Εισήγηση του κ. Λέων Α. Ναρ στο Συνέδριο «Προσωπογραφίες Εκπαιδευτικών και Ευεργετών των Σχολείων της Θεσσαλονίκης», Σάββατο 17 Οκτωβρίου 2009, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Θεσσαλονίκης Κυρίες και κύριοι, Όταν έλαβα την τιμητική πρόσκληση να συμμετάσχω στο συνέδριο, μου ζητήθηκε αρχικά να συμπεριλάβω στην ανακοίνωσή μου όλα τα ξενόγλωσσα σχολεία της Θεσσαλονίκης και να επιλέξω απ αυτά προσωπικότητες που συνέδραμαν τα μέγιστα στη διαμόρφωση της εκπαιδευτικής εξέλιξης της πόλης. Θεώρησα ότι ήταν πραγματικά πολύ δύσκολο να ξεχωρίσω, στα πλαίσια πάντοτε μιας επιστημονικής ανακοίνωσης, πρόσωπα από μια τόσο μεγάλη κλίμακα. Προτίμησα, λοιπόν, να επιλέξω, έχοντας ως κριτήριο, πέρα από το αναμφισβήτητο επιστημονικό ενδιαφέρον, δύο ιδιαιτερότητες που με χαρακτηρίζουν, μια επαγγελματική, ως εργαζόμενος στο Αμερικάνικο Κολλέγιο «Ανατόλια» και μία θρησκευτική, ως μέλος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης. Επέλεξα να σας παρουσιάσω το έργο δύο εμβληματικών μορφών του Κολλεγίου «Ανατόλια», του θεμελιωτή και πρώτου προέδρου του Τσάρλς Τρέισι, και του Καρλ Κόμπτον, μεταγενέστερου προέδρου του Κολλεγίου. Στο δεύτερο μέρος της ανακοίνωσης, θα αναφερθώ στην προσφορά του Μωύς Αλλατίνι, ο οποίος ευεργέτησε πολλαπλά την άλλοτε πολυάνθρωπη Ισραηλιτική Κοινότητα της Θεσσαλονίκης, δίνοντας όμως ιδιαίτερη έμφαση στην εκπαιδευτική πρόοδο της. Το Κολλέγιο «Ανατόλια», όπως ίσως γνωρίζετε, απέκτησε το καταστατικό του και αναγνωρίστηκε ως Κολλέγιο από την Πολιτεία της Μασαχουσέτης το 1886. Η ιστορία του ιδρύματος αρχίζει, βέβαια, νωρίτερα, το 1840, όταν ο Κύρος Χάμλιν και αμερικανοί ιεραπόστολοι ίδρυσαν μια ιερατική σχολή στο Μπεμπέκι, ένα προάστιο της Κωνσταντινούπολης. Το τμήμα αυτό αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε στην Ροβέρτειο Σχολή, ένα από τα πιο φημισμένα σχολεία της Τουρκίας. Ο Τσαρλς Τρέισι, ο μετέπειτα πρώτος πρόεδρος του Κολλεγίου «Ανατόλια, με τη συνδρομή φωτισμένων εκπαιδευτικών, ίδρυσαν στη Μερζιφούντα, μια πόλη νότια της Σαμψούντα στην περιοχή του Πόντου, στην Μικρά Ασία, ένα δεύτερο θεολογικό σχολείο. Ο Τρέισι, το όνομα του οποίου φέρει σήμερα η κεντρική αίθουσα εκδηλώσεων του 2 ου Λυκείου του «Ανατόλια», ήταν, όπως είπαμε, ο θεμελιωτής του σχολείου. Μαζί με τους συνεργάτες του έκτισαν όχι μόνο την ιερατική σχολή, αλλά και ένα νοσοκομείο, μια σχολή νοσοκόμων, τη μόνη σχολή κωφαλάλων της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ένα ορφανοτροφείο, ένα τυπογραφείο, το οποίο εξέδωσε την πρώτη εφημερίδα της