ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΠΡΟΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΘΕΜΑ: «ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ» Επιβλέπων καθηγητής: Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος Φοιτήτρια: Γιαννοπούλου Ελευθερία Α.Μ.:1340200600065 ΕΑΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ: 2011-2012 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή. 1.2. Ο στρατιωτικός όρκος σελ. 3 1.3. Η έννοια των στρατιωτικών σελ. 3-4 2. Αναφορές του Συντάγματος στις Ένοπλες Δυνάμεις και η αρχή πολιτικού ελέγχου. σελ. 4 3. Οι περιορισμοί στα συνταγματικά δικαιώματα των στρατιωτικών. σελ. 5 3.Ι. Το «οιονεί» αυτονόητο των περιορισμών στα συνταγματικά δικαιώματα των στρατιωτικών; σελ.5-6 3. II. Δικαιώματα δεκτικά πρόσθετων περιορισμών.σελ.7-10 3.ΙΙΙ. Δικαιώματα ανεπίδεκτα πρόσθετων περιορισμών.σελ.10-17 4. Περίληψη σελ. 18 5. Βιβλιογραφία σελ. 19 2
Ο στρατιωτικός όρκος 1 Ορκίζομαι να φυλάττω πίστιν εις την πατρίδα. Υπακοή στο Σύνταγμα, τους Νόμους και τα ψηφίσματα του κράτους. Υποταγή εις τους ανωτέρους μου. Να εκτελώ προθύμως, και άνευ αντιλογίας τας διαταγάς των. Να υπερασπίζω, με πίστιν και αφοσίωσιν, μέχρι της τελευταίας ρανίδος του αίματος μου, τας Σημαίας. Να μην τας εγκαταλείπω, μηδέ να αποχωρίζομαι ποτέ απ' αυτών. Να φυλάττω δε ακριβώς τους στρατιωτικούς νόμους. Και να διάγω εν γένει ως πιστός και φιλότιμος στρατιώτης. Η έννοια των στρατιωτικών Ως στρατιωτικοί στην παρούσα μελέτη νοούνται τόσο οι στρατιωτικοί υπάλληλοι, μόνιμοι αξιωματικοί, υπαξιωματικοί, ανθυπασπιστές, όσο και οι υπόχρεοι στρατιωτικής θητείας δηλαδή οι οπλίτες όλων των κατηγοριών. Το κριτήριο δηλαδή που επελέγη δεν ήταν το ιδιαίτερο νομικό καθεστώς καθεμιάς από τις άνω κατηγορίες αλλά το κοινό καθήκον όλων των στρατιωτικών που απορρέει από την ειδική κυριαρχική σχέση τους προς το κράτος. Δηλαδή το στρατιωτικό καθήκον που αποτελεί το χαρακτηριστικό γνώρισμα της στρατιωτικής ιδιότητας. Στρατιωτικό καθήκον ορίζεται το σύνολο των υποχρεώσεων που υπέχουν οι στρατιωτικοί βάσει των νόμων, των στρατιωτικών κανονισμών και των διαταγών. Αποβλέποντας στο να εξασφαλίσουν τη λειτουργική αποτελεσματικότητα, την οργανωτική ετοιμότητα και εν τέλει το αξιόμαχο των ενόπλων δυνάμεων εν καιρώ ειρήνης και πολέμου, οι υποχρεώσεις αυτές προβλέπονται από επιτακτικούς και απαγορευτικούς κανόνες των οποίων κοινό χαρακτηριστικό είναι η αυστηρότητα των κυρώσεων σε όποιον δεν τις εφαρμόσει.. 2 1. Όρκος των στρατιωτικών, ά. 3 παρ 1 του Στρατιωτικού Κανονισμού ΣΚ 201 2. Βλ Ν. Αλιβιζάτο, Η Συνταγματική Θέση των Ε.Δ.,ΙΙ, 1992 σελ 15-16 3
Η στρατιωτική υποχρέωση αναφέρεται κυρίως στην ενεργό άμυνα της χώρας σε περίπτωση υπαρκτού κινδύνου πολέμου. Κάθε Έλληνας πολίτης υποχρεούται να συντελεί στην άμυνα της πατρίδας. Φορείς αυτής της υποχρέωσης είναι μόνο οι Έλληνες πολίτες ενώ οι αλλοδαποί δεν γίνονται δεκτοί. 3 Αναφορές του Συντάγματος στις Ένοπλες Δυνάμεις και η αρχή πολιτικού ελέγχου. Το Σύνταγμα κάνει αναφορά στις Ένοπλες Δυνάμεις σε αρκετές από τις διατάξεις του: άρθρο 2 παρ. 2, άρθρο 4 παρ. 6 (και ερμηνευτική δήλωση), άρθρο 5 παρ. 2 άρθρο 5Α παρ. 1β', άρθρο 6 παρ. 3, άρθρο 7 παρ. 3β', άρθρο13 παρ. 4, άρθρο 14 παρ.3γ', άρθρο 13 παρ. 3, άρθρο 13 παρ.1, άρθρο 22 παρ.4β'(επιστράτευση), άρθρο 25 παρ.4, άρθρο 29 παρ.3(κομματική ουδετερότητα στρατιωτικών), άρθρο 56 παρ. 1-3γ'- 4(κωλύματα εκλογιμότητας στρατιωτικών), άρθρο 96 παρ. 4-5(δυνητική υπαγωγή στην δικαιοδοσία των στρατιωτικών δικαστηρίων), άρθρο 180 παρ.4 4 Αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων είναι ο πρόεδρος της Δημοκρατίας, ο οποίος και απονέμει τους βαθμούς στους υπηρετούντες σ' αυτές(άρθρο 