Εθνικόν & Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ O ΗΧΟΣ ΤΟΥ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟΥ Ο ΔΟΜΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΘΥΣΙΑΣ ΣΤΗΝ «ΙΕΡΟΤΕΛΕΣΤΙΑ ΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗΣ» ΤΟΥ IGOR STRAVINSKY (1913) Βασικές έννοιες στην ψυχανάλυση: λακανική προσέγγιση Οκτώβριος 2016 Εισήγηση: Χαράλαμπος Ρισβάς
Το έργο που άλλαξε τη μουσική του 20 ου αιώνα Χορόδραμα σε δυο πράξεις (δύο tableaux) ΠΡΑΞΗ Α (Η λατρεία της Γης) Εισαγωγή Σημεία της Άνοιξης Τελετή της απαγωγής Κύκλοι της Άνοιξης Τελετή των αντίπαλων φυλών Η συνοδεία του Σοφού: ο Σοφός Χορός της Γης ΠΡΑΞΗ Β (Η θυσία) Εισαγωγή Μυστικιστικοί κύκλοι των Κορασίδων Δοξολογία της Εκλεκτής Έκκληση των Προγόνων Τελετή των Προγόνων Χορός της θυσίας Βασίστηκε σε ένα όραμα του Stravinsky: «Μια μέρα του 1910, όταν τελείωνα το Πουλί της Φωτιάς στην Αγία Πετρούπολη, είχα ένα φευγαλέο όραμα... Είδα στη φαντασία μου μια παγανιστική τελετουργία: μια ομάδα σοφών γερόντων κάθονταν σε κύκλο, έχοντας στη μέση ένα νεαρό κορίτσι, που χόρευε μέχρι θανάτου. Τη θυσίαζαν για να εξευμενίσουν το θεό της άνοιξης. Αυτό είναι το θέμα της Ιεροτελεστίας της Άνοιξης»
Η πρεμιέρα έγινε στις 29 Μαΐου 1913, στο νεόδμητο τότε Théâtre des Champs-Élysées, στο Παρίσι. Έγινε κατά παραγγελία του Sergei Diagilev, ιμπρεσσάριου των Ρωσικών Μπαλέτων. Τη χορογραφία ανέλαβε ο θρυλικός χορευτής του 20 ου αι. Vaslav Nijinsky. Τη σκηνογραφία και τα κοστούμια υπέγραψε ο φυσιοδίφης, ζωγράφος και αρχαιολόγος Nicolas Roerich, που προσέφερε επίσης πλούσιες ανθρωπολογογικές πληροφορίες. Η πρεμιέρα κατέληξε σε εξέγερση μέσα στο Θέατρο! Οι θεατές ήρθαν στα χέρια. Φώναζαν και αποδοκίμαζαν τόσο, που οι χορευτές δεν άκουγαν την ορχήστρα. Ήρθε μέχρι και η αστυνομία για να κατευνάσει τα πνεύματα
Πρωτότυπα μουσικολογικά στοιχεία Ακραίες εκτάσεις στα όργανα και μεταξύ των οργάνων Ευρεία και σύμπλοκη χρήση του ορχηστρικού ηχοχρώματος Πυκνή χρήση σύγχρονων τεχνικών (αρμονικοί εγχόρδων, σορντίνες, «οριζόντια ενορχήστρωση» σε περιορισμένο βέβαια επίπεδο) Ρυθμικά σχήματα αμφίσημης έντασης (συγκοπές & αντιχρονισμοί) Πολυρυθμία Γλαφυρή εικονοποίηση Ενδιάμεσος ήχος (!) Στέκεται μόνο του, χωρίς το μπαλέτο, αν και έργο μη συμφωνικό!...