Μερζιφούντας, ένα ξυλουργείο, έναν αλευρόμυλο και ένα μουσείο. Το σχολείο στη Μερζιφούντα, το οποίο λειτούργησε μέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα, είχε στο έμψυχο δυναμικό του μια μικρή ομάδα Αμερικανών καθηγητών, ανάμεσα στους οποίους ξεχώριζε ο Καρλ Κόμπτον, την προσφορά του οποίου θα εκθέσουμε αναλυτικότερα στη συνέχεια της ανακοίνωσης, αλλά και εξίσου αφοσιωμένους Έλληνες και Αρμένιους καθηγητές. Οι τρεις αυτοί φορείς, υπό την σοφή καθοδήγηση του Τρέισι, έθεσαν ως βάσεις για την μετέπειτα λειτουργία του σχολείου την διεθνή συνεργασία και την διαπολιτισμική επικοινωνία που αποτέλεσαν παράδοση του Κολλεγίου από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του έως και σήμερα. Στις αρχές του 20ου αιώνα το σώμα των μαθητών αποτελούνταν από 12 εθνικότητες, ενώ στο πρόγραμμα του σχολείου περιλαμβανόταν η διδασκαλία έξι γλωσσών.
Το 1895 πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες τουρκικές επιθέσεις κατά των Αρμενίων και το 1915 δεκάδες χιλιάδες Αρμένιοι σφαγιάστηκαν. Πολλές αρμενικές οικογένειες ζήτησαν καταφύγιο στο Κολλέγιο αλλά εκδιώχτηκαν από τους Τούρκους στρατιώτες. Το 1916 το «Ανατόλια» έκλεισε. Το σχολείο λειτούργησε ξανά το 1919 αλλά μόνο για 2 χρόνια, μια και το 1921, λίγο πριν από την Μικρασιατική καταστροφή, η τουρκική κυβέρνηση έκλεισε και πάλι το «Ανατόλια», το οποίο μισό αιώνα ύστερα από την ίδρυση του από τον Τρέισι, σταμάτησε να λειτουργεί, οριστικά αυτήν τη φορά, στην Τουρκία. Γη, κτίρια και εξοπλισμός εγκαταλείφθηκαν και έτσι το «Ανατόλια», μαζί με 1.500.000 περίπου Έλληνες και Αρμενίους, έγινε πρόσφυγας, θύμα του πολέμου. Ο Καρλ Κόμπτον, ο οποίος είχε γεννηθεί το 1891 στην Αιόβα και είχε αποφοιτήσει από το Γκρινέλ Κόλετζ, στη δύσκολη εκείνη συγκυρία, επέλεξε να παραμείνει, μαζί με τη σύζυγό του Ρουθ, στην Τουρκία, για να συμβάλλει στην όσο το δυνατόν καλύτερη περίθαλψη των ορφανών μαθητών. Έτσι, εγκατέλειψε την Τουρκία, αφού πρώτα ολοκλήρωσε την ανθρωπιστική αποστολή του, το 1924, και εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη. Η Θεσσαλονίκη στις αρχές του 20 ου αιώνα ήταν μια μεγάλη κοσμοπολίτικη πόλη. Η καινούργια αρχή για το «Ανατόλια» έγινε στην περιοχή Χαριλάου στο οικόπεδο όπου βρίσκεται σήμερα το γήπεδο του Άρη. Αρχικά οι μαθητές ήταν όλοι κι όλοι 13, σχεδόν όλοι πρόσφυγες, αλλά σε ένα μόλις χρόνο έφτασαν τους 150. Κατά τη διάρκεια των χρόνων λειτουργίας στην περιοχή Χαριλάου, το «Ανατόλια» σιγά σιγά μεγάλωνε και τότε διαπιστώθηκε για πρώτη φορά πως ήταν απαραίτητο να ιδρυθεί και ένα σχολείο