Περίληψη : Το Χαλκούν Τετράπυλο, που δεν σώζεται πλέον σήμερα, ήταν ένα από τα σημαντικότερα τοπόσημα στο νοτιο-δυτικό τμήμα της Κωνσταντινούπολης. Το τετράστυλο αυτό, θριαμβικού χαρακτήρα μνημείο όριζε το σημείο όπου διασταυρώνονταν οι κύριοι οδικοί άξονες της πόλης, η Μέση και η οδός που συνέδεε τον Κεράτιο με τον Μαρμαρά. Αν και αρχικά δεν είχε χριστιανικό χαρακτήρα, τον 10ο αιώνα πλέον το Τετράπυλο στέγαζε τα λείψανα των 40 Μαρτύρων, αποτελώντας ένα ακόμη παράδειγμα στη μακρά παράδοση εκχριστιανισμού των θριαμβικών τετραπύλων. Χρονολόγηση 4 ος - 10 ος αιώνας Γεωγραφικός εντοπισμός Κωνσταντινούπολη 1. Τετράπυλα στην Κωνσταντινούπολη Το τετράπυλο, ένα τετράστυλο αρχιτεκτόνημα, είχε εδραία θέση στην παράδοση των θριαμβικών μνημείων στη Μεσόγειο. 1 Κατεξοχήν θριαμβικού χαρακτήρα στην παγανιστική παράδοση, υψώνονταν στη διασταύρωση των κύριων οδικών αξόνων. Θριαμβικές αψίδες και τετράπυλα έπαιζαν τον ρόλο μνημειακού αυτοκρατορικού οροσήμου του ομφαλού της γης (locus mundi). 2 Πρόκειται στην ουσία για κολοσσιαία κιβώρια, αποτελούμενα από τέσσερις πεσσούς όμοιου μεγέθους και σχήματος, τοποθετημένων σε απόσταση και κατά τρόπον ώστε σε κάτοψη να ορίζουν ένα τετράγωνο. Τα τετράπυλα συχνά ενοποιούνταν με θριγκό και ήταν πολλές φορές καμαροσκεπή. Στον μεσογειακό χώρο της ύστερης αρχαιότητας τα μνημεία αυτά συνδέονταν με το κιβώριο που πλαισίωνε τον θρόνο του αυτοκράτορα στην αίθουσα ακροάσεων και συμβόλιζε την παρουσία του αυτοκράτορα ακόμη κι όταν ο ίδιος δεν ήταν πράγματι παρών. 3 Αν και δεν έχουμε αρκετά υλικά κατάλοιπα για να εικάσουμε τον αριθμό και την εμφάνιση των τετράπυλων στην Κωνσταντινούπολη, το πιθανότερο είναι ότι τα μνημεία αυτά θα έμοιαζαν, ως προς την μορφή και τη λειτουργία, με άλλα τετράπυλα από την περίοδο της Τετραρχίας, καθώς η Κωνσταντινούπολη είχε σχεδιαστεί έτσι ώστε να είναι συγκρίσιμη με άλλες μεγαλοπόλεις της Αυτοκρατορίας, όπως η Ρώμη, η Αλεξάνδρεια και η Αντιόχεια, για να μείνουμε σε λίγα βασικά παραδείγματα. 4 Το αυτοκρατορικό πολεοδομικό πρόγραμμα που ξεκίνησε με τον Μεγάλο Κωνσταντίνο (324-337), ολοκληρώθηκε από τον Θεοδόσιο Β (408-450) και αποτέλεσε πρότυπο προς μίμηση για τους μεσοβυζαντινούς αυτοκράτορες, περιελάμβανε μιαν αυτοκρατορική πομπική οδό με τετράπυλα. 5 Κατά κανόνα η πορεία του θριάμβου ακολουθούσε την κεντρική οδική αρτηρία της πόλης, γνωστή στους Βυζαντινούς ως Μέση, η οποία συνέδεε την Χρυσή με την Χαλκή Πύλη, δηλαδή την κύρια είσοδο στην πόλη και στο Μέγα Παλάτιο αντιστοίχως. 6 Ακολουθώντας τη Μέση, οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες που ακολουθούσαν την πομπική οδό περνούσαν κάτω από θριαμβικά μνημεία που σηματοδοτούσαν σημαντικούς σταθμούς στην αστική τοπογραφία. Πρόκειται για μεικτές αρχιτεκτονικές εγκαταστάσεις, καθώς περιγράφονται συχνά σε συνδυασμό με μνημειακά γλυπτά και στήλες προς τιμήν αυτοκρατόρων και των νικών τους ο χαρακτήρας τους αυτός προσέδιδε στους σταθμούς που σηματοδοτούνταν από τα τετράπυλα τελετουργικούς συμβολισμούς σχετικούς με τον αυτοκρατορικό θρίαμβο. Το κιβωριόσχημο τετράπυλο παρέπεμπε στο κιβώριο που περιέβαλε τον αυτοκρατορικό θρόνο, ενώ η διέλευση του θριαμβευτή αυτοκράτορα κάτω από το τετράπυλο θα γινόταν αντιληπτή ως συμβολική αποθέωση. 