Πρόλογος. 1 Ο όρος «ποίηση της ήττας» αναφέρεται σε εισαγωγικά σε όλο το κείµενο, έτσι όπως αναφέρεται και σε πολλές

Περιεχόµενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 1 Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 Α. 1. ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ: ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ - ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ... 4 Α. 1. 1. Παιδικά χρόνια... 4 Α. 1. 2. Φοιτητικά Χρόνια Κατοχή Εµφύλιος... 6 Α. 1. 3. Μετά τον εµφύλιο µέχρι τη ικτατορία του 1967... 8 Α. 1. 4. Τα χρόνια της δικτατορίας ως το 2005... 10 Α. 1. 5. Εργογραφία... 13 Α. 2. Ο ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ ΚΑΙ Η ΠΑΡΑ ΟΣΗ ΤΗΣ ΓΕΝΙΑΣ ΤΟΥ 30.... 15 Α. 2. 1. Οι επιδράσεις από τους ποιητές του 30. Ο ελεύθερος στίχος.... 15 Α. 2. 2.Επιρροές από τον Σεφέρη... 19 Α. 2. 3. Ο Καρυωτάκης και ο Καβάφης... 22 Β. Η ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ... 24 Β. 1. ΤΟ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΣΤΗ ΕΚΑΕΤΙΑ ΣΤΟ ΙΑΣΤΗΜΑ 1940 1950... 24 Β. 1. 1. Η πνευµατική ζωή κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσµίου Πολέµου και ύστερα.. 24 Β. 1. 2. Η Α` µεταπολεµική γενιά - χαρακτηριστικά και συντελεστές... 27 Β. 2. Η «ΠΟΊΗΣΗ ΤΗΣ ΉΤΤΑΣ».... 31 Β. 2. 1. Ορισµός, κριτικές θέσεις και αντιπαραθέσεις.... 31 Β. 2. 2. Ήττα και «αντιήττα» στην ποίηση του Αναγνωστάκη... 38 Γ. ΟΙ ΠΑΡΟΥΣΙΕΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ... 42 Γ. 1. ΠΡΩΤΕΣ ΕΚ ΟΣΕΙΣ (ΜΕΧΡΙ ΤΟ 1954)... 42 Γ 1. 1. Εποχές... 42 Γ 1. 2. Εποχές 2... 48 Γ. 1. 3. Παρενθέσεις και Εποχές 3... 51 Γ. 2. ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΜΕΤΑ ΤΟ 1954... 57 Γ. 2. 1. Η Συνέχεια των Εποχών... 57 Γ. 2. 3. Η Συνέχεια 3... 61 Γ. 2. 3. Ο Στόχος... 66. Ι ΕΟΛΟΓΙΚΑ Α ΙΕΞΟ Α ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ... 71. 1. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ Α ΙΕΞΟ ΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ... 71. 1. 1. Το Υστερόγραφο του ποιητή... 71. 1. 2. Η πορεία προς την τελική παραίτηση... 74 ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 79 RESUMÉ... 81 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 83 ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ... 88

Πρόλογος Η εργασία αυτή έχει ως αντικείµενό της την ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη, ποιητή του δεύτερου µισού του εικοστού αιώνα, γιατρό στο επάγγελµα και πολύ σηµαντικού κριτικού, υπό το πρίσµα και αναφορικά µε την επονοµαζόµενη «ποίηση της ήττας». Προσπαθεί να παρουσιάσει τα χαρακτηριστικά της ποιητικής του δηµιουργίας και, συµπερασµατικά, να αποδείξει ποια ήταν τα ιδεολογικά αδιέξοδα της ποιητικής του φωνής, τα οποία τον οδήγησαν τελικά στη δηµιουργική σιωπή. Ποια ήταν η πρωτοβουλία που µε