Εναλλακτικές Μορφές Διαχείρισης Οικοπεριβάλλοντος [ Μελέτη περίπτωσης ] δρ. Ιωάννης Γ. Νεραντζής Μορφές διαχείρισης και αξιοποίησης τών ποτάμιων υδροσυστημάτων Ευήνου και Δάφνου τής Π.Ε. Αιτωλίας & Ακαρνανίας με εναλλακτικές μορφές τουρισμού {Πολιτιστικός} {Αρχαιολογικός} {Αγροτικός} {Φυσιολατρικός} {Αθλητικός} {Θρησκευτικός} {Προσκυνηματικός} [ στην ] Γ Πολιτιστική Συνάντηση με θέμα: Ναυπακτιακά Μνημεία, Ναύπακτος, 2 Οκτωβρίου 2001, [ = ] ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΑ, τ. ΙΓ, (2002-2003), [2004], σσ. 245-250 [1]
Εισαγωγή Τα όρια τής περιοχής μελέτης 1 που συναπαρτίζεται από τα ποτάμια υδροσυστήματα τού Ευήνου και τού Δάφνου (Μόρνου) προσδιορίστηκαν λαμβάνοντας υπόψη μας τέσσερα κριτήρια: (i) την γεωλογική και γεωφυσική ενότητά της περιοχής μελέτης (ii) τα στοιχεία του φυσικού και δομημένου χώρου (iii) την κατάσταση διατήρησής τους (iv) τη δυνατότητα αλλαγής τού προϋπάρχοντος νοητού άξονα ανάπτυξης τής συγκεκριμένης περιοχής. Σε σχέση με το τελευταίο κριτήριο τονίζω πως μέχρι τώρα τα δεδομένα επέτρεπαν τήν τής Αιτωλο-Ακαρνανίας παντοειδή ανάπτυξη κατά μήκος τού παραλιακού άξονα, του κατευθυνόμενου από ανατολή προς δύση και τούτο διότι δόθηκε προτεραιότητα ανάπτυξης ποσώς στις πεδινές αστικές περιοχές αυτού του άξονα. Καιρός είναι πλέον να δούμε και τη δυνατότητα ανάπτυξης άλλων, καθέτων προς τον προηγούμενον, αξόνων, από βορρά προς νότο, ορεινών και ημιορεινών, που στην προκειμένη περίπτωση συμπίπτουν με τα ποτάμια υδροσυστήματα τού Ευήνου και τού Δάφνου (Μόρνου). Χρειαζόμαστε τώρα αυτόν τον ορεινό και ημιορεινό χώρο που γεωγραφικά τον συνθέτουν και τον συναπαρτίζουν οι πολυπλόκαμες κοιλάδες αυτών των δύο ποτάμιων υδροσυστημάτων όχι μόνον για να αποτελέσει τον πυρήνα παραγωγής βιολογικών και οικολογικών προϊόντων, αλλά και για να γίνει το πρότυπον παντοειδών μορφών πολιτισμικής διαχείρισής του, καθώς και παντοειδών εναλλακτικών μορφών τουρισμού, ως αυτές εκτίθενται παρακάτω. Μεθοδολογία Ως μεθοδολογία για τη διατύπωση των προτάσεων διαχείρισης και προστασίας του προαναφερθέντος ιστορικού συνόλου, - κοιλάδων Ευήνου και Μόρνου -, επιλέχθηκε η αναγνώριση της ιστορικής και αισθητικής φυσιογνωμίας αυτού του ιστορικού συνόλου 2, με βασική αρχή προσέγγισης τη θέση ότι ο ιστορικά δομημένος χώρος 3 και το γεωγραφικό περιβάλλον αποτελούν άρρηκτη πολιτισμική ενότητα υπό την έννοια του ιστορικού τοπίου. Σημειωτέον μάλιστα εδώ ότι, το γεωγραφικό περιβάλλον νοείται ως φυσικό και ευρύτερο ανθρωπογενές και προσεγγίζεται από την οπτική της ιστορικής γεωγραφίας. [2]