Ένα φροϋδικό και λακανικό ιντερλούδιο O μύθος της ορδής (Freud) είναι μια ανθρωπολογική αλληγορία της αιτιογένεσης του υποκειμένου Ο πατέρας θυσιάζεται, φονεύεται εκουσίως. Η θυσία του Πατέρα δημιουργεί την έλλειψη διά της ενοχής και της απαγόρευσης, κινητοποιεί την επιθυμία. Η θυσία του Πατέρα εμπεδώνει τον ευνουχισμό. Η έλλειψη είναι αχώριστη με την πρωτογενή διάσχιση (Spaltung) Κάτι(!) αρχικά απαγορεύεται και ο ψυχισμός για να εξισορροπήσει την έλλειψη λειτουργεί πυκνωτικά και μεταθετικά (μεταφορά και μετωνυμία) το πέος που απεκόπη γίνεται συμβολικός Φαλλός (Φ), το σημαίνον της έλλειψης που εξασφαλίζει τη ροή της σημασίας διασφαλίζει τη διατήρηση της επιθυμίας.
O ψυχισμός βρίσκεται σε κίνηση Ο Nasio (2006) περιγράφει έμμεσα με ενάργεια μια ζωντανή εικόνα ενός παλλόμενου ψυχισμού, κατά τα λακανικά πρότυπα. Υπάρχει ένας δίσκος σημαινόντων που συνδέονται αλυσιδωτά (S2-le savoir). H αλυσίδα είναι σαν ένα τρενάκι, που ξεκίνησε από την κομβική στιγμή του ευνουχισμού (αλλά και νωρίτερα ). Ο δίσκος είναι εστιγμένος, με ένα τρίμμα (οπή) κάπου πάνω στην επιφάνειά του. Τα σημαίνοντα της αλυσίδας κινούνται γύρω από την τρύπα. Τα σημαίνοντα είναι υλικώς διακριτά και όμοια ως μέλη της δομής. Υπάρχει ένα σημαίνον, το Ένα (Y a d l Un), το οποίο εξουσιοδοτείται μέσω της μεταφοράς να εξωτερικευθεί, από τα υπόλοιπα. Είναι μετέωρο όμως αν δεν συνδεθεί μαζί τους. Το Ένα είναι το λεχθέν (dictum) και τα σημαίνοντα της δομής είναι τα λεγόμενα (dic(ti)tata), η ασυνείδητη γνώση ως langage. Το S1 (κύριο σημαίνον) είναι το σύμπτωμα που φέρει πυκνωμένο πάνω του όλη την άλυσο.
Το Ένα (S1) και η εκ(ν)-ύπαρξη (ex-sistence) To Ένα εξωτερικεύεται και η θέση του μένει κενή. Κάποιο άλλο σημαίνον θα την καταλάβει και η διαδικασία θα επαναληφθεί. Ιδού η επαναληπτικότητα του ασυνειδήτου! Το S1 γίνεται το όριο του συνόλου της δομής, με την απουσία του (S2-1 ή S2+1), εκτοξεύεται στα πέρριξ. Γίνεται έκκεντρο, υπ-άρχει, είναι ένα στοιχείο ανόμοιο με τα υπόλοιπα, που η απουσία του και η ύπ-αρξή του εξασφαλίζουν τη συνοχή και κίνηση των στοιχείων της δομής. Η έλλειψη κινητοποιεί το ασυνείδητο. Ύπ-αρξη: 1) το Ένα είναι στοιχείο μοναδικό και εξωτερικό, 2) αντικαθιστά το σύνολο των σημαινόντων και 3) το σύνολο οργανώνεται ως πλέξη από την οποία λείπει ένα νηματάκι (το S1).
«Για να υπάρχει κάτι, πρέπει κάπου να υπάρχει μια τρύπα» ~J. Lacan To ασυνείδητο συνίσταται και στη δομή και στο Ένα. Υποθέτουμε τη δομή από το Ένα. Το ασυνείδητο είναι ενεργοποιημένο και τίθεται σε πράξη από το λεχθέν (το Ένα), που έχει τις ιδιότητες του σημαίνοντος (Nasio, 2006).
Ο πατέρας της ορδής πρέπει να φονευθεί και να ενδοβληθεί, ως τροφή. Οι γιοί πρέπει να τον βγάλουν έξω, να βγάλουν το Ένα έξω από το σύνολο, ώστε να επιβιώσουν, να παραμείνουν κάτω από την πατρική απαγόρευση, να «εξανθρωπισθούν». Είναι πολύ δύσκολη η θέση του Πατέρα, μια θέση αποκλεισμού, μια θέση θυσίας, ώστε το σύνολο να λειτουργήσει με ευρυθμία διά της έλλειψης.