οδήγησε στην επιλογή αυτού του θέµατος της πτυχιακής µου εργασίας; Εκτός από το ότι η λιτή και εξοµολογητική ποίηση του Αναγνωστάκη, επηρεασµένη από τα γεγονότα του εµφυλίου πολέµου, αγγίζει βαθύτατα τον κάθε αναγνώστη, παραµένει και αυτό είναι η άποψή µου, απλούστατη, σχεδόν γυµνή, µε λίγες λέξεις, πολλά αποσιωπητικά και χωρίς περιττές µυθολογικές µεταφορές που είναι συχνά δυσνόητες, καταφέρνοντας να πει πολλά, περισσότερα κατά την εκτίµησή µου από µια ποίηση «πολύλογη» φορτωµένη µε πλούτο µοτίβων και εικόνων. Θεµατικά διαιρείται η εργασία µου σε τέσσερα µεγάλα κεφάλαια. Στο πρώτο θα παρουσιάσω τα βιογραφικά στοιχεία του ποιητή, τα οποία είναι πολύ σηµαντικά για την ποιητική του δηµιουργία. Ο Αναγνωστάκης, ως αυστηρά ρεαλιστικός ποιητής, άντλησε θεµατικά, σχεδόν απόλυτα, από τα βιώµατά του. Σ αυτό το κεφάλαιο εντάσσεται και η εργογραφία του ποιητή, καθώς και ορισµένες µεταφράσεις των ποιηµάτων του σε ξένες γλώσσες. Στο δεύτερο µέρος του κεφαλαίου επιχειρείται να αποδειχτεί η σχέση του Αναγνωστάκη µε τα µοντερνιστικά ρεύµατα, αποδεικνύοντας την επίδραση κυρίως από την ποίηση του Σεφέρη, του Καβάφη και του Καρυωτάκη, που τη εντοπίζουµε στο έργο του. Το δεύτερο µεγάλο κεφάλαιο αφορά την µεταπολεµική ποίηση, συγκεκριµένα την Α Μεταπολεµική γενιά όπου εντάσσουµε και τον Αναγνωστάκη. Τα κοινά στοιχεία, αν και εµφανή σ αυτό το κεφάλαιο, δεν µας αποκλείει την δυνατότητα να κατανοήσουµε, ότι ο κάθε ποιητής έχει βιώσει το δικό του δράµα και εποµένως η ποίησή του εξελίσσεται µε διαφορετικό τρόπο. Σ αυτό το σηµείο θα δώσω τον ορισµό της «ποίησης της ήττας» 1 και θα παρουσιαστούν οι θέσεις ορισµένων κριτικών της εποχής, ώστε να δοθεί µια σφαιρικότερη εικόνα για το πόσο περίπλοκο και συζητηµένο είναι το θέµα αυτό στην µοντέρνα ελληνική κριτική λογοτεχνίας. Ως επίλογος του εν λόγω κεφαλαίου µπορεί να θεωρηθεί το µέρος που 1 Ο όρος «ποίηση της ήττας» αναφέρεται σε εισαγωγικά σε όλο το κείµενο, έτσι όπως αναφέρεται και σε πολλές κριτικές εργασίες µε το θέµα της ποίησης της αντίστασης, λ.χ. Μέντη,. Μεταπολεµική πολιτική ποίηση. Ιδεολογία και ποιητική, Κέρδος, Αθήνα 1995, κ.α. 1

αναφέρεται στην «ήττα» και στην «αντήττα» στην ποίηση του Αναγνωστάκη. Στο σηµείο αυτό θα προσπαθήσω να δώσω απαντήσεις στο κεντρικό ερώτηµα της εργασίας. Είναι όντως η ποίηση του Αναγνωστάκη «ποίηση της ήττας»; Προχωρώντας ο αναγνώστης στο τρίτο κεφάλαιο της εργασίας µου θα έχει την ευκαιρία την ευκαιρία να γνωρίσει εγγύτερα την προς συζήτηση ποίηση. Με σειρά έκδοσης θα παρουσιαστούν οι τρεις Εποχές, οι τρεις Συνέχειες µαζί µε τις Παρενθέσεις και τέλος Ο Στόχος. εν θα επιµείνω σε µια ιδιαίτερα αναλυτική παρουσίαση των ποιηµάτων, µια και αποτελούν ένα µεµονωµένο µέρος της εργασίας, συµπληρωµένο από δικές µου µεταφράσεις στα σλοβακικά. Αντίθετα, θα δοκιµάσω