ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ:

ΣΥΝΤΟΜΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΣΤΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Π. ΚΑΒΑΦΗ (για τις σελίδες 1 5 των γενικών σημειώσεων του Κ.Π.Καβάφη) ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ: Ο Κ.Π.Καβάφης γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 1863 και πέθανε στην ίδια πόλη το 1933 από καρκίνο του λάρυγγα. Καταγόταν από πολύτεκνη εύπορη οικογένεια με πολίτικες ρίζες, η οποία δραστηριοποιούνταν στον τομέα της εμπορίας βαμβακιού. Υπήρξε, χωρίς αμφιβολία, η μεγαλύτερη πνευματική φυσιογνωμία της Αλεξάνδρειας. Ο θάνατος του πατέρα του το 1870 αποτέλεσε την αρχή για την προοδευτική οικονομική κρίση και παρακμή της οικογένειάς του, μέχρι την οριστική διάλυση της επιχείρησης του πατέρα του (περίπου το 1878). Ο Καβάφης μετά το 1870 ζει για μερικά χρόνια στο Λονδίνο μαζί με την οικογένειά του, όπου και παρακολουθεί μαθήματα αγγλικού σχολείου, αλλά ταυτόχρονα μαθαίνει ελληνικά και γαλλικά. Με την επιστροφή του στην Αλεξάνδρεια (1878) συνεχίζει τις σπουδές του στο Λύκειο, ενώ ταυτόχρονα εργάζεται πνευματικά από μόνος του, χρησιμοποιώντας βιβλία από τις δανειστικές βιβλιοθήκες της Αλεξάνδρειας. Ακολουθεί, το 1882, μία τριετής παραμονή στην Κωνσταντινούπολη κοντά στον παππού του. Το πιο αξιοσημείωτο αυτής της περιόδου, είναι το γεγονός ότι η παραμονή του στην Πόλη συμπίπτει με τις πρώτες μαρτυρημένες συστηματικές του προσπάθειες να επιδοθεί στην τέχνη του ποιητικού λόγου. Το 1885 ο Καβάφης επιστρέφει στην Αλεξάνδρεια και επιδιώκει να αποκατασταθεί επαγγελματικά. Αλλάζει διάφορα επαγγέλματα, ώσπου τελικά προσλαμβάνεται (το 1892) ως έμμισθος υπάλληλος στο Γραφείο Αρδεύσεων, όπου και θα εργαστεί για τριάντα ολόκληρα χρόνια, μέχρι το 1922, οπότε και θα παραιτηθεί μόνος του. Η πιο κύρια χρονολογική τομή ως προς την εξέλιξη του ποιητικού του έργου τοποθετείται στα 1891. Είναι η χρονιά κατά την οποία ο Καβάφης εκδίδει το πρώτο αξιόλογο ποίημά του «το Κτίσται» και δημοσιεύει μερικά από τα πιο αξιόλογα πεζά του κείμενα (δύο περί των «Ελγινείων», το «Ολίγαι λέξεις περί στιχουργίας» κ.α.). Τα επόμενα χρόνια, έχοντας βελτιώσει κάπως τα οικονομικά του, ταξιδεύει στις μεγάλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες (Παρίσι, Λονδίνο). Η περίοδος αυτή της ζωής του σημαδεύεται έντονα από το θάνατο της μητέρας του, γεγονός που πραγματικά συγκλονίζει τον ποιητή. Στη συνέχεια ο ίδιος επισκέπτεται την Αθήνα και γνωρίζεται εκεί με τους λογοτεχνικούς κύκλους της εποχής. Από το 1907 ο Καβάφης εγκαθίσταται στην οδό Λέψιους της Αλεξάνδρειας, σ ένα σπίτι εργαστήριο ποιητικής παραγωγής, όπου και θα περάσει το υπόλοιπο της ζωής του δημιουργώντας το σημαντικότερο τμήμα, ποσοτικά και ποιοτικά του έργου του. Χτυπημένος από την επάρατη νόσο θα χάσει τη μάχη για τη ζωή στις 29 Απριλίου 1933, κατά τραγική ειρωνεία ανήμερα των γενεθλίων του. ΤΟ «ΠΑΘΟΣ» ΤΟΥ Κ.Π.ΚΑΒΑΦΗ: Οι περισσότεροι μελετητές του Καβάφη μιλούν για παρεκτροπή του από τα συνήθη και ερμηνεύουν αυτήν ως ομοφυλοφιλική ερωτική ζωή του ποιητή. Το συμπέρασμα αυτό οφείλεται κυρίως σε σημειώσεις του ίδιου, στις οποίες ζητά απεγνωσμένα βοήθεια, χωρίς όμως να αποκαλύπτει με σαφήνεια το πρόβλημά του, αλλά και σε κάποια ερωτικά του ποιήματα με ενδείξεις ομοσεξουαλικών υπαινιγμών. Μια πιο εμπεριστατωμένη μελέτη όμως των δεδομένων της ζωής του, αποκαλύπτει ότι ποτέ δεν υπήρξε μία απόδειξη για την παρεκτροπή που αποδίδεται στον ποιητή και ποτέ δε βρέθηκε 1