45) ενώ τη διοίκηση τους ασκεί η κυβέρνηση, όπως ορίζει ο νόμος. Από εκεί και πέρα υπάρχει ένα ολόκληρο σύστημα διοικήσεως και ιεραρχίας και μια ιδιαίτερη δομή στις τάξεις των στρατιωτικών που στηρίζει την υπεροχή ορισμένων υψηλόβαθμων σε σχέση με τους χαμηλόμισθους που δικαιολογεί την διαφορετική μεταξύ τους αντιμετώπιση. Το Σύνταγμα στο άρθρο 45 α' ορίζοντας ότι τη διοίκηση των ενόπλων δυνάμεων ασκεί η κυβέρνηση, καθιερώνει πανηγυρικά την αρχή του πολιτικού ελέγχου του στρατεύματος από το δημοκρατικά νομιμοποιούμενο και κοινοβουλευτικά υπεύθυνο φορέα της πολιτικής εξουσίας προκειμένου να μην επαναληφθεί κατάσταση όπως αυτής της 21ης Απριλίου 1967. Ωστόσο, παρόλο που η κυβέρνηση έχει τη διοίκηση των ενόπλων δυνάμεων το στράτευμα διαθέτει περιθώριο διοικητικής και λειτουργικής αυτονομίας, ιδίως σε περιπτώσεις αναγκών και κρίσεων ως προς τη διεξαγωγή στρατιωτικών επιχειρήσεων. 5 3. Βλ. Π Δαγτόγλου Ατομικά Δικαιώματα β τόμος 1991 σελ 1104-1105 4.βλ. Κ Μαυριά, Συνταγματικό Δίκαιο 1,2002 5.βλ. Ν. Αλιβιζάτο Συνταγματική Θέση των Ενόπλων Δυνάμεων 1,1987 σελ. 38 επομ. 4
Οι περιορισμοί στα συνταγματικά δικαιώματα των στρατιωτικών. Ι. Το «οιονεί» αυτονόητο των περιορισμών στα συνταγματικά δικαιώματα των στρατιωτικών; Το τιθέμενο ερώτημα του υπό εξέταση κεφαλαίου κάθε άλλο παρά μονοσήμαντο είναι, δεδομένου ότι η απάντηση που θα προκριθεί αποτελεί κατ ουσίαν τη βάση για την περαιτέρω έρευνα ως προς το θεμιτό ή μη των τυχόν πρόσθετων περιορισμών επί των θεμελιωδών δικαιωμάτων των στρατιωτικών. Ειδικότερα, η πρώτη επιλογή του ερμηνευτή, που επιδιώκει να προσεγγίσει από συνταγματικής απόψεως την έννομη θέση των υπηρετούντων στις ένοπλες δυνάμεις, είναι ευχερώς να θεωρήσει ότι οι τυχόν επιβαλλόμενοι σε αυτούς περιορισμοί, είναι «οιονεί αυτονόητοι», ενόψει της ειδικής εξουσιαστικής σχέσης, στην οποία αυτοί τελούν προς το κράτος, ιδία δε ενόψει της υψηλής σημασίας που αποδίδεται στην έννοια της στρατιωτικής πειθαρχίας. 6 Μια τέτοια παραδοχή ωστόσο θα σήμαινε, εκ του αποτελέσματος κρινόμενη, ότι οι στρατιωτικοί αποτελούν de facto μία ειδική κατηγορία πολιτών, για τους οποίους ισχύει ένα οιονεί «τεκμήριο διαφορετικότητας», που δικαιολογείται από τη φύση της σχέσης τους και από τη στρατιωτική τους ιδιότητα. Εύλογες αντιρρήσεις γεννώνται όμως από την παραδοχή αυτή, ενόψει της συνταγματικά κατοχυρωμένης αρχής της ισότητας (ά. 4 παρ.1 Συντ.) και της καθολικότητας των ατομικών δικαιωμάτων, αποκλίσεις από την οποίαν μόνο κατ εξαίρεση γίνονται ανεκτές. Πράγματι, κατά τη γενική θεωρία των συνταγματικών δικαιωμάτων, η χωρίς ειδική νομοθετική εξουσιοδότηση, ευμενέστερη ή δυσμενέστερη μεταχείριση μιας συγκεκριμένης κατηγορίας πολιτών, εξαιτίας μόνης της ιδιότητάς τους, είναι ανεπίτρεπτη. Επιτρέπεται δε τυχόν διαφοροποίηση μόνον επί τη βάσει συγκεκριμένων 6. Βλ. ανωτέρω ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ, το ιδιάζων status της στρατιωτικής πειθαρχίας, σε συνδυασμό με τα άρθρα 2 παρ.4, 10 παρ1 και 2 του Στρατιωτικού Κανονισμού ΣΚ20-1 5
αντικειμενικών κριτηρίων, όπως επί παραδείγματι το επίπεδο εκπαίδευσης ή άλλα απαιτούμενα in concreto προσόντα, τυχόν αμετάκλητη καταδίκη για ορισμένα εγκλήματα, 7 και μόνον εφόσον συντρέχουν λόγοι γενικότερου συμφέροντος. Αυτό επιβάλλει άλλωστε η εφαρμογή της ιδέας περί αναλογικής ισότητας ( ίση μεταχείριση των ομοίων και ανόμοια μεταχείριση των ανομοίων περιπτώσεων.) 