7 Κατά μήκος της Μέσης υπήρχαν τουλάχιστον τρία τέτοια μνημειακά τετράπυλα - το θολωτό τετράπυλο πάνω από το Μίλιον, το ορόσημο στο Αυγουσταίον 8 το τετράπυλο κοντά στο Σίγμα, που αναφέρεται συχνά ως Χρυσούν Τετράπυλο 9 και το λεγόμενο Χαλκούν Τετράπυλο, ανάμεσα στο φόρο του Κωνσταντίνου και το φόρο του Θεοδοσίου. 10 2. Το Χαλκούν Τετράπυλο Δημιουργήθηκε στις 12/7/2017 Σελίδα 1/5
Αν και κανένα από τα παραπάνω τετράπυλα της Κωνσταντινούπολης δεν σώζεται, το Χαλκούν Τετράπυλο αναφέρεται στην σύγχρονη έρευνα ως το κατ' εξοχήν Τετράπυλο, του οποίου η ονομασία υποδεικνύει ότι θα ήταν επενδεδυμένο με χαλκό ή μπρούντζο. Επρόκειτο για σημαντικό τοπόσημο στη νοτιοδυτική πλευρά της Κωνσταντινούπολης κι ένα από τα σημαντικότερα δημόσια μνημεία εν γένει. 11 Το Τετράπυλο, που είχε κατασκευαστεί από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο, σηματοδοτούσε το σημείο όπου η Μέση, η οποία διέσχιζε την πόλη στον άξονα Α-Δ, διασταυρωνόταν με την οδική αρτηρία που συνέδεε τον Κεράτιο και το Λιμάνι του Ιουλιανού με τον Μαρμαρά το σημείο συμπίπτει περίπου με τη διασταύρωση των σημερινών δρόμων Divanyolu (Νιβάνγιολου, η παλαιά Μέση) και Uzunçarşi (Ουζούντσαρσι). 12 Τον 7ο αιώνα ο αυτοκράτορας Φωκάς (602-610) τοποθέτησε άγαλμά του σε κίονα κοντά στο Τετράπυλον, ακολουθώντας βασικά μια παγανιστική παράδοση. 13 Ωστόσο η επιβίωση των τετράπυλων της ύστερης αρχαιότητας και ο εκχριστιανισμός τους με τα κιβώρια στη βυζαντινή Κωνσταντινούπολη βρίσκει μια χαρακτηριστική έκφραση στην περίπτωση του Χαλκού Τετραπύλου, τουλάχιστον από τον 10ο αιώνα και μετά. Το Χαλκούν Τετράπυλο καταγράφεται στο Συναξάριο της Κωνσταντινούπολης και αργότερα, στον πρώιμο 15ο αιώνα, από τον περιηγητή Clavijo ως το μέρος όπου φυλάσσονταν τα λείψανα των 40 μαρτύρων της Σεβάστειας. 14 Τέτοιες πρακτικές συνδύαζαν τον χαρακτήρα ενός ιερού μαρτυρίου με τον θριαμβικό συμβολισμό του τετραπύλου. 15 Η χρήση του -χαμένου σήμερα- Χαλκού Τετραπύλου ως ενός από τα σημαντικότερα δημόσια κτήρια της Κωνσταντινούπολης επιβεβαιώνει την μακραίωνη επιβίωση της παράδοσης των θριαμβικών τετραπύλων, εκχριστιανισμένων πλέον στον βυζαντινό χώρο. 1. Στον μεσογειακό χώρο τα τετράστυλα κτήρια, γνωστά ως τετρακιόνια ή τετράπυλα, ήταν γνωστά από την Αρχαιότητα, βλ Downey, G., The Architectural Significance of the Use of the Words Stoa and Basilike in Classical Literature, American Journal of Archaeology 41.2 (1937), σελ. 194-211 Downey, R. E. G., References to Inscriptions in the Chronicle of Malalas, Transactions and Proceedings of the American Philological Association 66 (1935), σελ. 55-72 Bogdanović, J., Canopies: The Framing of Sacred Space in the Byzantine Ecclesiastical Tradition (Diss. Princeton University 2008), σελ. 34-35. 