωντανών. Αυτά πάντοτε τα πίστευα, θα το διαπιστώσεις.»έζησα την όχι μακρά ζωή μου έντονα, με ασυγκράτητο πάθος κι αυτό ακριβώς με χαρακτήριζε. Ό,τι αναλάμβανα, με δική μου επιλογή και πρωτοβουλία, το αγαπούσα, το λάτρευα ίσως. Ακαταπόνητος, αποφασιστικός και αποφασισμένος, έζησα την κάθε μου ημέρα σαν να ήταν η τελευταία μου και σαν να αποτελούνταν από τρία εικοσιτετράωρα το πάλευα πολύ αυτό με το οποίο καταπιανόμουνα. Ήμουνα ήπιος χαρακτήρας, δειλός κάποιες φορές, χαμηλών τόνων σχεδόν πάντοτε, αλλά κέρδιζα εύκολα όποιον με γνώριζε.»η σχεδόν άγνωστη προσωπική μου ζωή στο σύνολό της είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Δεν είναι εύκολο, ακόμα και 15
H B I O Γ PA Φ I A T Ο Υ Ι Ω Ν Α Δ ΡΑ Γ Ο Υ Μ Η για εμένα, να τη χαρακτηρίσω, αλλά η μοναδική έννοια που με καθοδηγούσε πάντοτε ήταν η αγάπη, σε όλες τις δυνατές μορφές της. Την ένιωσα, τη χάρηκα και την πρόσφερα, αφειδώς μάλιστα. Τη χάρισα ακόμα και σ εκείνους που με αντιπάθησαν, γιατί έβγαινε από μέσα μου, ήταν θείο δώρο προς εμένα. Έτσι και το διαπραγματεύθηκα. Όταν διαθέτεις κάτι σε επάρκεια, οφείλεις να το αποδώσεις, πρόκειται για νόμο της φύσης.»δεν ξέρω εάν με ωφέλησε η αγάπη. Πολλές φορές καταπιέστηκα εξαιτίας της κι άλλες δυσκολεύτηκα να προχωρήσω στη ζωή μου, γιατί πολύ συχνά πονούσα. Τα πράγματα δεν έρχονταν σύμφωνα με τις επιθυμίες μου και όφειλα να μάχομαι, όχι βέβαια με φονικά όπλα αλλά με τη λογική. Αχ, πόσες φορές ήθελα να έχω φύγει από τον κόσμο αυτόν, να σταματήσω να ζω, το άλγος έγινε αβάσταχτο κάποιες φορές και με έκανε να μην επιθυμώ άλλο τον μοναχικό βίο μου. Έπρεπε όμως να συνεχίσω να προχωρώ τον δύσκολο δρόμο που είχα, άθελά μου, επιλέξει. Αυτή ήταν η μοίρα μου ακόμα κι αν το ήθελα, δεν μπορούσα να την αλλάξω. Αυτό το καταλαβαίνεις και από το τέλος μου, τώρα. Ακολουθεί μια πορεία προδιαγεγραμμένη εδώ και πάρα πολλά χρόνια, από τα δεκαεπτά μου, τα δεκαοχτώ;»ναι, από τότε την έβαλα στο μυαλό μου, την ιδανική για εμένα γυναίκα, τη γυναίκα ερωμένη και τη γυναίκα σύντροφο. Πέρασαν χρόνια, τη γνώρισα από κοντά, την εκτίμησα, την ερωτεύθηκα. Της ζήτησα να χωρίσει, να πάρει τα παιδιά της και να έρθει κοντά μου. Εκείνη πάλευε ανάμεσα στο ιδανικό, τη ζωή κοντά μου, και στο καθήκον, την υποχρέωση να αναθρέψει τις τρεις κόρες της. Αντιμετώπισε φοβερά προβλήματα από τους δικούς της, δεν διστάζω να τα αποκαλέσω εκβιασμούς. Αντιστάθηκε, αλλά δεν άντεξε. Όταν επιτέλους κατάλαβα ότι πάντοτε θα ζούσε μέσα σε δίλημμα, ακολούθησα την παράκλησή της. Ξεκίνησα μια καινούργια ζωή. Όχι, βέβαια, ότι τη λησμόνησα, δεν θα μπορούσα. Ούτε κι εκείνη άλλωστε μπόρεσε να με ξεπερά- 16
Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η σει. Έγινε συγγραφέας και με το έργο της ασχολήθηκε μ εμένα, με τον δεσμό μας, με τις απόψεις μου που έγιναν και δικές της.»χαμογελώ τώρα. Έτσι θέλω να με θάψουν, με ένα τεράστιο χαμόγελο. Απευθύνεται σ εκείνους που με αγάπησαν, σε όσους με εκτίμησαν, στους άλλους που δεν θέλουν να με ξεχάσουν. Κυρίως όμως στον δολοφόνο μου που θέλω να τον ενημερώσω ότι τζάμπα κι άδικα απαίτησε την εξαφάνισή μου. Είμαι βέβαιος ότι η κόρη του πάντοτε θα τρέφει τα ίδια αισθήματα για το παιδί της, όπως με αποκαλούσε, και ότι θα συνεχίσει να γράφει για εμένα και για εμάς. Έβαλα μπροστά πολλά θέματα, ανεκτίμητης αξίας για να γίνει η Ελλάδα ανεξάρτητη και κραταιή. Να θυμάσαι ότι: Δὲν ἔκαμα στὴ ζωὴ ὅ,τι ἤθελα, μὰ τόσο μπόρεσα!»καλή ανάγνωση σου εύχομαι!» 17