8 Από τα παραπάνω λοιπόν καθίσταται σαφές πως μια εκ προοιμίου θεώρηση των στρατιωτικών ως μιας ειδικής κατηγορίας πολιτών, οι οποίοι υπόκεινται σε διαφορετικούς κανόνες ως προς τον περιορισμό βασικών τους συνταγματικών δικαιωμάτων, έρχεται σε ευθεία αντίθεση τόσο με το άρ. 4 παρ1 Συντ. όσο και με την υπερεθνικής ισχύος, κατ άρθρον 28 παρ. 1 Συντ., διάταξη του ά. 14 της ΕΣΔΑ. 9 Το προαναφερθέν τεκμήριο διαφορετικότητας των στρατιωτικών δεν απηχεί παρά πεπαλαιωμένες αντιλήψεις του προηγούμενου αιώνα, 10 οι οποίες υποχωρούν μπροστά στο συνταγματικά κατοχυρωμένο τεκμήριο ισότητας και ισονομίας όλων των πολιτών, συμπεριλαμβανομένων και των υπηρετούντων στις ένοπλες δυνάμεις. 11 7. Δαγτόγλου Π. Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα, τ. Β 2005,σελ.1204 επ. 8. Κατά τον τρόπο αυτό άλλωστε είχαν αντιληφθεί την ισότητα και οι πρόγονοί μας. Βλ. σχετικά Πλάτων, Νόμοι 757 α «τοις γαρ ανίσοις τα ίσα άνισα γίγνοιτ αν, ει μη τυγχάνοι του μέτρου» και Αριστοτέλη, Πολιτικά Γ 1280 α «οίον δοκεί ίσον το δίκαιον είναι, και εστίν, αλλ ου πάσιν αλλά τοις ίσοις. Και το άνισον δοκεί δίκαιον είναι, και γαρ εστίν, αλλ ου πάσιν, αλλά τοις ανίσοις» 9. Βλ. ά. 14 ΕΣΔΑ «απαγόρευση διακρίσεων» : «η χρήσις των αναγνωριζομένων εν τη παρούσει Συμβάσει δικαιωμάτων και ελευθεριών δέον να εξασφαλισθή ασχέτως διακρίσεως φύλου, φυλής, χρώματος, γλώσσης, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, εθνικής ή κοινωνικής προελεύσεως, συμμετοχής εις εθνική μειονότητα, περιουσίας, γεννήσεως ή άλλης καταστάσεως». 10. Αλιβιζάτος Ν., όπ.π, σελ. 135 επ. 11. Τα παραπάνω γίνονται δεκτά και από τη νομολογία του ΣτΕ, η οποία δεν στέκεται μόνο στην ειδική σχέση εξουσιάσεως, αλλά προβαίνει σε μια in concreto στάθμιση, με κριτήριο τις εκάστοτε υποχρεώσεις και τα καθήκοντα των στρατιωτικών. Βλ. αντί πολλών ΣτΕ 2209/1977, ΝοΒ 1978 σελ. 111, 1802/1986, Αρμενόπουλος 1987, σελ. 614 επ., 780/1981, Αρμενόπουλος 1981 σελ. 677 επ. 6
II. Δικαιώματα δεκτικά πρόσθετων περιορισμών. Από τα προαναφερθέντα ήδη προκύπτει ότι, ενόψει της συνταγματικά και υπερεθνικά κατοχυρωμένης αρχής της ισότητας, μοναδικό θεμιτό κριτήριο για την επιβολή πρόσθετων περιορισμών στα θεμελιώδη δικαιώματα των στρατιωτικών, δεν είναι παρά οι εκάστοτε οι υποχρεώσεις και τα καθήκοντα που υπέχουν οι στρατιωτικοί προς επίτευξη της στρατιωτικής πειθαρχίας. 12 Συνακόλουθα, επί σιωπής του Συντάγματος, ο κατάλογος των θεμελιωδών δικαιωμάτων των υπηρετούντων στις ένοπλες δυνάμεις, τα οποία δύνανται να περιορισθούν περαιτέρω, είναι ασφαλώς πεπερασμένος και με αποκλειστική απαρίθμηση. Περιλαμβάνει δε, με μία συνεπή, σύμφωνη προς το Σύνταγμα προσέγγιση, τα εξής δικαιώματα: α) Το δικαίωμα στη ζωή και τη σωματική και ψυχική ακεραιότητα, κατά τα άρθρα 5 παρ 2, 7 παρ 2 Συντ. και 2 παρ. 1 ΕΣΔΑ Η σχετικοποίηση του σημαντικότερου αυτού ατομικού δικαιώματος, με τη δυνατότητα αποδοχής πρόσθετων περιορισμών δια τυπικού ή ουσιαστικού νόμου, εμφαίνεται καταρχήν να δικαιολογείται ενόψει της διακινδύνευσης την οποίαν οι στρατιωτικοί αναλαμβάνουν με την ένταξή τους στο στράτευμα- άλλοτε εκουσίως και άλλοτε ακουσίως. Αναγκαίος φραγμός ωστόσο των περιορισμών αυτών αποτελεί εν προκειμένω το ίδιο το ά. 4 παρ. 6 Συντ., 13 αλλά και το ευρύτερο συνταγματικό πνεύμα, το οποίο σε καμία περίπτωση δεν επιβάλλει υποχρέωση αυτοθυσίας, στο μέτρο μάλιστα που δεν κατοχυρώνει και δικαίωμα επί του θανάτου. 14 12. Βλ. ΣτΕ 53/2009 «οι υπηρετούντες στις ένοπλες δυνάμεις είναι δυνατόν να υπόκεινται σε περιορισμούς που δικαιολογούνται από τη φύση της σχέσης τους προς το κράτος και των συναφών υποχρεώσεών τους που απορρέουν από τη σχέση αυτή, οι οποίοι, πάντως, ελέχονται με βάση την αρχή της αναλογικότητας» ΝΟΜΟΣ. Πρβλ. ΣτΕ 888/2008, 1680/2007 και παλαιότερα ΣτΕ 1802/1986, Αρμενόπουλος 1987, σελ. 614 επ., 780/1981, Αρμενόπουλος 1981 σελ. 677 επ. 13 Αλιβιζάτος Ν., όπ.π, σελ. 149 14 Δαγτόγλου Π., όπ.π, σελ. 204, κατά τον οποίον «Το Σύνταγμα κατοχυρώνει το δικαίωμα επί της ζωής, και όχι το δικαίωμα επί του θανάτου» 7