Πώς η χορογραφία συντελεί στην ψυχαναλυτική ενατένιση (Μέρος Α); Οι κινήσεις είναι απότομες, πρωτόγονες, κοφτές, νευρικές, ακαλαίσθητες: πραγματικές ο άνθρωπος ως «πρῶτον ζῶον» Ο ρουχισμός καλύπτει όλο το σώμα-ρήξη με το συμβατικό μπαλέτο που αναδεικνύει την ομορφιά του σώματος Οι χορευτές πατούν στη γη, δεν ίπτανται ούτε αλαφροπατούν. Ο ρυθμός και οι κίνηση γεννούν το πρωτόγονο και ζωώδες. Στο σημείο δοξολογίας της Εκλεκτής, ο χορός των κοριτσιών εικονοποεί το ασυνείδητο (η κόρη ως λεχθέν, S1) Στην κορύφωση του θυσιαστικού χορού, η κόρη σπάει το πόδι της το σώμα είναι μεθόριο, διαλύεται μέσα στο πραγματικό, κυριεύεται από την απόλαυση
Πώς η χορογραφία συντελεί στην ψυχαναλυτική ενατένιση (Μέρος Β); Ο άνθρωπος είναι ον μεθόριο, φλερτάρει με το πραγματικό διά της ομιλίας. Η χορογραφία δείχνει ένα ψιχίο του πραγματικού, διατρανώνει την πανταχού βασιλεία της απόλαυσης, της «ενέργειας» που κάνει το ασυνείδητο να λειτουργεί (επιθυμία του ἐπιθμεῖν). Το σώμα, έδρα του πραγματικού, εξαχνώνεται για να μεταρσιωθεί σε μια νέα βάση, αυτή του συμβόλου (ευνουχισμός). Η Εκλεκτή, το λεχθέν, θυσιάζεται από τα λεγόμενα, είναι ο Πατέρας, του οποίου ο θάνατος είναι εκ των ων ουκ άνευ για τον «εξανθρωπισμό».
Ποια η θέση της μουσικής; Ο ήχος φλερτάρει με το ασυμβολοποίητο, «εικονοποιεί» το πραγματικό. Τα όργανα και οι ερμηνευτές τους υπερβαίνουν τον εαυτό τους, τίθενται στην αυτοεξορία (disêtre), θέαση του εαυτού έξωθεν. Φτάνουν στο ζενίθ και το ναδίρ της ύπαρξής τους. Η μουσική προέρχεται από ένα πρωταρχικό φαντασιακό, είναι αυτή που φέρει την απόλαυση γιατί κινητοποιεί όλη τη δημιουργία (από αυτήν γεννάται η χορογραφία) «Ήμουν το όχημα διά του οποίου η Ιεροτελεστία διήλθε έγραφα αυτό που άκουσα» (Stravinsky)
«H Ιεροτελεστία της Άνοιξης ήταν, είναι και θα είναι ο ήχος του ασυνειδήτου. Ο ήχος που παράγει η δομή, όταν η απόλαυση κινεί τα απόκοσμα γρανάζια της» Υπήρξε προοίμιο δυο Πολέμων και ενός αιώνος του πραγματικού. Συμβολίζει μια εποχή όπου πολλά αποστήματα έσπασαν όλα μαζί Παράλληλα, φωνάζει με στόμφο: «Άνθρωπε, μην πλανάσαι από το πρόσχημα του πολιτισμού. Είσαι ένα έξυπνο ζώο Από κει ξεκίνησες και δεν θα ξεφύγεις από τη μιζέρια και την ομορφιά που γεννάται από το γεγονός ότι μιλάς Ζήσε με την επιθυμία, που βρίσκεται ριζωμένη μέσα σου! Θα διέλθεις σύντομα ενός τραγικού αιώνα»
La culture, c est justement que ça nous tient. Nous ne l avons plus sur le dos comme une vermine, parce que nous ne savons pas qu en faire, sinon nous en épouiller. Moi, je vous conseille de la garder, parce que ça chatouille et que ça reveille. ~J. Lacan, Le Séminaire, livre XX ( Encore ), V, p. 134 Σας ευχαριστώ πολύ!