ανακατεμένος σε κάποιο ομοφυλοφιλικό σκάνδαλο. Ερευνώντας λίγο παραπάνω το θέμα, διαπιστώνουμε ότι μάλλον το υπαρκτό κατά τα άλλα «πάθος» του Καβάφη δεν ήταν η ομοφυλοφιλία, αλλά ο αυνανισμός και ο αλκοολισμός. Άλλωστε, ήταν πολύ ντροπαλός για να προχωρήσει σε κάτι περισσότερο από το «μοναχικό» του πάθος. Οι ερωτικοί υπαινιγμοί στα ποιήματά του (όσο κι αν είναι σε κάποιες περιπτώσεις σαφώς ομοσεξουαλικοί) κινούνται στα όρια της φαντασίας και του απραγματοποίητου. Ίσως ο ίδιος να είχε τις προθέσεις της ομοφυλοφιλίας, αλλά δεν τις έκανε ποτέ πράξη. Σε κάθε περίπτωση η σεξουαλικότητα του Καβάφη μένει αμφισβητούμενη. Το γεγονός αυτό διόλου δεν μειώνει ασφαλώς την τεράστια αξία των έργων του, τα οποία θεωρούνται αξεπέραστα μνημεία του ελληνικού και παγκόσμιου ποιητικού λόγου. ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ: Ο Καβάφης έγραψε 154 ποιήματα. Επιπλέον, θα πρέπει να υπολογιστούν άλλα 75 που παρέμειναν ανέκδοτα έως το 1968 και τα οποία βρέθηκαν στο αρχείο του ή σε χέρια φίλων, καθώς και 27 ποιήματα που δημοσίευσε μεν ο ίδιος, αλλά αργότερα τα αποκήρυξε. Έγραψε και κάποια πεζά, δοκίμια και μελέτες. Τα ποιήματά του κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες: τα ιστορικά, τα φιλοσοφικά και τα ηδονικά αισθησιακά (ερωτικά) του. Αν και στην αρχή η ποίηση του Καβάφη συνάντησε την εχθρότητα και την επιφύλαξη του πνευματικού κόσμου, με τον καιρό επιβλήθηκε στη συνείδηση όλων σαν ένας ιδιόμορφος αλλά μεστός και γεμάτος με ουσιαστικό περιεχόμενο ποιητής. Δεν ενδιαφερόταν για την εξωτερική εμφάνιση του στίχου του, αλλά μονάχα για τον εσωτερικό στοχασμό, τη φιλοσοφική σκέψη και το στοχαστικό δίδαγμα. Ως το 1900 περίπου η ποίησή του είναι επηρεασμένη από τους ρομαντικούς ποιητές στη διάθεση, στη στιχουργία και στη γλώσσα (καθαρεύουσα). Κατόρθωσε όμως να απαλλαγεί από τους παραδοσιακούς λυρικούς τρόπους και να δημιουργήσει μια ποίηση έντονα προσωπική. Πρόκειται για ποίηση απογυμνωμένη από τα παραδοσιακά λυρικά σχήματα, που φτάνει συχνά ως την πεζολογία. Τον εκφραστικό φόρτο αναπληρώνουν η παραστατικότητα, η εξαιρετική γλωσσική ευστοχία, η λεπτή ειρωνεία και η υποβολή. Η οξύτατη σκέψη του ποιητή, η βαθιά αίσθηση του τραγικού και η εκλεπτυσμένη ευαισθησία του δίνουν στην ποίησή του βάθος και πολλαπλές ερμηνείες. Επιμέλεια: Αλέξανδρος Γ. Αλεξανδρίδης Φιλόλογος 2

Κωνσταντίνος Π. Καβάφης Η ζωή του: Ο Κωνσταντίνος Π. Καβάφης, γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 1863 (29 Απριλίου) και πέθανε στην ίδια πόλη το 1933 την ημέρα των γενεθλίων του. Ήταν το ένατο και τελευταίο παιδί του Πέτρου Ι. Καβάφη (Κωνσταντινούπολη, 1814 Αλεξάνδρεια, 1870), μεγαλέμπορου βαμβακιού, από φαναριώτικο γένος που οι ρίζες του φαίνεται πως είναι βυζαντινές και της Χαρίκλειας Φωτιάδη (Νιχώρι Κωνσταντινουπόλεως, 1834 Αλεξάνδρεια, 1899) από παλαιότατη οικογένεια της Πόλης. Υπήρξε, χωρίς αμφιβολία, η μεγαλύτερη πνευματική φυσιογνωμία της Αλεξάνδρειας. Ο μικρός Καβάφης ζει τα πρώτα παιδικά του χρόνια στην Αλεξάνδρεια, μέσα σε εξαιρετικές συνθήκες ευημερίας. Στο ισόγειο του διώροφου σπιτιού των Καβάφηδων στην αριστοκρατική οδό Σερίφ, στεγάζονταν τα γραφεία του ακμαιότατου εμπορικού οίκου «Καβάφης & Σία» (κύριος συνέταιρος ο Γεώργιος Καβάφης, θείος του ποιητή, εγκατεστημένος στο