Τούτο δε το τελευταίο, μας ενδιαφέρει κυρίως από την πλευρά των σταδιοδρομούντων στο στράτευμα, οι οποίοι εκουσίως εισέρχονται σε ειδική σχέση εξουσιάσεως και αναλαμβάνουν με πλήρη επίγνωση καθήκοντα, τα οποία ασφαλώς δύνανται να σημαίνουν την αυτοδιακινδύνευσή τους β) Η προσωπική ελευθερία και ασφάλεια, υπό την έννοια της ελεύθερης διακίνησης και εγκατάστασης, κατά τις σχετικές διατάξεις των ά. 5 παρ. 2 α και 3 Συντ. Η σχετικοποίηση του ως άνω δικαιώματος ενόψει στρατιωτικής πειθαρχίας αποτελεί, χαρακτηριστικά θα έλεγε κανείς, τον καθημερινότερο πράγματι περιορισμό των στρατιωτικών, ο οποίος υπακούει στην ανάγκη υποχρεωτικής ενδιαίτησης στη μονάδα, στην ανάγκη μεταθέσεων, αποσπάσεων ή και ειδικών αποστολών. 15 γ) Τα δικαιώματα συλλογικής δράσης, ειδικότερα δε το δικαίωμα της συλλογικής αναφοράς, τα δικαιώματα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, και το δικαίωμα της απεργίας των στρατιωτικών, κατά τις σχετικές συνταγματικές διατάξεις. ( ά. 10 πα.1, 11 παρ.1, 12 παρ.1 και 23 παρ. 1 και 2 Συντ) Η επιβολή περιορισμών στα δικαιώματα συλλογικής δράσης δικαιολογείται καταρχήν και ερείδεται στην ανάγκη τήρησης της επιβεβλημένης για το στράτευμα στρατιωτικής πειθαρχίας. Πράγματι, ορθώς επισημαίνεται ότι η «τυχόν ανεπιφύλακτη αναγνώριση ορισμένων έστω από αυτά [ενν. τα δικαιώματα] στο πλαίσιο της στρατιωτικής ζωής θα ισοδυναμούσε κατ ουσίαν με αναίρεση της στρατιωτικής πειθαρχίας». 16 15. Βλ. άρθρα 29-50 (άδειες στρατιωτικών), 51-52 (αποσπάσεις), 54-58 ( μετακινήσεις) του ΣΚ 20-1 16. Αλιβιζάτος Ν., όπ.π, σελ. 150 8
Κατ ακολουθίαν, η προβλεπόμενη από το Στρατιωτικό Κανονισμό απαγόρευση υποβολής ομαδικών παραπόνων 17 δεν κρίνεται αντισυνταγματική, μη συνιστώντας εν προκειμένω αδικαιολόγητο ή υπέρμετρο περιορισμό της ελευθερίας του αναφέρεσθαι. Σημειωτέον ωστόσο, ότι η άσκηση των εν λόγω δικαιωμάτων υπό μη στρατιωτική ιδιότητα, οφείλει να περιβάλλεται με τις θεσμικές εγγυήσεις της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας ( 5 παρ. 1 Συντ.) και του ιδιωτικού βίου (9 παρ. 1 Συντ.), οι τυχόν δε επιβαλλόμενοι περιορισμοί στην εκτός υπηρεσίας άσκηση των ως άνω δικαιωμάτων είναι ανεπίτρεπτη συνταγματικά. 18 δ) Η οικονομική ελευθερία των στρατιωτικών, υπό την έννοια του ά. 5 παρ 1 Συντ. Οι περιορισμοί που δύνανται να επιβληθούν στην ελεύθερη ανάπτυξη της οικονομικής δραστηριότητας των στρατιωτικών, πέραν των γενικών οριοθετήσεων που προβλέπονται από το ίδιο ως άνω άρθρο, 19 επιτάσσονται ήδη από την ίδια την ανάγκη διαρκούς ετοιμότητας- υποχρέωση που υπέχουν οι στρατιωτικοί προς εξασφάλιση της ακεραιότητας και άμυνας της χώρας. Ήδη, ο ισχύων Στρατιωτικός Κανονισμός ΣΚ 20-1 απαγορεύει στους στρατιωτικούς που σταδιοδρομούν στο στράτευμα «να ασχολούνται με οποιαδήποτε αμειβομένη εργασία», 20 ενώ αντίθετα, για τους οπλίτες ο περιορισμός αυτός δεν ισχύει εκτός υπηρεσίας. 21 17. Βλ. ά. 77 παρ. 2 ΣΚ 20-1 18. Προς την ορθή συνταγματική κατεύθυνση κινείται και το ά. 25 παρ. 7 του ΣΚ 20-1, κατά το οποίο «επιτρέπεται η συμμετοχή των στρατιωτικών σε επιστημονικές, αθλητικές ή επαγγελματικές οργανώσεις, συνδέσμους ή σωματεία. Για τα μόνιμα στελέχη απαιτείται άδεια από την υπηρεσία.» Βλ. σχετικά και ΣτΕ 720/ 1983, ΤοΣ 1984, σελ. 113 19. Βλ. σχετικά Δημητρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Το. Γ - Ημ. Ι, 2005, σελ. 175, κατά τον οποίο «όπως προκύπτει από τη συστηματική ερμηνεία των ά. 5 παρ. 1 και 25 ο συντακτικός νομοθέτης θέτει τρεις επάλληλες και σε ένα βαθμό αλληλοκαλυπτόμενες βασικές αρχές της συνολικής έννομης τάξης, τρεις βασικές οριοθετικές ρήτρες, τη ρήτρα νομιμότητας, τη ρήτρα κοινωνικότητας και τη ρήτρα χρηστότητας.» 20 Βλ. ά. 25 παρ. 4 ΣΚ 20-1 21 Βλ. ά. 25 παρ. 6 ΣΚ 20-1 9