θηλέων. Το τμήμα θηλέων θα στεγαζόταν στην οδό Φράγκων 5, σε κτίριο όπου στεγάστηκε η παλιά Αμερικανική Σχολή, αλλά τελικά λειτούργησε στην οδό Θεμιστοκλή Σοφούλη. Το σχολείο παρέμεινε εκεί μέχρι το 1945 οπότε και κάηκε. Η πτέρυγα του γυμνασίου θηλέων ιδρύθηκε μεταπολεμικά, στη δεξιά πλευρά του δρόμου προς το Πανόραμα, απέναντι δηλαδή από τον χώρο που στέγαζε ήδη τις εγκαταστάσεις του το Γυμνασίου Αρρένων. Η υλικοτεχνική υποδομή στην περιοχή Χαριλάου ήταν προσωρινή, μια και χρειάστηκαν 10 περίπου χρόνια για να ολοκληρωθούν οι εγκαταστάσεις που οριοθετούν σήμερα το σχολείο, αναφέρομαι πιο συγκεκριμένα στα κτίρια Μακεδονία, Στήβενς και Κόμπτον, σε οικόπεδο που είχε αγοραστεί στην Πυλαία, η οποία είχε επιλεγεί ως η καταλληλότερη τοποθεσία για να εξασφαλιστεί η μέγιστη δυνατή απόσταση από την Θεσσαλονίκη που απειλούνταν την εποχή εκείνη από ελονοσία. Το Κολλέγιο «Ανατόλια» λειτούργησε στη θέση που βρίσκεται σήμερα το 1934 με την αποφασιστικότατη συμβολή του Καρλ Κόμπτον. Η νέα αυτή αρχή για το σχολείο είχε πολύ σύντομα μια νέα περιπέτεια, μια και η Ελλάδα βρέθηκε στη δίνη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Το κτίριο Μακεδονία απέκτησε για τους Γερμανούς επιτελική σημασία, ενώ οι Ναζί χρησιμοποίησαν συνολικά τις εγκαταστάσεις του Κολλεγίου, φροντίζοντας παράλληλα και για τη μεγαλύτερη δυνατή επέκτασή τους. Μετά από τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου η εικόνα ήταν ανάλογη μ αυτήν που είχαν αντιμετωπίσει ο Τσαρλς Τρέισι και οι συνεργάτες του κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Καταστροφής: Τα κτίρια είχαν υποστεί σοβαρότατες ζημιές, ενώ ο εξοπλισμός και τα βιβλία της βιβλιοθήκης καταστράφηκαν ολοκληρωτικά. Τα πρώτα χρόνια ύστερα από την απελευθέρωση το «Ανατόλια» προσπάθησε να ανασυγκροτηθεί. Σημαντικότερη ίσως συμβολή από τους δεκάδες φορείς της εκπληκτικής εξέλιξης που το σχολείο σημείωσε στις δεκαετίες 50 και 60 είχε και πάλι ο Καρλ Κόμπτον, ο οποίος εργάστηκε στο Κολλέγιο συνολικά 45 χρόνια. Ο Κόμπτον, επιστρέφοντας από την Αμερική στην οποία παρέμεινε στα χρόνια της γερμανικής κατοχής, εργάστηκε με πάθος για την ανασυγκρότηση του σχολείου και
έγινε ο 4 ος Πρόεδρός του το 1950. Εγκατέλειψε, όπως είπαμε, την Τουρκία το 1924 και εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη, εκτελώντας χρέη Γυμνασιάρχη. Όταν οι Γερμανοί ανέστειλαν τη λειτουργία του σχολείου στη διάρκεια της κατοχής, ο Κόμπτον επέστρεψε στις Η.Π.