Λονδίνο), ενώ η οικογένεια του Πέτρου Καβάφη διαβίωνε με χαρακτηριστική άνεση στο πρώτο και στο δεύτερο πάτωμα, διατηρώντας Γάλλο παιδαγωγό, Αγγλίδα τροφό, Έλληνες υπηρέτες, Ιταλό αμαξά και Αιγύπτιο θυρωρό! To 1870 με το θάνατο του πατέρα Καβάφη αρχίζει, ουσιαστικά, η σταθερή πορεία της οικογένειας προς την οικονομική κρίση και παρακμή. Το 1872 η Χαρίκλεια Καβάφη μετακομίζει με τα παιδιά της στην Αγγλία όπου και θα παραμείνουν τα επόμενα έξι χρόνια (κυρίως στο Λίβερπουλ αλλά και στο Λονδίνο). Ο μικρός Καβάφης σπουδάζει σε αγγλικό σχολείο, όπου και διδάσκεται για μητρική του γλώσσα την αγγλική αλλά παράλληλα μαθαίνει και ελληνικά και γαλλικά. Μετά από λίγα χρόνια παραμονής στην Αγγλία αναγκάζονται να επιστρέψουν στην Αλεξάνδρεια καθώς τα οικονομικά της οικογένειας πηγαίνουν άσχημα και η οικογενειακή επιχείρηση διαλύεται. Ο Καβάφης συνεχίζει τις σπουδές του στο Εμποροπρακτικό Λύκειο «Ερμής» ενώ παράλληλα υπάρχουν σαφή στοιχεία ότι κατά το διάστημα που μεσολάβησε ανάμεσα στην επιστροφή από την Αγγλία (1878) και στο ξεκίνημα της φοίτησης στον «Ερμή» (1881), ο Καβάφης είχε αρχίσει να μελετά και να εργάζεται πνευματικά από μόνος του, χρησιμοποιώντας βιβλία από τις δανειστικές βιβλιοθήκες της Αλεξάνδρειας. Σ' αυτήν την τριετία ανάγεται και η φιλόδοξη απόπειρά του να συντάξει ένα ιστορικό λεξικό, προσπάθεια που δεν ολοκληρώθηκε, αφού τα λήμματα του έργου σταμάτησαν «στη μοιραία λέξη ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 1

Αλέξανδρος». Το 1882, στη διάρκεια της αιγυπτιακής εξέγερσης κατά των Άγγλων, πηγαίνει με την οικογένειά του για τρία χρόνια (ως τον Οκτώβριο του 1885) στην Κωνσταντινούπολη, στο σπίτι του φαναριώτη παππού του, Γεωργάκη Φωτιάδη. Η τριετής παραμονή του Καβάφη στην Πόλη αποδεικνύεται ιδιαιτέρως σημαντική και κρίσιμη για διαφορετικούς λόγους. Σύμφωνα με τις βιογραφικές σημειώσεις της Ρίκας Σεγκοπούλου, ο ομοσεξουαλισμός του άρχισε να εκδηλώνεται στα 1883. Παράλληλα, γνωρίζουμε, ότι ο ποιητής άρχισε να εκφράζει ζωηρό ενδιαφέρον για να ακολουθήσει πολιτική και δημοσιογραφική καριέρα. Φυσικά, το πιο αξιοσημείωτο αυτής της περιόδου, είναι το γεγονός ότι η παραμονή του στην Πόλη συμπίπτει με τις πρώτες μαρτυρημένες συστηματικές του προσπάθειες να επιδοθεί στην τέχνη του ποιητικού λόγου. Τεκμήριο της πρώιμης αυτής προσπάθειας του Καβάφη, αποτελεί μια ομάδα αδημοσίευτων από τον ίδιο ποιημάτων, τα οποία εκδόθηκαν μαζί με άλλα ανέκδοτα ποιήματα το 1968 από το Γ. Π. Σαββίδη. Τον καιρό εκείνο συμπληρώνει και τις μελέτες του πάνω στην αρχαία και μεσαιωνική ελληνική φιλολογία που τις είχε αρχίσει την εποχή ακόμα που βρισκόταν στην Αγγλία. Τον Οκτώβριο του 1885, ο Καβάφης γυρίζει στην Αλεξάνδρεια μαζί με τη μητέρα του και τους αδελφούς του, Αλέξανδρο και Παύλο. Με την επιστροφή του, ο Καβάφης εγκαταλείπει την αγγλική υπηκοότητα (που είχε αποκτήσει ο πατέρας του στα 1850) και παίρνει την ελληνική. Τα πρώτα χρόνια μετά την επιστροφή στην Αλεξάνδρεια είναι μια περίοδος προσαρμογής. Ο Καβάφης αρχίζει να εργάζεται, όχι ακόμη συστηματικά, αλλάζοντας διάφορα επαγγέλματα όπως του δημοσιογράφου στην εφημερίδα «Τηλέγραφος» (1886), του μεσίτη στο Χρηματιστήριο Βάμβακος (1888) και του άμισθου γραμματέα στο Γραφείο Αρδεύσεων (1889 1892) όπου και θα προσληφθεί ως έκτακτος έμμισθος υπάλληλος το 1892 και θα εργαστεί μόνιμα εκεί επί τριάντα χρόνια, μέχρι το 1922, φτάνοντας στο βαθμό του υποτμηματάρχη. Η