και η λειτουργία της αρχής της πολιτικής ουδετερότητας στο δημοκρατικό πολίτευμα.. 22 ε) Απόλυτη απαγόρευση πολιτικών εκδηλώσεων για τους υπηρετούντες στις ένοπλες δυνάμεις, κατά τους ορισμούς του ά. 29 παρ. 3 Συντ. Η απόλυτη αυτή απαγόρευση, λόγω της ιδιάζουσας σημασίας της, αναλύεται κατωτέρω σε ξεχωριστό κεφάλαιο, όπου προσεγγίζονται εκτενέστερα τόσο οι επιτασσόμενοι από το Σύνταγμα περιορισμοί όσο και η λειτουργία της αρχής της πολιτικής ουδετερότητας στο δημοκρατικό πολίτευμα. ΙΙΙ. Δικαιώματα ανεπίδεκτα πρόσθετων περιορισμών. Εξ αντιδιαστολής προς την παραπάνω περιοριστική απαρίθμηση, με σαφήνεια συνάγεται ότι τα υπόλοιπα συνταγματικά δικαιώματα των στρατιωτικών είναι ανεπίδεκτα πρόσθετων περιορισμών, ως μη τελώντας σε αιτιώδη συνάφεια προς την ιδιαίτερη φύση της στράτευσης και την ειδική κυριαρχική σχέση του στρατού. Ως εκ τούτου, η τυχόν επιβολή περαιτέρω περιορισμών, πέραν των γενικών οριοθετήσεων που προβλέπονται συνταγματικώς ή των περιορισμών δια νόμου, 23 κρίνεται εν προκειμένω ως αντισυνταγματική. Πιο συγκεκριμένα δε, ανεπίδεκτα περιορισμού στη σχέση της στράτευσης, είναι, μεταξύ άλλων, τα εξής δικαιώματα: α)το δικαίωμα για σεβασμό της ανθρώπινης αξίας και η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, κατά τις θεμελιώδεις διατάξεις 2 παρ. 1 και 5 παρ. 1 του Συντάγματος. Το ανεπίδεκτο περιορισμού των εν λόγω συνταγματικών δικαιωμάτων προκύπτει ήδη από τη νομική φύση της αρχής του 22. Βλ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ της παρούσης, «Η αρχή της πολιτικής ουδετερότητας στην ειδική κυριαρχική σχέση της στράτευσης» 23. Εφόσον, εννοείται, υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού 10
απαραβιάστου της ανθρώπινης αξίας. Πρόκειται πράγματι για την «ανώτατη δικαιοπολιτική αρχή, την καταστατική αρχή της σύγχρονης κοινωνικής ανθρωπιστικής έννομης τάξης», από το απαραβίαστο της οποίας συνάγεται συνάμα και το «απαραβίαστο των αρχών και δικαιωμάτων που την εξειδικεύουν». 24 Περαιτέρω δε, οι διατάξεις των ά. 2 παρ. 1 και 5 παρ. 1 Συντ., καθιερώνουν αφενός μεν μία αντικειμενική καταστατική αρχή (αντικειμενικό δίκαιο), αφετέρου δε, ανώτατα μητρικά δικαιώματα, τα οποία μάλιστα τυγχάνουν κατοχύρωσης όχι μόνο στα ελληνικά συνταγματικά πλαίσια, αλλά και σε υπερεθνικό επίπεδο. Από την αυξημένη λοιπόν απαίτηση προστασίας των ως άνω δικαιωμάτων, και δεδομένης της απαγόρευσης στο άρθρο 3 της ΕΣΔΑ κάθε απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης, συνάγεται ευθέως ότι τα δικαιώματα αυτά οφείλουν να παραμένουν ακέραια και απαραβίαστα από περιορισμούς. Οι τυχόν περιορισμοί αυτών άλλωστε, αδυνατούν εν προκειμένω να θεμελιωθούν στις ειδικές ανάγκες της στρατιωτικής οργάνωσης και πειθαρχίας. β) Η προστασία της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής των στρατιωτικών, κατά τις σχετικές διατάξεις των ά. 9 παρ.1 και 21 παρ1 Συντ. Το ανεπίδεκτο περιορισμού των εν λόγω δικαιωμάτων προκύπτει ευθέως από την κανονιστική εμβέλεια των ά. 2 παρ1 και 5 παρ1 Συντ., προς επίρρωση δε της παραδοχής αυτής παρατίθεται και η πάγια επί του θέματος νομολογία του ΣτΕ, κατά την οποία «Η ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας κατοχυρώνεται από το Σύνταγμα και υπέρ προσώπων που τελούν σε καθεστώς ειδικής σχέσης εξουσίας προς το κράτος, 24.Δημητρόπουλος Α., Συνταγματικά Δικαιώματα, Ειδικό Μέρος, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, Τόμ, ΙΙΙ, Ημ. Β, Αθήνα, 2005, σελ. 13, του ιδίου, Κοινωνικός Ανθρωπισμός και ανθρώπινα δικαιώματα, Α έκδοση, 1980, σελ. 46 επ 11
μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται και οι αξιωματικοί των ενόπλων δυνάμεων. Κατά την άσκηση του εν λόγω δικαιώματος οι υπηρετούντες στις ένοπλες δυνάμεις μπορεί να υπόκεινται σε γενικούς περιορισμούς.από τις ίδιες συνταγματικές διατάξεις [ενν. 2 παρ1, 5 παρ.1, 9 παρ.1] συνάγεται ότι στον πυρήνα της απαραβίαστης σφαίρας της ιδιωτικής ζωής των προσώπων ανήκει προδήλως και η ερωτική τους ζωή. Στον πυρήνα αυτό του ιδιωτικού βίου ουδείς δύναται να διεισδύσει οι σχετικές δε διατάξεις που προβλέπουν τέτοιες αποκλίσεις πρέπει να ερμηνεύονται και να εφαρμόζονται πάντοτε στενά, υπό το φως των επιταγών των ά. 2 παρ.1, 5 παρ.1 και 9 παρ1 του Συντάγματος». 25 γ) Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και λατρείας των στρατιωτικών, κατά το ά. 13 παρ.1 Συντ. και 9 της ΕΣΔΑ. Το ζήτημα ως προς το απεριόριστο της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης ανακύπτει ιδίως ως προς τον εξαναγκασμό στρατιωτικού προς συμμετοχή σε θρησκευτική τελετή ή προσευχή, κυρίως δε προς συμμετοχή σε ενέργειες που συνιστούν εκδήλωση ορισμένης θρησκείας. Πράγματι, κατά τη θεμελιώδους αξίας συνταγματική διάταξη του ά. 13 παρ1, η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη, τόσον υπό τη θετική, όσο και υπό την αρνητική της όψη, δηλ. την άρνηση εκδήλωσης θρησκευτικού συναισθήματος. Η τυχόν υποχρέωση κάποιου να προσευχηθεί, η υποχρέωση σε εξωτερίκευση πίστεως, αποτελεί αν μη τι άλλο κατάφωρη παραβίαση της συνταγματικά κατοχυρωμένης θρησκευτικής ελευθερίας, καμία δε ιδιότητα, «ούτε αυτή του στρατιωτικού, δε θεμελιώνει αμάχητο τεκμήριο θρησκευτικής πίστεως». 26 25. Βλ. μεταξύ άλλων ΣτΕ 888/2008, 1680/2007, 3922/2005, ΝΟΜΟΣ 26. Βλ. ειδικότερα Μανωλεδάκη Ι., Έννοια υπηρεσίας κατ άρθρο 70 Στρ ΠΚ, Γνωμοδότηση, Αρμενόπουλος 1981, σελ. 14-15 12
Ως εκ τούτου, τυχόν άρνηση στρατιωτικού ή οπλίτη να μετάσχει σε θρησκευτική τελετή ή προσευχή, αποτελεί ενάσκηση θεμελιώδους ανθρώπινου δικαιώματος, κατοχυρωμένου κατ άρθρο 13 παρ.1 Συντ. και 9 της ΕΣΔΑ, μη πληρούσης λοιπόν της αξιόποινης πράξης της ανυπακοής. (53 ΣτρΠΚ). Το υπό κρίση δικαίωμα, η ελευθερία δηλαδή του πληροφορείσθαι κατοχυρώνεται ευθέως, ως αρνητική όψη του δικαιώματος ελεύθερης εκδήλωσης της σκέψης και της γνώμης, από την υπερεθνικής ισχύος διάταξη του ά. 10 της ΕΣΔΑ, και όχι από το Σύνταγμα, το οποίο στο ά. 14 παρ. κατοχυρώνει την ελευθερία των στοχασμών μόνον από θετικής πλευράς. 27 Κατά δε την παρ. 2 του ιδίου ως άνω άρθρου της ΕΣΔΑ, η άσκηση της ελευθερίας του πληροφορείσθαι, δηλαδή της λήψεως ή μετάδοσης πληροφοριών, δύναται μεν να επιβληθεί σε περιορισμούς, εφόσον όμως αυτοί προβλέπονται από το νόμο και αποτελούν «αναγκαία μέτρα σε μία δημοκρατική κοινωνία». Οι διατάξεις αυτές διαγράφουν μεν ένα βασικό πλαίσιο πνευματικής ελευθερίας όλων των πολιτών, αποτελούν ωστόσο παράλληλα και το αναγκαίο έρεισμα για την ερμηνευτική προσέγγιση των περιορισμών που προβλέπονται στην άσκηση της ελευθερίας αυτής, τόσο συνταγματικώς, δια του ά. 29 παρ 3, όσο και νομοθετικώς, με τον Στρατιωτικό Κανονισμό ΣΚ 20-1. Ειδικότερα, ο ισχύων Στρατιωτικός Κανονισμός εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να επιβάλλει έναν αμφίβολης συνταγματικότητας περιορισμό, απαγορεύοντας «την ανάγνωση ή με οποιοδήποτε τρόπο προβολή εντός των μονάδων πάσης φύσεως πολιτικών εντύπων και εκδόσεων, που αμέσως ή εμμέσως μπορεί να κλονίσουν την πειθαρχία, καθώς και εντύπων με καθαρά αντιστρατιωτικό περιεχόμενο.» 28 Ήδη όμως το Συμβούλιο της Επικρατείας από το 1977 έχει 27.«Καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά και γραπτά δια του τύπου τους στοχασμούς του, τηρώντας τους νόμους του κράτους.» 28. Ά. 24 παρ. 4 ΣΚ 20-1 13