2. Thiel, W., Tetrakionia. Überlegungen zu einem Denkmaltypus tetrarchischer Zeit im Osten des Römischen Reiches, Antiquité Tardive 10 (2002), σελ. 299-326 Milojević, M., Forming and Transforming Proto-Byzantine Urban Public Space, Byzantina Australiensia 10 (1996), σελ. 247-262. 3. Σχετικά με τα αυτοκρατορικά κιβώρια, παραδείγματα των οποίων αποτελούν τα θολωτά τετράπυλα των Σεβήρων στη Μεγάλη Λέπτη στη Λιβύη, βλ. Lehmann, K., The Dome of Heaven, Art Bulletin 27.1 (1945), σελ. 1-27. Πρβλ. Roueche, C. and Smith, R.R.R. (επιμ.), Aphrodisias Papers 3. The Setting and the Quarries, Mythological and Other Sculptural Decoration, Architectural Development, Portico of Tiberius and Tetrapylon (JRA Suppl. 19, Ann Arbor 1996). 4. Thiel, W., Tetrakionia. Überlegungen zu einem Denkmaltypus tetrarchischer Zeit im Osten des Römischen Reiches, Antiquité Tardive 10 (2002), σελ. 299-326 Milojević, M., Forming and Transforming Proto-Byzantine Urban Public Space, Byzantina Australiensia 10 (1996), σελ. 247-262. Για τα ελληνιστικά και τα ρωμαϊκά θολωτά τετράπυλα, βλ. Kader, I., Propylon und Bogentor: Untersuchungen zum Tetrapylon von Latakia und anderen frühkaiserzeitlichen Bogenmonumenten im Nahen Osten (Mainz 1996), όπου η συγγραφέας αναλύει ένα τετράπυλο στη Λατάκια το οποίο μέχρι πρότινος αναφερόταν συνήθως ως "θριαμβική αψίδα" και χρονολογείται στον ύστερο 2ο ή στον πρώιμο 3ο αιώνα. Περισσότερα πάνω στο θέμα αυτό Bogdanović, J., Canopies: The Framing of Sacred Space in the Byzantine Ecclesiastical Tradition (Diss. Princeton University 2008), σελ. 34-35 και κεφ. 3.2: The tetrapylon and victory symbolism of the Byzantine canopy, σελ. 129-134. 5. Mango, C., The Triumphal Way of Constantinople and the Golden Gate, Dumbarton Oaks Papers 54 (2000), σελ. 173-188. 6. Ο C. Mango εξετάζει την επιμήκυνση της Μέσης με την επέκταση της Πόλης επί Θεοδοσίου Β κατά τον 5ο αι., οπότε την Χρυσή Πύλη του Κωνσταντίνου διαδέχτηκε η Χρυσή Πύλη στο σημείο όπου στέκει μέχρι σήμερα. Στη συνέχεια καταλήγει ότι η οδός των θριάμβων που ακολουθούσε τη Μέση υιοθετήθηκε τον 5ο αιώνα και διατηρήθηκε πάνω-κάτω χωρίς αλλαγές, βλ. Mango, C., The Triumphal Way of Constantinople and the Golden Gate, Dumbarton Oaks Papers 54 (2000), σελ. 173-188. 7. Βλ. McCormick, M., Eternal Victory (Cambridge-New York 1986), σελ. 297-327. 8. Müller-Wiener, W., Bildlexikon zur Topographie Istanbuls (Tübingen 1977), σελ. 216-218. Δημιουργήθηκε στις 12/7/2017 Σελίδα 2/5
9. Notitia urbis Constantinopolitanae στο Seeck, O. (ed.), Notitia Dignitatum (Frankfurt 1962), σελ. 243 10. Σχετικά με το Χαλκούν Τετράπυλο, βλ. Mango, C., Le développement urbain de Constantinople, IVe-VIIe siècles (Paris 1985), σελ. 30-32 Magdalino, P., Constantinople médiévale: etudes sur l évolution des structures urbaines (Paris 1996), σελ. 21-25 Berger, A., Streets and Public Spaces in Constantinople, Dumbarton Oaks Papers 54 (2000), σελ. 161-172, με υποσημειώσεις. Έχει υποστηριχτεί και η άποψη ότι το Τετράπυλον βρισκόταν ανάμεσα στο φόρο του Θεοδοσίου (Ταύρου) και το Φιλαδέλφιον, βλ. Janin, R., Constantinople byzantine. Développement urbain et répertoire topographique (Paris 2 1964), σελ. 101, 104, 208, 210, 328-329, με αναφορές στις πρωτογενείς πηγές. 