κυριότερη χρονολογική τομή ως προς την εξέλιξη του έργου του ποιητή, κατά την εποχή αυτή, τοποθετείται στα 1891. Είναι η χρονιά κατά την οποία ο Καβάφης εκδίδει σε μονόφυλλο το πρώτο πραγματικά αξιόλογο ποίημά του (το Κτίσται) και δημοσιεύει μερικά από τα πιο αξιόλογα πεζά του κείμενα, όπως τα δύο περί των «Ελγινείων» που παρουσιάζουν δημόσια την πολιτική πλευρά του ποιητή, «Ολίγαι λέξεις περί στιχουργίας» και άλλα. Τα οικονομικά του βελτιώνονται σημαντικά και τα επόμενα χρόνια ταξιδεύει στο Κάιρο (1893), στο Παρίσι και στο Λονδίνο με τον αδελφό του Τζων (1897). Το 1899 πεθαίνει η μητέρα του σε ηλικία 65 ετών, γεγονός που συγκλονίζει τον ποιητή. Το 1901 και το 1903 ταξιδεύει στην Ελλάδα και γνωρίζεται στην Αθήνα με Έλληνες πεζογράφους (Πολέμης, Ξενόπουλος, Πορφύρας). Στις 30 Νοεμβρίου του 1903, δημοσιεύεται στα Παναθήναια το ιστορικό άρθρο του Ξενόπουλου για τον Καβάφη με τίτλο «Ένας Ποιητής». Την ίδια χρονιά γράφει και το σημαντικότερο πεζό κείμενό του, τον «φιλοσοφικό έλεγχο» των ποιημάτων του ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 2

που είναι γνωστό με τον τίτλο «Ποιητική». Τα επόμενα χρόνια κυλούν ανάμεσα σε ποιητικούς, φιλοσοφικούς στοχασμούς, γνωριμίες με εξέχουσες προσωπικότητες στην Αλεξάνδρεια (Ίων Δραγούμης, Ε. Μ. Φόρστερ), ανανεώσεις συμβολαίων εργασίας στις Αρδεύσεις και τους διαδοχικούς θανάτους των αδερφών του. Σημαντικό βιογραφικό στοιχείο αποτελεί και η εγκατάσταση του ποιητή στο περίφημο σπίτι εργαστήρι της οδού Λέψιους στα 1907, όπου και θα περάσει το υπόλοιπο της ζωής του δημιουργώντας το σημαντικότερο τμήμα, ποσοτικά και ποιοτικά του έργου του. Το 1922 δηλώνει την πρόθεσή του να μη συνεχίσει την εργασία του στις Αρδεύσεις απ' όπου και παραιτείται με το βαθμό του υποτμηματάρχη («επιτέλους ελευθερώθηκα απ' αυτό το μισητό πράγμα») και χωρίς καμιά περίσπαση αφοσιώνεται στη συμπλήρωση του ποιητικού του έργου. Το 1926 η κυβέρνηση του δικτάτορα Πάγκαλου απονέμει στον Καβάφη το παράσημο του Φοίνικος, διάκριση την οποία ο ποιητής αποδέχεται υποστηρίζοντας ότι «Το παράσημο μου το απένειμε η Ελληνική Πολιτεία, την οποία σέβομαι και αγαπώ. Η επιστροφή του παρασήμου θα είναι προσβολή εκ μέρους μου προς την Ελληνικήν Πολιτείαν γι' αυτό και το κρατώ». Το 1927 γνωρίζεται με τη Μαρίκα Κοτοπούλη και το Νίκο Καζαντζάκη. Από το 1930 αρχίζει να υποφέρει από το λάρυγγά του και τον Ιούλιο του 1932 οι γιατροί διαγιγνώσκουν καρκίνο του λάρυγγα. Πηγαίνει στην Αθήνα, όπου εισάγεται σε νοσοκομείο και του γίνεται τραχειοτομία. Μετά από τετράμηνη παραμονή στην Αθήνα, επιστρέφει στην Αλεξάνδρεια όπου και το επόμενο έτος, 1933, στις 29 Απριλίου, μέρα των γενεθλίων του, πεθαίνει. Το «πάθος» του Κ.Π.Καβάφη: Ο Καβάφης είχε ένα μεγάλο «πάθος», μια παρεκτροπή από τα συνήθη που οι περισσότεροι μελετητές του έργου και της ζωής του θεωρούν ότι πρόκειται για την ομοφυλοφιλική ερωτική ζωή του ποιητή. Χαρακτηριστικές του ψυχοπνευματικού βασανισμού του είναι οι βραχυγραφημένες σημειώσεις που κρατά: «Πρέπει αλύγιστα να επιβάλω στον εαυτό μου ένα τέρμα έως την 1η Απριλίου, διαφορετικά δεν θα μπορέσω να ταξιδέψω. Θ' αρρωστήσω και πώς θα περάσω τη θάλασσα, και πώς, αρρωστημένος θ' απολαύσω το ταξίδι μου; 16 Μαρτίου: Μεσάνυχτα. Υπέκυψα εκ νέου. Απελπισία, απελπισία, απελπισία. Καμιά ελπίδα δεν υπάρχει. Παρεκτός αν σταματήσω ως τις 15 Απριλίου. Ο θεός βοηθός.» και κάπου αλλού: «Υφίσταμαι μαρτύριο. Σηκώθηκα και γράφω τώρα. Τί θα κάμω και τι θα γίνει; Τί να κάνω;...βοήθεια. Είμαι χαμένος.» Απ' αυτές τις σημειώσεις ενός απελπισμένου ανθρώπου που ζητάει απεγνωσμένα βοήθεια, καθώς και από τα ερωτικά ποιήματά του, πολλοί μελετητές έβγαλαν αβίαστα το συμπέρασμα περί της ανώμαλης σεξουαλικής συμπεριφοράς του ποιητή. Και όμως... Ο Ατανάζιο Κατράρο, πρώτος μεταφραστής στα ιταλικά των ποιημάτων του Καβάφη και ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 3