Α. Επέστρεψε, μετά από την απελευθέρωση, ως γενικός διευθυντής της «Ούνρα» σε ολόκληρη την Βόρειο Ελλάδα και σε σύντομο χρονικό διάστημα σήκωσε για μία ακόμη φορά το βάρος της ομαλής επαναλειτουργίας του σχολείου. Παρ όλες τις δυσκολίες που αντιμετώπισε, προχώρησε σε κινήσεις που επιβεβαίωσαν τη φήμη του σχολείου και συνέβαλλαν στην ακόμη καλύτερη λειτουργία του. Φρόντισε, λοιπόν, μεταξύ άλλων να εκδοθούν, με φροντίδα του σχολείου, τόσο το βιβλίο του καθηγητή Παπαχατζή «Τα μνημεία της Θεσσαλονίκης» όσο και τα περίφημα λεξικά του Γεωργοπαπαδάκου που επίσης εργαζόταν στο κολλέγιο. Ο Κόμπτον δεν περιορίστηκε όμως στα ενδοκολλεγιακά δρώμενα, αλλά ανέπτυξε έντονη δράση στη Θεσσαλονίκη. Αναφέρω χαρακτηριστικά πως στη δίκη του αμερικανού δημοσιογράφου Πολκ, ο οποίος δολοφονήθηκε κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες στη Θεσσαλονίκη το 1949, ο Κόμπτον ήταν ο μοναδικός μάρτυρας υπεράσπισης του μαθητή του Γρηγόρη Στακτόπουλου ο οποίος κάθισε στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Ενδεικτική της προσφοράς του Καρλ Κόμπτον, όχι μόνο στα περιορισμένα δρώμενα του Κολλεγίου αλλά και ευρύτερα στην πόλη, είναι η έκτακτη συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου Θεσσαλονίκης στις 20 Μαΐου 1958, έτος της οριστικής αναχώρησής του από την Ελλάδα. Κατά τη διάρκεια της συνεδρίασης, ο Πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου, αφού ανακοίνωσε την αναχώρηση του Προέδρου του «Ανατόλια», αναφέρθηκε στις υπηρεσίες που πρόσφερε στο ελληνικό έθνος, μεταξύ άλλων τόνισε, πέρα απ όσα ήδη παρουσιάστηκαν, ότι εργάστηκε για την οργάνωση περίθαλψης στην εγγύς Ανατολή, για την μεταφορά Ελλήνων προσφύγων από την Τουρκία στην Ελλάδα και, κατά τη διάρκεια του Β Παγκόσμιου, ως εντεταλμένος διευθυντής της διασυμμαχικής επιτροπής για την τροφοδοσία της Ελλάδας που τελούσε τότε υπό αποκλεισμό. Ο Κόμπτον, που τιμήθηκε πριν αναχωρήσει και από το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης για την πολυσχιδή προσφορά του, ανακηρύχθηκε επίτιμος δημότης της πόλης. Στα χρόνια της παραμονής του στη Θεσσαλονίκη τιμήθηκε από τον Βασιλιά Παύλο με τον χρυσό σταυρό του τάγματος του Γεωργίου του Α. Πέθανε στις Η.Π.Α. το 1982. Ο σημαντικότερος ίσως ευεργέτης, κατεξοχήν φορέας εβραϊκής παιδείας και πολιτισμού, αναδιοργανωτής της εκπαίδευσης της Θεσσαλονίκης ήταν ο γιατρός Μωύς Αλλατίνι. Απόγονος της οικογένειας των Αλλατίνι, που ίδρυσε τις πρώτες μεγάλες βιομηχανικές μονάδες στη Θεσσαλονίκη, ο Μωύς Αλλατίνι, από τα πρώτα κιόλας χρόνια της παραμονής στην πόλη, διαπίστωσε ότι τα μέλη της εβραϊκής κοινότητας Θεσσαλονίκης υπολείπονταν αρκετά σε πνευματικό