να επιλέξω µόνον τα ποιο ενδεικτικά κοµµάτια των ποιηµάτων του Αναγνωστάκη, µε πρόθεση να εξηγήσω τα βασικά χαρακτηριστικά της ποίησής του, τα θεµατικά συγκεκριµένα και τα αισθητικά. Ο. Καψάλης 2 µας µεταφέρει τα λόγια του Παν. Μουλλά, κατά τον οποίο η ποίηση του Αναγνωστάκη «δεν κοµίζει τίποτα ανατρεπτικά καινούριο ή ρηξικέλευθο στο υφολογικό και µορφολογικό ρεπερτόριο της ελληνικής ποίησης», ταυτόχρονα τονίζει όµως ότι «ο τόνος του Αναγνωστάκη είναι µοναδικός, είναι δικός του, ολότελα δικός του, και ανάµεσα γνωρίσιµος». Το τρίτο κεφάλαιο µπορεί να θεωρηθεί ως «εισαγωγή» του τελευταίου κεφαλαίου. Σε αυτό, στηριζόµενη στο Υ[στερό]Γ[ραφό] του ως «βοηθητικό βιβλίο» για την ανάγνωση της προαναφερόµενης ποίησης, θα επιχειρήσω να εκθέσω τα συµπεράσµατα, τα οποία προέκυψαν από τους στόχους που έθεσε αρχικά η πτυχιακή αυτή εργασία και όπως αυτά διαµορφώθηκαν στην πορεία της. Στο τέταρτο κεφάλαιο θα δοκιµάσω να δώσω ικανοποιητικές απαντήσεις στα εξής ερωτήµατα: Ποια, λοιπόν, είναι τα ιδεολογικά αδιέξοδα της ποίησης του Θεσσαλονικιού ποιητή; Πως λειτουργούν, και πως, εν τέλει, οδηγείται ο Αναγνωστάκης, µέσα από µια ποιητική πορεία σε µια µακρά σιωπή, µετά από τη µακρόχρονη πορεία µέσα στη λεγόµενη «ποίηση της σιωπής» 3 ; Θα πρέπει επίσης να επισηµάνω ότι εξαιρείται από την εργασία µου (εκτός ορισµένων αναφορών, προκειµένου να κατανοηθούν τα όσα λέγονται) η παρουσία του Μανόλη Αναγνωστάκη ως Μανούσου Φάσση, έργο που αποτελεί ένα ξεχωριστό κεφάλαιο αναφορικά µε την κατανόηση της προσωπικότητάς του. Επίσης τα κριτικά έργα του ποιητή αναφέρονται µόνον περιθωριακά. 2 βλ. Καψάλης,. «Το καµαράκι κάτω από τη σκάλα», Αφιέρωµα περιοδικού Εντευκτήριο, τχ. 71, εκέµβριος 2005, σ.157 3 Η έκφραση αυτή είναι η δική µου παροµοίωση στα λόγια του Πιπίνη (βλ. Πιπίνης, Γ. Μανόλης Αναγνωστάκης: Ένας φανατικός πεζοπόρος της ποίησης, Σοκόλης, Αθήνα 1999, σ. 105), όπου ο συγγραφέας ανακαλύπτει τη γοητεία της ποίησης «χωρίς ήχους και λέξεις», κάνοντας µ` αυτόν τον τρόπο µια παράφραση τελευταίου στίχου του ποιήµατος «Ήρθες όταν εγώ..» του Αναγνωστάκη: «Γράφοντας ποιήµατα χωρίς ήχους και λέξεις.» 2

Πρέπει ακόµη να τονίσω ότι η εργασία αυτή δεν σκοπεύει να ερευνήσει ή, κατά κάποιο τρόπο, να «δικαιολογήσει» την πολιτική στάση και δράση του ποιητή, ούτε αποβλέπει να αποτελέσει αφετηρία διαλόγου για το πολιτικό ή µη πολιτικό στοιχείο στην ποίηση του Αναγνωστάκη. Εάν υπάρχουν τέτοιου είδους αναφορές, αυτές κρίθηκαν απαραίτητες για να εξηγηθεί κατά αυτόν τον τρόπο άλλο ουσιώδες στοιχείο της γραφής του (συγκεκριµένα στο κεφάλαιο Β. 2. 2. όπου το πολιτικό στοιχείο βοηθά στην απάντηση του ερωτήµατος, αν πρόκειται, τελικά, για «ποίηση της ήττας»). Η βιβλιογραφία που χρησιµοποίησα είναι σχετικά µεγάλη και παρατίθεται στο τέλος της εργασίας. Αποτελείται από µονογραφίες για τον ποιητή, συλλογικές εργασίες που παρουσιάζουν το θέµα της «ποίησης της ήττας», αφιερώµατα διάφορων περιοδικών, άρθρα δηµοσιευµένα σε εφηµερίδες ή λογοτεχνικά και πολιτιστικά περιοδικά, και υλικό από ιστοσελίδες, από τις οποίες ξεχωρίζω κυρίως το greek-language.gr (Η Πύλη για τη νεοελληνική γλώσσα). 3