προσωπικός του φίλος, γράφει: «Την ομοφυλοφιλία του Καβάφη τη βαραίνει ένα μεγάλο ερωτηματικό, που χρειάζεται βαθιά συνετή και αντικειμενική μελέτη και δεν αποκλείεται η απόφαση να είναι απαλλακτική. Κανείς δεν μπόρεσε ποτέ να προσκομίσει μια απόδειξη για το αμάρτημα που αποδίδεται στον ποιητή και ποτέ δεν βρέθηκε ανακατεμένος σ' ένα σκάνδαλο.» Διπλής σημασίας η παραπάνω δήλωση. Πρόκειται για δήλωση προσωπικού φίλου του ποιητή που εννοείται ότι γνωρίζει καλά τον άνθρωπο και επιπλέον αναφέρεται η έλλειψη αποδείξεων και σκανδάλων στα οποία να είχε ανακατευτεί ο ποιητής. Σε ανάλογες βάσεις (που δεν είναι δυνατόν να αναφερθούν) στηρίχτηκαν, ο Στρατής Τσίρκας και ο Ι.Μ.Χατζηφώτης για να εκφράσουν την πολύ ενδιαφέρουσα άποψη ότι το «πάθος» του Καβάφη δεν ήταν η ομοφυλοφιλία του αλλά ο αυνανισμός και ο αλκοολισμός. Ήταν πολύ ντροπαλός (όπως εξάλλου ομολογείται απ' όλους) ο ποιητής για να προχωρήσει σε κάτι περισσότερο από το «μοναχικό» πάθος του, υποστηρίζει ο Ι.Μ.Χατζηφώτης. Έτσι τα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη κινούνται σύμφωνα με τη γνώμη των δύο λογοτεχνών στα όρια της φαντασίας και του απραγματοποίητου. Είχε τις προθέσεις ο Καβάφης αλλά δεν τις έκανε πράξη... Το Έργο του Κ.Π.Καβάφη: Ο Καβάφης, όσο ζούσε, δεν εξέδωσε ποτέ ολόκληρο το ποιητικό του έργο, το οποίο, άλλωστε, συμπλήρωνε ως την τελευταία στιγμή της ζωής του. Ούτε, φυσικά, πραγματοποίησε ποτέ μια κανονικά εμπορική έκδοση. Ακολούθησε ένα δικό του, ιδιόρρυθμο σύστημα έκδοσης και κυκλοφορίας του έργου, το οποίο και προκάλεσε πολλές συζητήσεις στο χώρο των καβαφικών μελετών. Σύμφωνα με τη διδακτορική διατριβή του Γ.Π.Σαββίδη, υπήρξαν τρία διαφορετικά στάδια εκδοτικής τακτικής, σε «μονόφυλλα», «τεύχη» και «συλλογές», τα οποία αντιπροσωπεύουν τρεις διαφορετικές φάσεις στην ιστορία της καβαφικής ποίησης. Η μέθοδος των «μονόφυλλων» χρησιμοποιείται από το 1891 ως και το 1904, οπότε ο ποιητής τυπώνει το πρώτο «τεύχος» με 21 ποιήματα. Η πρώτη χρονολογική «συλλογή» του κυκλοφόρησε, ιδιωτικά πάντα κατά την πάγια τακτική του, το 1912 και η πρώτη θεματική «συλλογή» του το 1917. Για πρώτη φορά συγκεντρωμένο ολόκληρο το σώμα της αναγνωρισμένης καβαφικής ποίησης, κυκλοφόρησε το 1935 με επιμέλεια της Ρίκας Σεγκοπούλου, ενώ σήμερα κυκλοφορούν έγκυρες εκδόσεις των «αναγνωρισμένων», των «ανέκδοτων», των «αποκηρυγμένων» ποιημάτων (φροντισμένες από το Γ.Π.Σαββίδη) και των «ατελών» ποιημάτων του (από τη Ρενάτα Λαβανίνι). Όλα τα ποιήματά του ο Καβάφης τα έγραψε στην ελληνική, με την εξαίρεση ελαχίστων από τα μέχρι το 1968 ανεκδότων ποιημάτων του. Συνολικά τα ποιήματα που έγραψε ο Καβάφης είναι 154. Επιπλέον θα πρέπει να υπολογιστούν άλλα 75 που παρέμειναν ανέκδοτα έως το 1968 και τα οποία βρέθηκαν στο αρχείο του ή σε χέρια φίλων του καθώς και 27 ποιήματα που δημοσίευσε μεν ο ίδιος μεταξύ 1886 και 1898 αλλά που αργότερα τα αποκήρυξε. Ο Καβάφης έγραψε και κάποια πεζά, δοκίμια, μελέτες, μεταξύ των οποίων: «Τα Ελγίνεια Μάρμαρα», «Οι Βυζαντινοί ποιηταί», «Το ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 4