Τα σημεία στα οποία έχει επικεντρωθεί η μελέτη μας είναι : (Α). Η ιστορική και η οικιστική//πολεοδομική εξέλιξη στα υδρονομικά συστήματα (κοιλάδες) Ευήνου και Δάφνου. (Α.1). Ιστορικό πλαίσιο : Η μέχρι σήμερα αρχαιολογική έρευνα έχει αποδείξει τη συνεχή κατοίκηση των δύο κοιλάδων από τους Προϊστορικούς ήδη Χρόνους μέχρι σήμερα, οπότε δεν καθίσταται αναγκαία η ειδικότερη αναφορά στις ιστορικές φάσεις δράσης και εξέλιξης στον ανθρωπογεωγραφικό χώρο των δύο κοιλάδων. (Νεραντζής Ιωάν., Η Χώρα των Αιτωλών: Συμβολή στη γεωπολιτική της οργάνωση,(αρχαιολογική και ιστορικογεωγραφική έρευνα, (διδακτορική διατριβή), (''Εκδόσεις Ίφιτος, 2001 [2003], στις σσ. 105-145 για το υδροσύστημα τού Ευήνου ποταμού και στις σσ. 147-200 για το υδροσύστημα του Δάφνου (Μόρνου) ποταμού. Εκεί συγκεντρωμένη και όλη η σχετική βιβλιογραφία). (Β). Η ιστορική και αισθητική φυσιογνωμία του ανθρωπογεωγραφικού χώρου τών κοιλάδων Ευήνου και Μόρνου : Ο πολιτιστικός χαρακτήρας των δύο κοιλάδων είναι σύνθετος και δισυπόστατος. είναι η διαλεκτική σχέση του ιστορικά δομημένου χώρου (οικισμοί) και του περιβάλλοντος που συνθέτουν το ιστορικό τοπίο. Το ιστορικό τοπίο συνίσταται από τα ακόλουθα στοιχεία: - από το φυσικό υπόβαθρο, τη βλάστηση, το παραδοσιακό κέλυφος με τα μνημεία, άλλα έργα-επεμβάσεις του ανθρώπου, καθώς και από ορισμένα τοπόσημα και μνημεία που έχουν καταστεί σημεία αναφοράς. [τοπόσημο: αναγνωριστικό σημείο τού περιβάλλοντος]. - από τις συγκεκριμένες οπτικές γωνίες (από και προς έκαστον οικισμό) και τις οπτικές φυγές από τις οποίες τα στοιχεία αυτά γίνονται ιδιαιτέρως αντιληπτά και αναδεικνύονται με γραφικές απόψεις ("vues pittoresques"). [Προσεκτέοι όροι :] [- ''Οπτικές γωνίες'': Οι θέσεις από τις οποίες έχουμε τις "vues pittoresques", δηλαδή τις "γραφικές απόψεις" του ιστορικού τοπίου και του οικισμού και οι οπτικές γωνίες που ορίζουν τον χώρο.] [-"Vue pittoresque": μεταφράζεται ως "γραφική άποψη", άποψη του τοπίου τόσο τέλεια που υπερβαίνει τα όρια του αληθινού, που είναι σαν ψεύτικη, σα ζωγραφιά.] [3]
Η πρότασή μας εδώ σύγκειται στην αναγκαιότητα σύνταξης των εξής συναφών μελετών : -1- Μελέτη και προσδιορισμός τών στοιχείων τού φυσικού και δομημένου χώρου και την κατάσταση διατήρησής τους. -2- Μελέτη εκάστης οικιστικής ενότητας. 2.1. Τα κτήρια και η αρχιτεκτονική τους : 2.1.1. {τυπολογία κτηρίων}, 2.1.2. {μορφολογία κτηρίων}, 2.1.3. {κατάσταση διατήρησης κτηρίων από άποψη δομική και αυθεντικότητας της μορφής, όπως επεμβάσεις, αλλοιώσεις, προσθήκες} 2.2. {ο πολεοδομικός ιστός {π.