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α. 1. Μανόλης Αναγνωστάκης: Βιογραφικά - εργογραφία Α. 1. 1. Παιδικά χρόνια Στο σπίτι της οδού ικαστηρίων 20 στη Θεσσαλονίκη, 9 Μαρτίου του 1925, γεννιέται ο γιος του Ανέστη Αναγνωστάκη, γιατρού κρητικής καταγωγής, και της Ευαγγελίας Κασιµάτη. Λαµβάνει το όνοµα Μανόλης. Είχε προηγηθεί η Μαρία (αργότερα σύζυγος Γιώργου ρούτσα) και ακολούθησε η Λούλα (θεατρική συγγραφέας, µετέπειτα σύζυγος του πεζογράφου Γιώργου Χειµωνά). Ο νεαρός Μανόλης παρακολούθησε τα πρώτα µαθήµατα στη Θεσσαλονίκη, φοίτησε στο εκεί Πειραµατικό Σχολείο του Πανεπιστηµίου και, κατόπιν, σπούδασε ιατρική. Πήρε ειδικότητα ακτινολόγου. Μετεκπαιδεύτηκε στη Βιέννη και, για λίγους µήνες, στη Σουηδία. Από τα µαθητικά ακόµη θρανία διακρίθηκε για «την καταπληκτική του ευχέρεια να σκαρώνει στίχους, να πλέκει ταιριαστές οµοιοκαταληξίες και να συναρµολογεί στο άψε σβήσε ένα ποίηµα για τη γραβάτα κάποιου καθηγητή, για τη γιορτή της αποταµίευσης η για µια νίκη των τσικό του ΠΑΟΚ». 4 «Το καλοκαίρι του 40, δεκαπεντάχρονος, ανακαλύπτει τους νέους τότε µοντέρνους ποιητές, τον Σεφέρη, τον Ρίτσο, τον Βρεττάκο, τον Εγγονόπουλο καθώς και τον Οικονόµο, για τον οποίον θα τρέφει πάντα µια ιδιαίτερη εκτίµηση. Τον Οκτώβρη του 1940, µε την κήρυξη του πολέµου, έγραψε τα δικά του πατριωτικά ποιήµατα.» 5 Εκτός από τους Έλληνες ποιητές, συναντήθηκε ο νεαρός φοιτητής επίσης µε την µοντέρνα ποίηση του γαλλικού µοντερνισµού. Γνωρίζοντας γαλλική γλώσσα διάβαζε µανιώδης τους Γάλλους συµβολιστές, τον Baudelaire ή τον Apollinaire 6. 4 βλ. ασκαλόπουλος,. Μ.Στασινοπούλου, Μ. «Μανόλης Αναγνωστάκης: Σχήµα βίου και έργου», περιοδικό Εντευκτήριο, αρ. 71, εκέµβριος 2005 (Αφιέρωµα στον Μ. Α.), σελ. 10 5 Φραντζή, Α. βλ. ασκαλόπουλος,. Μ.Στασινοπούλου, Μ. «Μανόλης Αναγνωστάκης: Σχήµα βίου και έργου», ο. π. 6 «Η πιο σταθερή µου αµετακίνητη προσκόλληση είναι στην ιδιοφυΐα του Απολλιναίρ που τυχαία τον ανεκάλυψα στα 17 µου χρόνια και έκτοτε παραµένει το µέτρο σύγκρισης για ό,τι µετέπειτα διάβασα.», βλ. Αναγνωστάκης, Μ «Μια συνοµιλία του Μανόλη Αναγνωστάκη µε τον Αντώνη Φωτιέρη και τον Θανάση Νιάρχου», Η Λέξη, τχ. 47, Ιαν. Φεβ. 1982. σ. 59. Ας σηµειωθεί ότι ο Αναγνωστάκης από το έργο του Apollinaire έχει µεταφράσει τα «Θαύµατα του Πολέµου», δηµοσιευµένα στα Ελεύθερα Γράµµατα καθώς και µία οµάδα σύντοµων λυρικών ποιηµάτων της συλλογής Calligrammes, δηµοσιευµένων στο Ξεκίνηµα. 4