λάβει αντιδιαμετρικώς αντίθετη στάση με τη νομολογία του, κρίνοντας τέτοιου είδους περιορισμούς ως αντισυνταγματικούς. Πράγματι, στην περίφημη υπόθεση του «Χωροφύλακα της Χίου», το ΣτΕ νομολογεί ότι «καθ όσον αφορά τους δημοσίους υπαλλήλους και ειδικώτερον τους στρατιωτικούς, ευρισκόμενους προς το κράτος εις ηθελημένην ειδικήν σχέσιν εξουσιάσεως, δύνανται να επιβληθούν ωρισμένοι περιορισμοί, οι οποίοι όμως ουδέποτε δύνανται να οδηγήσουν εις την κατάργησιν του αναφερθέντος ατομικού δικαιώματος. Οι περιορισμοί αυτοί συνοδεύουν τους δημοσίους υπαλλήλους κατά την άσκηση των καθηκόντων τους ο δημόσιος όμως υπάλληλος, εκτός υπηρεσίας δικαιούται να εκφράζεται ελευθέρως». 29 Περαιτέρω ακόμη, το ΣτΕ προχωρεί κι άλλο, κρίνοντας, ενόψει της συνταγματικά κατοχυρωμένης ελευθερίας του τύπου, ως αντισυνταγματική και τη διάκριση των εφημερίδων σε «εθνικόφρονες», των οποίων επιτρέπεται η ελεύθερη ανάγνωση, και σε «κομμουνιστικές», των οποίων η ανάγνωση απαγορεύεται. Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά δηλαδή στη θετική όψη της ελευθερίας έκφρασης της γνώμης και των στοχασμών, η ελληνική νομολογία διακηρύσσει παγίως το συνταγματικά απαραβίαστο της ιδιωτικής συνομιλίας, το οποίο μένει έξω από την κανονιστική επέμβαση των οργάνων της πολιτείας, υποχρεωμένων εκ του Συντάγματος να περιφρουρούν τον άνθρωπο, την αξία του και τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του. (ά. 2 παρ.1 και 5 παρ 1 Συντ). Αποφαίνεται λοιπόν η ελληνική νομολογία, ότι οι στρατιωτικοί, όπως όλοι οι Έλληνες πολίτες, απολαμβάνουν χωρίς καμία διάκριση την κατοχυρωμένη δια του ά. 14 παρ. 1 ελευθερία της 29. Βλ. ΣτΕ 2207/1977 (τμ. Γ ), ΝοΒ 1978, σελ.111 14
γνώμης. Έχουν συνεπώς το δικαίωμα να συζητούν και να εκφέρουν ελεύθερα τη γνώμη τους επί πολιτικών θεμάτων, παίρνοντας κριτική θέση γύρω από τη στάση των κυβερνώντων, αρκεί βεβαίως οι συζητήσεις αυτές να μην είναι δημόσιες, να μη μπορούν δηλαδή να καταστούν ευχερώς προσιτές σε τρίτους. 30 Ένας τέτοιος περιορισμός (μη δημοσιότητα των σχετικών συζητήσεων) είναι αυτονόητος, δεδομένης της αρχής της πολιτικής ουδετερότητας της δημόσιας διοίκησης, για την οποία γίνεται λόγος σε κατ ιδίαν κεφάλαιο της παρούσης. 31 Τέλος αξίζει στο σημείο αυτό να επισημανθεί και η πάγια γραμμή που χάραξε η νομολογία του ΣτΕ, σχετικά με το δικαίωμα έκφρασης των στοχασμών των δημοσίων υπαλλήλων (πολιτικών, στρατιωτικών, αστυνομικών). Κατά τη νομολογία λοιπόν αυτή, ως αντιβαίνων στον πυρήνα του δικαιώματος- και κατά συνέπεια ανεπίτρεπτος- είναι ο περιορισμός που εξαρτά την άσκηση του δικαιώματος του ά. 14 παρ. 1Συντ. από προηγούμενη άδεια της προϊσταμένης αρχής. 32 δ)το δικαίωμα λήψης αδειών. Οι άδειες απουσίας διακρίνονται σε κανονικές, εκπαιδευτικές και αναρρωτικές ή θεραπευτικές. Σύμφωνα με το άρ. 31 παρ.1 του ΣΠΚ κανονικές, είναι όσες διαρκούν από 5μέχρι 30 ημέρες. Χορηγούνται με γραπτή αναφορά του ενδιαφερομένου, σ` αυτόν που έχει το δικαίωμα να χορηγήσει την άδεια, που ζητήθηκε. Εκτός των κανονικών αδειών, χορηγούνται άδειες στους μόνιμους αξιωματικούς για εκπαιδευτικούς λόγους, για το εξωτερικό ή το εσωτερικό, με απόφαση του Υπουργού Εθνικής Άμυνας, μετά από πρόταση του αρχηγού του Γενικού Επιτελείο 30. Βλ. ΔεφΑθ 1155/1982, ΝοΒ 1983, σελ. 1653 επ., με παρατηρήσεις Ν. Ρώτη 31. Βλ. κεφάλαιο πέμπτο 32. Βλ. Στε 780/1981, Αρμενόπουλος 1981, σελ. 677 «τοιούτον δε ανεπίτρεπτον περιορισμόν συνιστά και η θέσπισις διατάξεως εξερτήσεως την άσκησιν του δικαιώματος τούτου υπό των δημ. υπαλλήλων εκ προηγουμένης άδειας της προϊσταμένης ή άλλης αρχής, δεδομένου ότι στην περίπτωσιν αρνήσεως της αδείας, καθίσταται ανενεργές το βασικόν δια την έννοιαν της δημοκρατίας ατομικόν τούτο δικαίωμα» Ομοίως ΣτΕ 1802/1986, Αρμενόπουλος 1987, σελ. 614 15