χ. πόλεως Ναυπάκτου, άλλου ορεινού οικισμού} 2.2.1. {το σύστημα των δρόμων}, 2.2.2. {οι προσβάσεις}, 2.2.3. {οι κοινόχρηστοι και ιδιωτικοί ελεύθεροι χώροι}, 2.2.4. {το φυσικό περιβάλλον}. -3- Προσδιορισμός τής ιδιαίτερης ιστορικής και αισθητικής φυσιογνωμίας τού χώρου τών δύο ποτάμιων υδροσυστημάτων, Ευήνου και Δάφνου. -4- Εκπόνηση θεματικών χαρτών για κάθε μια διακριτή οικιστική ενότητα, από άποψη : ιστορική, αισθητική, περιβαλλοντική, χρηστική. Ώστε να αναδειχθεί και να αναγνωρισθεί η ιδιαίτερη φυσιογνωμία των δύο κοιλάδων και να ανοίξουν οι θεματικές αυτές πληροφορίες άλλες προοπτικές στην επιστημονική έρευνα και στη σύνταξη προτάσεων διαχείρισης και προστασίας του χώρου. [4]
-5- (i) Εντοπισμός, (ii) Aισθητική προσέγγιση, και (iii) κωδικοποίηση, μέσω θεματικών χαρτών. [Addenda: Βλέπε για παράδειγμα τους ανάλογους χάρτες στη μελέτη της Μαρίας Μανούδη, "Το καστέλι του Πόρου: Η ιστορική και πολεοδομική εξέλιξη του νεότερου οικισμού", ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ, τεύχος 79 / ΙΟΥΝΙΟΣ 2001, σ. 58-65.] - θεματικοί χάρτες - χρήση - ------------------------------------ [ τρεις περιπτώσεις χρήσης : ] ----------------------------------------- (i) εντοπισμός, μέσω θεματικών χαρτών : (α ) τών ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών τού ιστορικού τοπίου (β ) τών ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών τού οικισμού, (γ ) τών "οπτικών γωνιών", και τών "οπτικών φυγών" που τα αναδεικνύουν, (ε ) τών στοιχείων που συνιστούν την ιδιαίτερη "ατμόσφαιρα", και τη γραφικότητα τού χώρου. (ii) αισθητική προσέγγιση, μέσω θεματικών χαρτών : (α ) των ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών τού ιστορικού τοπίου (β ) των ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών του οικισμού, (γ ) των "οπτικών γωνιών" και (δ ) των "οπτικών φυγών" που τα αναδεικνύουν, καθώς και (ε ) των στοιχείων που συνιστούν την ιδιαίτερη "ατμόσφαιρα", και τη γραφικότητα του χώρου. [5]
(iii) κωδικοποίηση, μέσω θεματικών χαρτών : (α ) των ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών τού ιστορικού τοπίου (β ) των ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών του οικισμού, (γ ) των "οπτικών γωνιών" και (δ ) των "οπτικών φυγών" που τα αναδεικνύουν, καθώς και (ε ) των στοιχείων που συνιστούν την ιδιαίτερη "ατμόσφαιρα", και τη γραφικότητα του χώρου. Το σύνολον αυτών των προτάσεων θα έχει στόχο τη σύνταξη προτάσεων διαχείρισης και προστασίας. Ας σημειωθεί ότι η αισθητική προσέγγιση δεν περιορίζεται μόνο στην οπτική αντίληψη, αλλά επεκτείνεται στη βίωση τού χώρου με όλες μας τις αισθήσεις {= βιωματική προσέγγιση}. Όλα αυτά εμπίπτουν στη