Το πρώτο νεανικό του ποίηµα, µε την ένδειξη «µαθητής» στην υπογραφή και µε τον αντάξιο των περιστάσεων τίτλο «Μολών Λαβέ», δηµοσιεύτηκε στα χρόνια του πολέµου στην αθηναϊκή εφηµερίδα Νέος κόσµος το 1941. Την περίοδο 1941 1946 στέλνει προς δηµοσίευση, χωρίς επιτυχία κατά κανόνα, διάφορες συνεργασίες του στη Νέα Εστία όσο και στα Πειραϊκά Γράµµατα, όπου πάντως το 1942 δηµοσιεύτηκε το πρώτο ποίηµά του, µε τίτλο «1870 1942» 7, το οποίο αποτελεί και την επίσηµη εµφάνισή του στον λογοτεχνικό χώρο. Το ποίηµα αυτό υιοθετεί τον τόνο µιας ανοιχτής πολεµικής δήλωσης απέναντι σε µια ηθική και πνευµατική παράδοση που είχε τραφεί µε µελοδραµατικό λυρισµό, χαµένους παραδείσους και αφελή µελαγχολία, που θεωρούνται πια κενές και γίνονται γ αυτό αντικείµενο σαρκασµού. Η πολεµική του πάντως εξαντλείται µέσα σε µια στενή τήρηση του παραδοσιακού µέτρου µε τέλεια συµµετρική αντιστοιχία τις οξύτονες και παροξύτονες οµοιοκαταληξίες των δέκα στίχων του ποιήµατος και την προσαρµόζει στον ιαµβικό ρυθµό στις δικές του εκφραστικές απαιτήσεις καταφεύγοντας ίσως σε τολµηρούς διασκελισµούς 8, όπως π.χ. µεταξύ του ογδόου και του ενάτου στίχου: Ένας εστέναξε βαθειά, κάποιος άλλος ζητούσε να δακρύση, όπως εταίριαζε στο διάφανο σκοτάδι [ ] «Πράγµατι, αυτή είναι η µόνη µαρτυρία της παραγωγής του σε παραδοσιακό στίχο που ο ποιητής έχει επίσηµα αναγνωρίσει, προβάλλοντάς τη µεταξύ άλλων σαν διαχωριστική γραµµή ανάµεσα στην αφετηρία της παραδοσιακής έµπνευσης και την µετέπειτα υιοθεσία του ελεύθερου στίχου, που φαίνεται ριζική και µη αντιστρέψιµη.» 9 7 Το ποίηµα παρουσιάζει σαν τίτλο δυο ηµεροµηνίες, που προφανώς σηµαίνουν τη σύγκρουση νοοτροπίας και αισθητικής δυο διαφορετικών εποχών, βλ. Αργυρίου, Α. «Ο ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης.. και ο πολίτης», περιοδικό Βιβλιοθήκη, 30 Νοεµβρίου 2001, Αφιέρωµα στον Αναγνωστάκη. [online] [αναλήφθηκε στις 22 Σεπτεµβρίου 2007], διαθέσιµο: βλ. παρακάτω στη Βιβλιογραφία 8 γαλλ. enjambement, όρος της ποίησης, σύµφωνα µε τον οποίο µεταφέρεται µέρος της έννοιας του πρώτου στίχου στον επόµενο 9 βλ. Orsina, V. Ο Στόχος και η σιωπή. Εισαγωγή στην ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη, Νεφέλη, Αθήνα 1995. σ. 24. Όπως αναφέρεται έπειτα, ο Αναγνωστάκης δεν διακόπτει τους δεσµούς µε την παράδοση τόσο εύκολα, γεγονός που διαπιστώνεται επίσης από την παραγωγή του σε παραδοσιακό στίχο, µε ψευδώνυµο Μανούσος Φάσσης. 5

Α. 1. 2. Φοιτητικά Χρόνια Κατοχή Εµφύλιος Φοιτητής στο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, εντεταγµένος ιδεολογικά στον χώρο της Αριστεράς, αναµειγνύεται ενεργά στις σπουδαστικές ζυµώσεις της εποχής, συµµετέχει στον Εκπολιτιστικό Όµιλο Πανεπιστηµίου (Ε.Ο.