υπόβαθρο σε σύγκριση με τους ορθόδοξους συμπολίτες τους και έτσι αποφάσισε να συνδράμει οικονομικά, με σκοπό να ανεβάσει το εκπαιδευτικό επίπεδο των ομοθρήσκων του. Ξεκίνησε αναλαμβάνοντας την ανανέωση της ραβινικής σχολής «Ταλμούδ Τορά», μολονότι ήρθε αντιμέτωπος με τις αντιδράσεις της συντηρητικότερης μερίδας των ομοθρήσκων του. Εξασφαλίζοντας τη συνδρομή του αρχιραββίνου Ασέρ Κόβο, προχώρησε σε απίστευτα υψηλές δωρεές που διοχέτευσε σε κάθε είδους φιλανθρωπικά ιδρύματα. Το 1856, πριν ακόμη ιδρυθεί η Alliance Israelite Universelle, ο Αλλατίνι, βοηθούμενος από την οικογένεια Ρότσιλδ, ίδρυσε τη σχολή «Lippmann» ως παράρτημα της σχολής «Ταλμούδ Τορά». Η σχολή αυτή ήταν ιδιαίτερα προοδευτική και απευθυνόταν κυρίως σε οικονομικά ευπορότερες τάξεις. Διδάσκονταν ως ξένες γλώσσες τα αγγλικά και τα τουρκικά, ενώ παράλληλα διδασκόταν και η εβραϊκή θρησκεία. Πρέπει, βέβαια, να επισημάνουμε ότι σε συνολικό αριθμό 100 εγγεγραμμένων μαθητών το 40% ήταν
υπότροφοι. Η σχολή αυτή λειτούργησε έως το 1861. Παρόλο που η περίοδος λειτουργίας της ήταν ιδιαίτερα σύντομη, ωστόσο έδωσε την ευκαιρία στους ιθύνοντες της Κοινότητας να αντιληφθούν ότι μόνο ανάλογες προοδευτικές αρχές παιδείας μπορούσαν να ανυψώσουν το γνωστικό επίπεδο των Ισραηλιτών της Θεσσαλονίκης. Το 1862 ο Αλλατίνι ενθάρρυνε τον γαμπρό του Σ. Φερνάντες να ιδρύσει ένα μικρό ιταλικό σχολείο, εξασφαλίζοντας επιχορήγηση από το υπό συγκρότηση βασίλειο της Ιταλίας. Ο Αλλατίνι ήταν αυτός που συνέδραμε αποφασιστικά και στην ίδρυση παραρτήματος της προοδευτικής σχολής Alliance στη Θεσσαλονίκη, παρόλο που το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο, με δεδομένο ότι η Alliance υποστήριζε την χειραφέτηση των Εβραίων με δυτική μόρφωση. Η Alliance από το 1862 είχε προτείνει ένα εκπαιδευτικό σύστημα που συνδύαζε αρμονικά τη θρησκευτική με την κοσμική παιδεία, με την παράλληλη εκμάθηση της γαλλικής και της τοπικής γλώσσας. Το 1873 τελικά θεμελιώθηκε και στη Θεσσαλονίκη το παράρτημα της Alliance, κατόπιν επίμονων προσπαθειών του Αλλατίνι, ο οποίος ένα χρόνο νωρίτερα είχε αναγορευτεί ισόβιος πρόεδρος της τοπικής επιτροπής. Η ίδρυση της Alliance Israelite Universelle στάθηκε μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για την Κοινότητα να αναδιαρθρώσει το οικονομικό της πρόγραμμα και να επαναφέρει την κοινοτική μέριμνα για την εκπαίδευση. Το 1912 ο αριθμός των μαθητών που φοιτούσαν στην Alliance ήταν είναι 1.000 άτομα, ενώ αξίζει να σημειώσουμε ότι το σχολείο είχε δεχτεί, από την πρώτη στιγμή της λειτουργίας του, παιδιά