Κυπριακόν ζήτημα», «Το Τέλος του Οδυσσέως», «Μία σελίς της Τρωϊκής Ιστορίας» κ.α. Σύμφωνα με διευκρινίσεις και υποδείξεις του ποιητή, τα ποιήματά του κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες: τα ιστορικά, τα φιλοσοφικά και τα ηδονικά ή αισθησιακά. Αν και στην αρχή η ποίηση του Κ.Π.Καβάφη συνάντησε την εχθρότητα και την επιφύλαξη του πνευματικού κόσμου, με τον καιρό επιβλήθηκε στη συνείδηση όλων σαν ένας ιδιόμορφος αλλά μεστός και γεμάτος με ουσιαστικό περιεχόμενο ποιητής που δεν ενδιαφερόταν για την εξωτερική εμφάνιση του στίχου του αλλά μονάχα για τον εσωτερικό στοχασμό, τη φιλοσοφική σκέψη και το στοχαστικό δίδαγμα. Μετά θάνατον, ο Καβάφης έγινε αντικείμενο μακρόχρονης μελέτης από ποιητές και μελετητές του έργου του σε όλο τον κόσμο. Τα ποιήματά του εκδόθηκαν και εκδίδονται σε συλλογές, ενώ πρόκειται και για τον πιο πολυμεταφρασμένο Νεοέλληνα λογοτέχνη. Ποιήματά του έχουν μεταφραστεί στα γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά, ιταλικά, ισπανικά, ολλανδέζικα, αραβικά, γιαπωνέζικα, αρμένικα, ινδικά, σλαβικές γλώσσες και σε πάρα πολλές άλλες γλώσσες. Στην οδό Λέψιους στην Αλεξάνδρεια, το διαμέρισμα του Καβάφη έχει μετατραπεί σε μουσείο με εκδόσεις, χειρόγραφα, μεταφράσεις, δημοσιεύματα και έργα τέχνης εμπνευσμένα από το έργο του, πλούσιο φωτογραφικό, φιλολογικό και άλλο υλικό. «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κοµµαγηνή 595 µ.χ.» ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ: 1. Ιάσωνος Κλεάνδρου, ποιητού: φανταστικό, ψευδοϊστορικό πρόσωπο. Επιτηδευμένο ονοματεπώνυμο, διαλεγμένο επίτηδες για να δηλώνει το μεν όνομα την ιδιότητα του γιατρού (που θεραπεύει τους άλλους αλλά πολύ δύσκολα τον εαυτό του), το δε επίθετο τον απόγονο ένδοξου άνδρα. Η επαγγελματική του ιδιότητα μάλλον θέλει να υποβάλει την αίσθηση του εύθραυστου, αλλά και της περισσής αισθαντικότητας. 2. Εν Κομμαγηνή, 595 μ.χ.: απόμακρο βασίλειο (βλ. σχολικό βιβλίο) κάπου στην εσχατιά του Ελληνισμού, στη φάση της εξαφάνισης από το ιστορικό προσκήνιο. Παρακμή και φθορά. Λίγα χρόνια αργότερα θα εξαφανιστεί ως τοπονομασία. 3. σώματος μορφής μου: το σώμα αναφέρεται στη βιολογική ευεξία, στην υγεία, ενώ η μορφή στην εξωτερική εμφάνιση, στο ευειδές σώμα, στο ωραίο. ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 5

4. νάρκης του άλγους δοκιμές: επιχείρηση νάρκωσης του πόνου, παυσίπονο. Η ποίηση αποτελεί παυσίπονο, όχι θεραπεία. 5. Εν Φαντασία και Λόγω: η αρχαιοπρεπής έκφραση αναδεικνύει το μαγικό ζεύγος που «γεννά» την ποίηση. Με την πλαστική φαντασία ο ποιητής συλλαμβάνει τους δικούς του κόσμους, κόσμους ελευθερίας, ενώ με το λόγο (ενδιάθετο και γραπτό) πραγματώνει, μορφοποιεί τα οράματά του. 6. πληγή από φρικτό μαχαίρι: μαχαίρι είναι η φθορά (τα γηρατειά) που πληγώνει την ψυχή (την περηφάνια του ανθρώπου, την αξιοπρέπειά του). Κι είναι φρικτό αυτό που συμβαίνει. Η ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ: Ο ποιητής διαμορφώνει εμφανώς τις ενότητες του ποιήματός του σε μια εξάστιχη και μια τρίστιχη. Από άποψη περιεχομένου και στις δύο ενότητες ακούμε τον ποιητή να λέει το ίδιο περίπου πράγμα: τα γηρατειά είναι ανυπόφορα και το μόνο παυσίπονο είναι η Τέχνη της Ποιήσεως. Αυτήν ικετεύει να τον συνδράμει τώρα