11. Η M. Mango ακολουθεί βασικά τα συμπεράσματα του C. Mango σχετικά με το Τετράπυλο και την τοποθεσία του, (Mango, C., Le développement urbain de Constantinople, IVe-VIIe siècles [Paris 1985], σελ. 30-32). Επίσης, η M. Mango εξετάζει τα Θαύματα του αγίου Ανθεμίου και σημειώνει ότι η περιοχή γύρω από το Τετράπυλο αναπτύχθηκε σε σημαντικό εμπορικό σημείο στην βυζαντινή και αργότερα στην οθωμανική Κωνσταντινούπολη, βλ. Mundell Mango, M., The Commercial Map of Constantinople, Dumbarton Oaks Papers 54 (2000), σελ. 197. 12. Mango, C., Le développement urbain de Constantinople, IVe-VIIe siècles (Paris 1985), σελ. 30-32 και Kuban, D., Istanbul. An Urban History: Byzantion, Constantinopolis, Istanbul (Istanbul 1996), σελ. 33. 13. Magdalino, P., Constantinople: History and Urban Development, στο http://www.groveart.com. [τελευταίος έλεγχος Μάιος 2008]. 14. Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae. Propylaeum ad Acta sanctorum, ed. H. Delehaye (Brussels 1902), σελ. 356, 524 Janin, R., La ographie siastique de l Empire byzantin Ι. Le siège de Constantinople et le Patriarcat Oecuménique, iii: Les églises et les monastères (Paris 2 1969), σελ. 485-86. 15. Βλ. αναλυτικότερα Bogdanović, J., Canopies: The Framing of Sacred Space in the Byzantine Ecclesiastical Tradition (Diss. Princeton University 2008), κεφ. 3.2 The tetrapylon and victory symbolism of the Byzantine canopy, σελ. 129-134. Βιβλιογραφία : Janin R., La géographie ecclésiastique de l empire byzantin, Ι. Le Siège de Constantinople et le Patriarcat Oecuménique 3: Les églises et les monastères, 2, Paris 1969 Smith R.R.R., Roueche C., Aphrodisias Papers 3. The setting and quarries, mythological and other sculptural decoration, architectural development, portico of Tiberius, and Tetrapylon, Ann Arbor 1996, JRA Supplement 20 Müller-Wiener W., Bildlexikon zur Topographie Istanbuls, Byzantion Konstantinupolis Istanbul bis zum Beginn d. 17. Jhs., Tübingen 1977 Mango M.M., "The Commercial Map of Constantinople", Dumbarton Oaks Papers, 54, 2000, 189-207 Mango C., Le développement urbain de Constantinople (IVe-VIIe siècles), 2, Paris 1985, Travaux et Mémoires, Monographies 2 McCormick M., Eternal Victory. Triumphal Rulership in Late Antiquity, Byzantium and the Early Medieval West, Cambridge 1986 Janin R., Constantinople byzantine. Développement urbain et répertoire topographique, 2, Paris 1964 Kuban D., Istanbul. An Urban History: Byzantion, Constantinopolis, Istanbul, Istanbul 1996 Berger A., "Streets and Public Spaces in Constantinople", Dumbarton Oaks Papers, 54, 2000, 161-172 Δημιουργήθηκε στις 12/7/2017 Σελίδα 3/5