χριστιανών, και μουσουλμάνων από εύπορες οικογένειες. Στις 5 Σεπτεμβρίου 1874 η Ισραηλιτική Κοινότητα εγκαινίασε και παρθεναγωγείο της Alliance. Η απίστευτη δημοτικότητα των σχολών αυτών στάθηκε η αφορμή να επανεξεταστούν από τους ιδρυτές οι αρχικοί στόχοι οι οποίοι είχαν τεθεί αρκετά χρόνια νωρίτερα. Ο Αλλατίνι όμως ήταν και πάλι εκεί. Μεταβαίνει άμεσα στο Λονδίνο, παρουσιάζει στην επιτροπή του Jewish Association μια τεκμηριωμένη έκθεση για την επισφαλή κατάσταση της κοινότητας, και επικαλείται, ως δωρητής για την ανάπτυξη της ελληνικής εκπαίδευσης, το ενδιαφέρον που έτρεφε ήδη το Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Έτσι κέρδισε την υποστήριξη του συλλόγου και οργάνωσε έρανο για την θεμελίωση ιδιόκτητου ιδιωτικού σχολείου. Δωρίζει, πρώτος απ όλους 12.500 φράγκα και συγκεντρώνει τελικά το συνολικό ποσό των 50.000 φράγκων και, με την κατοπινή γενναία συνδρομή του βαρόνου Χιρς, προχώρησε στην ίδρυση της πρώτης έδρας του σχολείου. Αναφερόμαστε, λοιπόν, σε μια μεγάλη μορφή των εκπαιδευτικών δρωμένων της Θεσσαλονίκης, σε έναν άνθρωπο που κατέθεσε μια προσφορά ψυχής, ιδεολογική και ανθρωπιστική, έναν ευεργέτη που δεν προσδοκούσε σε ανταπόδοση, έναν δωρητή που στόχευε στη διαρκή στήριξη του πάσχοντος συνανθρώπου, όχι ως επιλογή της στιγμής αλλά ως μακροχρόνια συναισθηματική επένδυση. H εφημερίδα Ερμής (τχ. 680, 1882), η πρώτη ελληνική εφημερίδα που κυκλοφορούσε στη Θεσσαλονίκη από το 1875, αναφέρεται στο έργο του Αλλατίνη και υπογραμμίζει: «Ο αξιότιμος συμπολίτης ημών και ιατρός Μωϋσής Αλλατίνης, ο και πρόεδρος του ενταύθα σωματείου της Ισραηλιτικής Ενώσεως, έσχε την τιμήν να παρασημοφορηθή παρά της Ελληνικής Κυβερνήσεως επ εσχάτων δια του χρυσού σταυρού της Σωτήρος, εις ένδειξιν των υπ αυτού διηνεκώς εκδηλουμένων συμπαθειών και υλικών υποστηρίξεων εις τε τα ελληνικά γράμματα και το εμπόριον. Ο κ. Αλλατίνης προ πολλού ήδη είχε τιμηθή δια του αργυρού σταυρού, καθ ημάς λίαν πρεπόντως και δικαίως, εφ οις και συγχαίρει ο Ερμής τον έντιμον αυτόν συμπολίτην.»
Όταν λίγο αργότερα ο Μωύς Αλλατίνι πεθαίνει, Ο Ερμής επαινεί και πάλι την πολυσχιδή δραστηριότητα και την προσωπικότητά του, περιγράφει με λεπτομέρειες την κηδεία του στην οποία «πένητες και μεγιστάνες προσήλθον» και δίνει στη δημοσιότητα τη διαθήκη του. Ο Αλλατίνι αφήνει 100 λίρες στα εβραϊκά σχολεία της πόλης, ανά 200 στα ελληνικά και στα τουρκικά, 80 στα ιταλικά και 30 στο βουλγαρικό, ενισχύοντας έτσι με την τελευταία του αυτή χειρονομία το πνεύμα συναδέλφωσης και αγαστής συμβίωσης των κατοίκων της Θεσσαλονίκης.