στη δύσκολη φάση της ζωής του. Πιο συγκεκριμένα, στην α ενότητα δηλώνει απερίφραστα ότι υποφέρει και δεν έχει καμιά υπομονή. Δεν είναι κάτι που υποφέρεται η φθορά. Ξέρει ότι η Τέχνη πάντα τον λύτρωνε από τις δυστυχίες του. Το ίδιο την καλεί να κάνει και τώρα. Έστω και με προσωρινή νάρκωση. Στη β ενότητα πρόσωπο με πρόσωπο επαναλαμβάνει την ικεσία του. Όλο το ποίημα είναι ένας στοχαστικός μονόλογος που αποκαλύπτει και τις βασικές παραμέτρους μοτίβα της καβαφικής ποίησης: τη λατρεία στη σωματική ομορφιά, τη συνείδηση της φθοράς, το ρόλο του χρόνου, τη μαγική δύναμη της ποίησης, την άρνηση να αποδεχθεί την παρακμή. Η χρήση ενός άλλοθι (του ποιητή Ιάσωνα Κλεάνδρου) αποκαλύπτει πόσο ντρέπεται που πρέπει να σπαράξει, να κλάψει «αυτοπροσώπως» τη φθορά του. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΚΛΕΙΔΙΑ: 1. Ο εσωτερικός μονόλογος υπηρετεί καλύτερα τον τύπο της ικεσίας, της προσευχής προς εκείνο που υπηρέτησε σε όλη του τη ζωή και του πρόσφερε όλη του την έγνοια: την ποίηση. Κι αν η ποίηση του ανταπέδωσε κάτι, ας του δώσει και τώρα μια παρηγοριά. 2. Η ποίηση είναι παυσίπονο, αλλά τίποτε παραπάνω. Τίποτε δεν μπορεί να σταματήσει το χρόνο και τη φθορά. Η αθανασία, μέσω της δόξας (που ο ποιητής τόσο επίμονα επεδίωξε), δεν αποτελεί αντιστάθμισμα στην υγεία και την ομορφιά του σώματος. Έτερον εκάτερον. Δεν μπορεί λοιπόν να αντλήσει καμιά εγκαρτέρηση από τέτοιες σκέψεις. Αλλά πώς είναι η ποίηση (γενικότερα τέχνη) παυσίπονο ή παυσίλυπον; Το λέει ο ποιητής μας λίγο παρακάτω: «εν Φαντασία και Λόγω». Δηλαδή με τα δημιουργήματα της τέχνης μπορεί κανείς να λησμονήσει τη φθορά, αφού αυτά (εφόσον είναι πραγματικά αριστουργήματα) τον απορροφούν σώματι και ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 6

ψυχή, τον δεσμεύουν στη θέα τους ή την αναπόλησή τους. 3. Η φθορά είναι αναπόφευκτη αλλά όχι και αποδεκτή. Δεν έχει καμιά διάθεση ο ποιητής να αποδεχθεί το πεπρωμένο της ανθρώπινης φύσης. Γι αυτό ακριβώς είναι καλλιτέχνης κι όχι ένας κοινός θνητός. Είναι θυμωμένος και ασυμβίβαστος με το ελάχιστο που του δόθηκε. Δεν έχει κανένα λόγο να προσυπογράψει τη φθορά του. ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ: Ύστερα από τα παραπάνω γίνεται προφανές και το περιεχόμενο και το μήνυμα του ποιήματος. Ο ποιητής Ιάσων Κλεάνδρου εκεί στην εσχατιά του παρακμάζοντος Ελληνισμού, στην Κομμαγηνή της Συρίας, κάποτε (το 595 μ.χ.: για φαντάσου ακόμα και τότε ελληνικά ποιήματα!) ήλθε η ώρα που συνειδητοποίησε τη φθορά του σώματος και της μορφής του. Γέρασε! Και η μελαγχολία τον τύλιξε. Γέμισε παράπονο και οργή, για τα οποία κανείς δεν είναι σε θέση να τον παρηγορήσει. Κανείς εκτός από την ποίηση. Κι αυτή προσωρινά και σαν ναρκωτικό μόνο. Αυτήν ικετεύει. Πού αλλού να προσφύγει; Δεν έχει τίποτε άλλο στον κόσμο. Αλλά είναι, όπως προαναφέραμε, ο Καβάφης που φορά το προσωπείο του Κλεάνδρου και γκρινιάζει. Η υγεία χάνεται, η ομορφιά σβήνει, ό,τι λάτρεψε στη ζωή του το συντρίβει ο χρόνος. Δεν έχει διάθεση να αποδεχτεί αυτό το γεγονός. Δεν ξέρει, όμως, και από πού αλλού να ζητήσει συνδρομή, ένα φάρμακο, μια παρηγοριά (ούτε από τους θεούς, ούτε από τους φίλους). Μόνο την τέχνη του μπορεί να ικετέψει, σ αυτή θα προσφύγει για παρηγοριά. Όχι για θεραπεία, το ξέρει, τέτοια προοπτική δεν υπάρχει. Η φθορά είναι ισχυρότερη από το σαρκίον του. Αλλά και η τέχνη μπορεί να ναρκώνει το χρόνο. Ποιος ξέρει (εδώ δεν μας το λέει), ίσως και να τον ξεπερνά. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ( Η ΑΡΙΘΜΗΣΗ ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟ ΣΤΗ ΣΕΛΙ Α 67) 1. Γιατί ο Καβάφης υποδύεται ένα άγνωστο πρόσωπο, ένα ιστορικά ανύπαρκτο ποιητή του 595 μ.χ.; Έχετε σκεφτεί πώς θα λειτουργούσε η Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου, αν απλώς είχε τον τίτλο Μελαγχολία Ποιητού; Το υποκειμενικό στοιχείο θα ήταν έντονο, απογυμνωμένο από το κύρος που δίνει το ιστορικό πλαίσιο. Με την πλαστή ιστορικότητα ο ποιητής αποστασιοποιείται από το ποίημα, μπορεί να κρίνει με άνεση τους ήρωές του (ειρωνεία). Η ποιητική αφήγηση παίρνει κύρος και αντικειμενικότητα. Οι ήρωες του ποιήματος ανάγονται σε διαχρονικά σύμβολα. 2. Με ποιους εκφραστικούς τρόπους επιτυγχάνεται η επικοινωνία του ποιητή με την Τέχνη της Ποίησης; Ποιο είναι το κλίμα της επικοινωνίας αυτής; Αποστροφή (στ. 4 6), επίκληση (στ. 8 9) αμεσότητα, θερμό, συναισθηματικό κλίμα. ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 7

«ξέρεις»: βεβαιότητα ότι θα βρει μία προσωρινή έστω γιατρειά. Β ενικό πρόσωπο: δραματοποίηση ουσιαστικά β ενικό πρόσωπο = α ενικό πρόσωπο (ο ποιητής απευθύνεται στον εαυτό του, αφού όλο το ποίημα είναι εσωτερικός μονόλογος). Μεταφορά: «φάρμακα». Υπερβατό (βλ. στ. 6). 3. Στο ποίημά του Εκόμισα εις την τέχνην ο Καβάφης αναφέρει μεταξύ άλλων για την ποίηση: Ξέρει να σχηματίζει μορφήν της Καλλονής / σχεδόν ανεπαισθήτως τον βίον συμπληρούσα. Ποια η σχέση των στίχων αυτών με το ποίημα που εξετάζουμε; Συμπληρώνει και επεξηγεί το λόγο για τον οποίο ο ποιητής καταφεύγει στην ποίηση. Ο Καβάφης διαπιστώνει για την ποίηση ότι δίνει μορφή στην ιδέα του ωραίου. Ο ποιητής με την ποίηση κινείται άνετα στον αισθητό και υπεραισθητό κόσμο. ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΥ: 1. Διαβάστε το ποίημα του Νίκου Καρούζου Διερώτηση για να μην κάθομαι άνεργος. Πού εντοπίζεται ο διάλογος με την καβαφική Μελαγχολία. Με ποιες άλλες ποιητικές επιλογές αντιπαραθέτει ο Καρούζος την προσωπική του στάση απέναντι στα ποιήματα; Σύμφωνα με το ποίημα του Νίκου Καρούζου Διερώτηση για να μην κάθομαι άνεργος (σελ. 68 σχολικού εγχειριδίου) μπορούμε να πούμε ότι: για τον ποιητή η ποίηση προκύπτει από τραυματικές εμπειρίες ή επώδυνες καταδύσεις στα ενδότερα της ψυχής και λειτουργεί θεραπευτικά στα ποικίλα πάθη της. Αντιπροσωπεύει το καταφύγιο των κατατρεγμένων από τη σκληρή πραγματικότητα. Ενθύμια φρίκης μια φρικιαστική εμπειρία μπορεί να γίνει αφορμή για ποιητική έμπνευση και δημιουργία, που λυτρώνει τον ποιητή από το άγχος. Ο ποιητής διαχωρίζει την καθαρή ποίηση, την οποία αποδέχεται, από τη λεγόμενη στρατευμένη. Οι ποιητές της δεύτερης (δηλ. της στρατευμένης ποίησης) υποτάσσουν την ποίηση σε εξωπραγματικούς παράγοντες και θυσιάζουν την ομορφιά της τέχνης («βαλσαμώνουν»). 2. Στον βυζαντινής τεχνοτροπίας πίνακα (σ.67) του Νίκου Εγγονόπουλου, Η θυσία του ποιητή (1935), είναι εμφανής ο διάλογος με την Μελαγχολία Ιάσωνος Κλεάνδρου χαρακτηριστική είναι η επιγραφή στον πίνακα: «Η θυσία του ποιητή Ιάσονος Κλεάνδρου εν Κομμαγηνῄ». Εσείς πώς αντιλαμβάνεσθε την αναφορά στο καβαφικό ποίημα; Η ποιητική έμπνευση είναι μια θυσία ενός μέρους του φθαρτού εαυτού του ποιητή, για να προσεγγίσει το απόλυτο και το αιώνιο της τέχνης. Επιµέλεια: Αλέξανδρος Γ. Αλεξανδρίδης Φιλόλογος ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 8