σύγχρονη αντίληψη της έννοιας του πολιτιστικού τοπίου που περιλαμβάνει τα ίχνη αλλά και τις δραστηριότητες των ομάδων που λειτουργούν μέσα στον χώρο, καθώς και τα οικοσυστήματα {"Cultural Museum Areas", "Ecomuseum"}. Οπωσδήποτε, η προσέγγιση τών ιδιαίτερων αυτών στοιχείων στη ''σχεδιασμένη εργασία'' (project) επιχειρείται με την καταγραφή και κωδικοποίηση των βιωμάτων που προκαλούν στον επισκέπτη, διαμέσου των οποίων μεταδίδουν τα πολιτιστικά τους μηνύματα, και μέσα από εικόνες της καθημερινής ζωής, αυτές που καταγράφουν μια πολιτισμική παράδοση αιώνων. Από αυτή την άποψη εξέχουσα θέση έχει η διερεύνηση των κειμένων των διακεκριμένων επισκεπτών τού χώρου, τών λογοτεχνών, κ.λπ. Σε κάθε περίπτωση, η ιδιαίτερη βαρύτητα των στοιχείων αυτών στην αισθητική αντίληψη τού τοπίου τών ποτάμιων υδροσυστημάτων Ευήνου και Δάφνου (Μόρνου) καθιστούν ευνόητον το ότι η προστασία τους είναι αλληλένδετη με αυτήν τών οικοσυστημάτων τους, η μελέτη τών οποίων ξεφεύγει από τα όρια τής παρούσας εργασίας. [6]
Τα στοιχεία τού φυσικού και τού πολιτιστικού τοπίου που χρήζουν προσέγγισης είναι: (1) Η μικροκλίμακα του δομημένου και του φυσικού περιβάλλοντος τών ποτάμιων υδροσυστημάτων Ευήνου και Δάφνου (Μόρνου) (2) Το πολιτιστικό τοπίο της πόλεως, στην προκειμένη περίπτωση της Ναυπάκτου: Η μεσαιωνική και η σύγχρονη πόλη. 3) Τα μνημεία-σημεία αναφοράς στην πόλη, Ναύπακτος, καθώς και στα χωριά τών δύο ποτάμιων υδροσυστημάτων Ευήνου και Δάφνου (Μόρνου) 4) Η ιδιαίτερη ατμόσφαιρα τών δύο ποτάμιων υδροσυστημάτων, Ευήνου και Δάφνου (Μόρνου), που τη βιώνουμε με όλες μας τις αισθήσεις, καθώς και η γραφικότητα τού χώρου. Γ. Προτάσεις διαχείρισης και προστασίας τών πολυπλόκαμων κοιλάδων των δύο ποτάμιων υδροσυστημάτων, Ευήνου και Δάφνου (Μόρνου), ως ενιαίου ιστορικού συνόλου. Μετά από την αναγνώριση της ιστορικής και αισθητικής φυσιογνωμίας των δύο ποτάμιων υδροσυστημάτων και τών επιμέρους επ' αυτών οικιστικών και πολεοδομικών συγκροτημάτων, καθώς και τής σχέσης τού δομημένου χώρου με το περιβάλλον, όπως αυτό διαμορφώθηκε ιστορικά {= ιστορικό τοπίο}, η στρατηγική των προτάσεών μας προσανατολίστηκε στους εξής στόχους: Γ.1. Διατύπωση προτάσεων πολιτιστικού χαρακτήρα: (Γ.1. 