του Στρατού, σύμφωνα με το σχετικό νόμο. 33 Τέλος, υπάρχει η χορήγηση αναρρωτικών αδειών από το στρατιωτικό νοσοκομείο, που διαρκούν μέχρι δύο μήνες. 34 ε) Το δικαίωμα νοσηλείας Όλοι οι υπηρετούντες στις ένοπλες δυνάμεις έχουν το δικαίωμα της δωρεάν υγειονομικής περίθαλψης : ιατρικής και οδοντιατρικής, νοσοκομειακής και φαρμακευτικής, οι ίδιοι και τα μέλη των οικογενειών τους. Τέλος νοσηλεύονται κατά προτίμηση στα στρατιωτικά νοσοκομεία. 35 στ) Το δικαίωμα συνταξιοδότησης Το δικαίωμα της κοινωνικής ασφάλισης, θεμελιώνεται στο άρθρο 22 παρ. 5 του Σ 36 συνδέεται με την υπόσταση του ανθρώπου και αποτελεί κοινωνικό αγαθό. Απαρτίζεται από το δικαίωμα πρόσβασης στη κοινωνική ασφάλιση και από το δικαίωμα απόλαυσης των ωφελημάτων του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης. 37 Εχει υποχρεωτικό χαρακτήρα, καθώς το κράτος υποχρεώνει όλους τους εργαζόμενους σε κοινωνική ασφάλιση. ζ) Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας Όλοι οι πολίτες της χώρας μας έχουν το δικαίωμα δικαστικής προστασίας, το οποίο κατοχυρώνεται στο άρθρο 20 παρ.1 του Σ. Έτσι και οι στρατιωτικοί έχουν το δικαίωμα δικαστικής προστασίας. Αρμόδια δικαστήρια για την εκδίκαση των υποθέσεων που τους αφορούν είναι τα στρατοδικεία.οι στρατιωτικοί δικαστές, όπως και οι υπόλοιποι δικαστικοί 33.Άρθρο33 του ΣΠΚ 34. Άρθρο34 του ΣΠΚ 35. Άρθρο 36 παρ.1 Ν.1481/1984 36. Α. Δημητρόπουλος «Συνταγματικά Δικαιώματα» ειδικό μέρος σελ.70 εδ 107 37. Α. Δημητρόπουλος «Συνταγματικά Δικαιώματα» ειδικό μέρος 16
λειτουργοί, περιβάλλονται με εγγυήσεις λειτουργικής και προσωπικής ανεξαρτησίας. 38 Λειτουργούν σ όλη την επικράτεια έξι στρατοδικεία, τρία ναυτοδικεία, τέσσερα αεροδικεία, και ένα Αναθεωρητικό δικαστήριο με έδρα την Αθήνα. 38. Άρθρο167 παρ2 του ΣΠΚ 17
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η διάταξη του άρ. 4 παρ.6 του Συντάγματος, αποτελώντας τη βασική διάταξη επί της οποίας ερείδεται η έννοια της στρατιωτικής θητείας, κατοχυρώνει την αρχή της στρατολογικής ισότητας, αρχή απαραίτητη για κάθε σύγχρονο κράτος δικαίου. Η διάταξη αυτή, όμως, συγχρόνως αποτελεί και το έρεισμα για την επιβολή εκ μέρους του νομοθέτη πρόσθετων περιορισμών στα συνταγματικά δικαιώματα των στρατιωτικών. Δεν νοείται λόγω του χαρακτήρα της στράτευσης ως ειδικής κυριαρχικής σχέσης και μόνο δι αυτού, να βαρύνεται η έννομη σχέση των στρατιωτικών με πρόσθετους περιορισμούς καθώς επίσης και να θεωρούνται εξ αυτού <<ειδική κατηγορία πολιτών>> με δικαιώματα μειωμένα και ανεπαρκείς θεσμικές και δικαστικές εγγυήσεις. Ένα τέτοιου είδους τεκμήριο διαφορετικότητας και όχι ισονομίας των στρατιωτικών αντιβαίνει στις αρχές ενός σύγχρονου κράτους δικαίου,ενώ συγχρόνως αφαιρεί απ αυτούς όλες τις συνταγματικές και υπερεθνικές εγγυήσεις που κατοχυρώνονται από τη ρήτρα της ισότητας και της καθολικότητας. 18
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αλιβιζάτος Ν. Η Συνταγματική Θέση των Ενόπλων Δυνάμεων, τ. Ι, 1992. Αλιβιζάτος Ν. Η Συνταγματική Θέση των Ενόπλων Δυνάμεων, τ. ΙΙ, 1992. Δαγτόγλου Π., Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα, τ. Α. 2005 Δαγτόγλου Π., Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα, τ. Β. 2005 Α. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος, τεύχος α. Α. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος, τεύχος β. Α. Δημητρόπουλος, Κοινωνικός Ανθρωπισμός και Ανθρώπινα Δικαιώματα Α εκδ.1980 Α. Δημητρόπουλος,, Συνταγματικά Δικαιώματα, ειδικό μέρος, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος ΙΙΙ 2005 Μανωλεδάκης Ι. Έννοια υπηρεσίας κατ` άρθρο 70 Στρ ΠΚ,Γνωμοδότηση, Αρμενόπουλος 1981 Νομολογία από το Συμβούλιο Επικρατείας (ΣτΕ) Στρατιωτικός Ποινικός Κώδικας 19