Mango C., "The Triumphal Way of Constantinople and the Golden Gate", Dumbarton Oaks Papers, 54, 2000, 173-188 Magdalino P., Constantinople médiévale: études sur l'évolution des structures urbaines, Paris 1996 Downey G., "The Architectural Significance of the Use of the Words Stoa and Basilike in Classical Literature", American Journal of Archaeology, 41.2, 1937, 194-211 Downey G., "References to Inscriptions in the Chronicle of Malalas", Transactions and Proceedings of the American Philological Association, 66, 1935, 55-72 Lehmann K., "The Dome of Heaven", Art Bulletin, 27.1, 1945, 1-27 Milojević M., "Forming and Transforming Proto-Byzantine Urban Public Space", Byzantina Australiensia, 10, 1996, 247-262 Thiel W., "Tetrakionia. Überlegungen zu einem Denkmaltypus tetrarchischer Zeit im Osten des Römischen Reiches", Antiquité Tardive, 10, 2002, 299-326 Δικτυογραφία : Streets and Public Spaces in Constantinople http://www.doaks.org/dop54/dp54ch8.pdf The Triumphal Way of Cοnstantinople and the Golden Gate http://www.doaks.org/publications/doaks_online_publications/dop54/dp54ch9.pdf Γλωσσάριo : θριγκός, ο Το τμήμα του οικοδομήματος πάνω από το επίπεδο των κιόνων. Αποτελείται από το επιστύλιο, τη ζωφόρο (ή τρίγλυφα και μετόπες στο δωρικό ρυθμό) και το γείσο. καμάρα, η Θολωτή κατασκευή ημικυκλικής διατομής. Χρησιμοποιείται συχνά ως είδος απλής στέγης με ημικυλινδρικό θόλο. κιβώριο, το Ημισφαιρικός θόλος ή πυραμιδοειδής στέγη που σχημάτιζε ένα μεγαλοπρεπές κάλυμμα πάνω από την Αγία Τράπεζα. Στηριζόταν σε τέσσερις ή σπάνια έξι κιονίσκους που ενώνονταν μεταξύ τους με τόξα. πεσσός, ο Στύλος τετράγωνης ή ορθογώνιας διατομής που λειτουργεί ως στήριγμα. Ο πεσσός είναι ελεύθερο αρχιτεκτονικό στοιχείο (μη εφαπτόμενο σε τοίχο) και συνήθως χτιστό. Συναξάριον Κωνσταντινουπόλεως, το «Συναξάριον περιέχον ὅλου τοῦ ἐ νιαυτοῦ τῶν ἁγίων μαρτύρων καὶ τῶν ὁσίων ἐ ν συντόμῳ τὰ ὑ πομνήματα» κατά μήνα. Από τα πρώτα και πληρέστερα συναξάρια και πολύτιμη πηγή στη μελέτη του Βυζαντίου. Η σύνταξη της συλλογής σύντομων βίων σχετίζεται με την Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης και ανάγεται βάσει έμμεσων μαρτυριών στο 10ο αιώνα. Αποτέλεσε πρότυπο και βάση για πολλά μεταγενέστερα συναξάρια (όπως το Μηνολόγιο του Βασιλείου Β ) και με την πάροδο του χρόνου υπέστη ορισμένες τροποποιήσεις και συμπληρώσεις. Εκδόθηκε το 1902 από το Βέλγο λόγιο και ιησουίτη Hippolyte Delehaye [Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae e codice Sirmondiano (Bruxelles 1902)]. Πηγές Notitia urbis Constantinopolitanae στο Seeck, O. (ed.), Notitia Dignitatum (Frankfurt 1962), σελ. 243. Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae. Propylaeum ad Acta sanctorum, επιμ. H. Delehaye (Brussels 1902), σελ. 356, 524. Δημιουργήθηκε στις 12/7/2017 Σελίδα 4/5
Γεώργιος Κεδρηνός, Compendium Historiarum, I. Bekker (επιμ.), Georgius Cedrenus Ioannes Scylitzae ope 1 (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1838), σελ. 658. Δημιουργήθηκε στις 12/7/2017 Σελίδα 5/5