1.) Ίδρυση "Μουσείου Ιστορικής Μνήμης Ναυπάκτου". (Γ.1.2.) Δύο προτάσεις για τη χάραξη πολιτιστικών διαδρομών προβολής τής πολιτισμικής φυσιογνωμίας των δύο ποτάμιων υδροσυστημάτων : (Γ.1.2.1) Η πρώτη πρόταση αποσκοπεί ειδικά στην προβολή της διαχρονικής ιστορίας της Ναυπάκτου και περιλαμβάνει την επίσκεψη σε μνημεία και χώρους που σχετίζονται με την ιστορία του, διαμέσου μιας διαδοχικής πορείας και ενός εκπαιδευτικού προγράμματος που εξυπηρετεί τον προαναφερθέντα στόχο 4. (Γ.1.2.2) Η δεύτερη πρόταση αποσκοπεί στην προβολή της ιδιαίτερης αισθητικής φυσιογνωμίας των δύο ποτάμιων υδροσυστημάτων, Ευήνου και Δάφνου (Μόρνου), του αναλλοίωτου διαχρονικά αισθητικού τους χαρακτήρα που έχει αποκτήσει ιστορική αξία, με την έννοια του ιστορικού τοπίου, και περιλαμβάνει την περιήγηση των πολυπλόκαμων κοιλάδων αμφοτέρων τών ποταμών, με βάση προσχεδιασμένες και προγραμματισμένες διαδρομές και εκμεταλλευόμενες τα ορεινά μονοπάτια των δύο ποτάμιων υδροσυστημάτων, καθώς και τη βιωματική προσέγγιση τού ιστορικού τοπίου. [7]
Γ.2. Διατύπωση προτάσεων διαχείρισης και προστασίας τών δύο ποτάμιων υδροσυστημάτων : Προκαταβολικά αναφέρουμε ότι, προκειμένου να διαμορφώσουμε τα δεδομένα των προτάσεών μας, διερευνήσαμε τις δυνατότητες και τις προϋποθέσεις που προσφέρουν τα συγκεκριμένα οικοσυστήματα των δύο κοιλάδων, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι αυτά προσφέρονται για τις εξής εναλλακτικές μορφές τουρισμού 5 : - Πολιτιστικός - Μορφωτικός Τουρισμός. {Πολιτιστικές Διαδρομές}. - Αρχαιολογικός Τουρισμός. {Αρχαιολογικοί Χώροι και Μνημεία}. - Θρησκευτικός Τουρισμός // Προσκυνηματικός Τουρισμός {βυζαντινουπόλεις: Μυστράς, Καστοριά, Θεσσαλονίκη, κ.λπ.}, {Μοναστήρια}, {Εκκλησίες}. - Οικολογικός Τουρισμός / Οικοτουρισμός. {Αξιοποίηση άγριας χλωρίδας και πανίδας}. - Φυσιολατρικός Τουρισμός. - Αθλητικός Τουρισμός. - Αγροτουρισμός. [8]
Οι σχετικές με αυτές τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού προτάσεις διαχείρισης και αξιοποίησης, τις οποίες καταθέτουμε είναι οι εξής : 1. Καταγραφή ιδιαιτεροτήτων, ιστορικογεωγραφικών, πολιτιστικών, οικολογικών, όχι μόνον των δύο ως άνω κοιλάδων, αλλά και ολοκλήρου του Αιτωλο- Aκαρνανικού χώρου, ανύπαρκτη έως σήμερα. Για παράδειγμα, δεν έχει γίνει έρευνα για την αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων της άγριας χλωρίδος και πανίδος, ούτε κάν κατάλογος υποψηφίων προς έρευνα θέσεων. 2. Ο ορεινός χώρος να παραμείνει ζωντανός, ενημερώνοντας τους ορεινούς πληθυσμούς ότι η έννοια τού αγρότη άλλαξε σήμερα, και εκπαιδεύοντάς τους στις καινούργιες πολυδραστηριότητες που επιτρέπει ο ορεινός χώρος. 3. Η ανάπτυξη του αγροτουρισμού στα χωριά να προσβλέπει στις ομορφιές και τα φυσικά στοιχεία των δύο κοιλάδων, καθώς και στον απλό τρόπο ζωής των κατοίκων της υπαίθρου. Αυτό προϋποθέτει, βέβαια, ολοκληρωμένο πρόγραμμα αγροτικού τουρισμού ως εναλλακτικού μέσου περιφερειακής ανάπτυξης, πρόγραμμα που θα έχει ως τελικό στόχο την ολοκληρωμένη και ολόπλευρη αναπτυξιακή προσέγγιση του τόπου, με πολλαπλές παρεμβάσεις στην υποδομή, στη γεωργία, στη κτηνοτροφία, στη βιοτεχνία, στην απασχόληση και με παραπέρα θετικές πολλαπλασιαστικές επιπτώσεις στο εισόδημα και την ευημερία του τοπικού πληθυσμού των δύο κοιλάδων. [9]
Βιβλιογραφικές παραπομπές - Υποσημειώσεις 1 -Νεραντζής Ιωάν., Η Χώρα των Αιτωλών: Συμβολή στη γεωπολιτική της οργάνωση,(αρχαιολογική και ιστορικογεωγραφική έρευνα, (διδακτορική διατριβή), (''Εκδόσεις Ίφιτος, 2001 [2003], στις σσ. 105-145 για το υδροσύστημα τού Ευήνου ποταμού και στις σσ. 147-200 για το υδροσύστημα του Δάφνου (Μόρνου) ποταμού. Εκεί συγκεντρωμένη και όλη η σχετική βιβλιογραφία. -Νεραντζής Ιωάννης, «Μορφές διαχείρισης και αξιοποίησης τών κοιλάδων Ευήνου και Δάφνου (Μόρνου): πολιτιστικός, αρχαιολογικός, θρησκευτικός, αγροτικός, τουρισμός», στην Γ Πολιτιστική Συνάντηση με θέμα: Ναυπακτιακά Μνημεία, Ναύπακτος, 2 Οκτωβρίου 2001, = ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΑ, τ. ΙΓ, (2002-2003), [2004], σ. 245-250. 2 Ο όρος ιστορικό μνημείο χρησιμοποιείται με την διευρυμένη του έννοια, όπως αυτή έχει γίνει αποδεκτή από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεοτέρων Μνημείων κατά την εφαρμογή των διατάξεων περί προστασίας του Ν. 1469/50, την έννοια δηλαδή του μνημείου που είναι σημαντικό για τη μελέτη της ιστορίας του πολιτισμού εν γένει. 3 Η επαλληλία των οικήσεων του χώρου διαχρονικά. Επομένως, το παραδοσιακό κέλυφος δεν είναι μόνον το "φαίνεσθαι", αλλά και όλες οι φάσεις εξέλιξης που οδήγησαν στο σήμερα, τα ίχνη των οποίων αποτελούν επίσης αντικείμενο τής προστασίας. 4 Μαΐστρου Ελένη & Ψυχογυιός Δημ., «Ανοιχτό μοντέλο για την τεκμηρίωση, διάχυση και αξιοποίηση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς ιστορικών αστικών τοπίων», στο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψηφιοποίησης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Βόλος 24-26/09/2015, Πρόγραμμα-Περιλήψεις, σ. 67. 5 -Βαγιονής Ν. & Νομπιλάκη Πηνελόπη, «Ψηφιοποίηση Πολιτιστικής Κληρονομιάς και Τουρισμός», στο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψηφιοποίησης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Βόλος 24-26/09/2015, Πρόγραμμα-Περιλήψεις, σ. 106. -Κόκοτου Κωνσταντίνα & Νομπιλάκης Ηλίας, «Η συμβολή της Ψηφιοποίησης της Πολιτιστικής Κληρονομιάς στον Τουρισμό και η επίδραση αυτής στο Ευρωπαϊκό & Εγχώριο ΑΕΠ», στο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψηφιοποίησης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Βόλος 24-26/09/2015, Πρόγραμμα-Περιλήψεις, σ. 64. [10]