Π.) και αποτελεί την ψυχή στην έκδοση δύο φοιτητικών περιοδικών το Ξεκίνηµα 10 (1944, ως αρχισυντάκτης) και Ο Φοιτητής (1945). Στα περιοδικά αυτά εµφανίζονται για πρώτη φορά τα ψευδώνυµά του «Φανή ηµαρά» και «Μ. Στεφανίδης». Σύµφωνα µε τον ασκαλόπουλο, «το Ξεκίνηµα κυκλοφόρησε στις αρχές του 1944, ύστερα από απόφαση που πάρθηκε στα τέλη του 1943 από τη ιοικούσα Επιτροπή του Ε.Ο.Π... πίσω από τον οποίον κρυβόταν επιµελώς η αντιστασιακή οργάνωση ΕΠΟΝ 11.» 12 Ακόµη κατά τον Μουχάγιερ, «ο δεκαεννιάχρονος αρχισυντάκτης του Ξεκινήµατος Μανόλης Αναγνωστάκης και οι στενοί του φίλοι Θανάσης Παπαδόπουλος, Γιώργος Καφταντζής, Ηλίας Γαργάλας, Θανάσης Φωτιάδης, Σωτήρης Μάνιος, Γιώργος Φυντανό, Κλείτος Κύρου, Πάνος Θασίτης, κατάφεραν να στήσουν ένα νεανικό περιοδικό, που όµοιο του δύσκολα έχει να επιδείξει κάποια πανεπιστηµιακή κοινότητα από καταβολής ελληνικού κράτους µέχρι σήµερα.» 13 Σε καλλιτεχνική έκθεση ζωγραφικής χαρακτικής γλυπτικής που οργάνωσε ο Ε.Ο.Π. το Σεπτέµβριο 1944 εκθέτει και τρία δικά του σχέδια. Το 1945, σε ηλικία 25 ετών, εκδίδει την πρώτη ποιητική συλλογή του, µια πλακέτα 32 σελίδων, µε τίτλο Εποχές, «µε δύο σχέδια του Τάκη Αλεξανδρίδη.» Στα πρώτα µετακατοχικά χρόνια δηµοσιεύει συνεργασίες του σε διάφορα περιοδικά: Φιλολογικά Χρονικά, Ποιητική τέχνη, Ελευθέρα γράµµατα, Ο Αιώνας µας, καθώς και σε εφηµερίδες της Θεσσαλονίκης: Νέα Λαϊκή Φωνή και Συµφιλιωτής. Στα έντυπα αυτά υπογράφει και µε τα ψευδώνυµα «Μίνος Αµαριώτης» και «ήµος Κρητικός», εντωµεταξύ, «την άνοιξη του 1946 τον διαγράφουν από το ΚΚΕ, κατηγορώντας τον σαν τροτσκιστή, οπορτουνιστή και ηττοπαθή» 14 Το 1948 εκδίδονται στη Θεσσαλονίκη, σε 300 αντίτυπα και σε κοινή µετάφραση Μανόλη Αναγνωστάκη Κλείτου Κύρου, ύο Ωδές του Λόρκα. Νέες, δικές του µεταφράσεις ποιηµάτων του Λόρκα δηµοσιεύει αργότερα (1960) στο περιοδικό Ενδοχώρα Ιωαννίνων. 10 Κυκλοφόρησε µε υπότιτλο «εκαπενθήµερο περιοδικό του Εκπολιτιστικού Οµίλου του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης», βλ. Βαρών-Βαςάρ, O. «Ο Αναγνωστάκης στο Ξεκίνηµα», δηµοσιεύτηκε στο περιοδικό Επτά Ηµέρες, µέρος της εφηµερίδας Καθηµερινή στις 4 εκεµβρίου 2005 [online]. [αναλήφθηκε στις 15 Μαΐου 2007] διαθέσιµο: βλ. παρακάτω στη Βιβλιογραφία 11 Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων, βλ. Βαρών-Βασάρ, Ο. «Ο Αναγνωστάκης στο Ξεκίνηµα» ο. π. 12 βλ.. ασκαλόπουλος Στασινοπούλου, Μ. «Μανόλης Αναγνωστάκης: Σχήµα βίου και έργου», σ. 13 13 Χρήστος Μουχάγιερ: Μνήµες Επταπυργίου, βλ. ο. π. ασκαλόπουλος,. Στασινοπούλου, Μ. «Μ. Α. Σχήµα βίου και έργου», ο. π. 14 Π. Χ. Μαρκόγλου: Μνήµες Επταπυργίου, βλ. ο. π.. ασκαλόπουλος Μ. Στασινοπούλου: «Μ. Α. Σχήµα βίου και έργου», σ. 14 6

Στις 14 Αυγούστου του 1948 συλλαµβάνεται και, µαζί µε άλλους 68 συντρόφους του, εγκλείεται στον Γεντί Κουλέ για συνωµοτική δράση της ΕΠΟΝ. Οι εφηµερίδες της εποχής αναγγέλλουν µε πηχυαίους τίτλους ότι «εξηρθρώθη και εξουδετερώδη η συνωµοτική οργάνωσις ΕΠΟΝ». Τον Νοέµβριο, ενώ ο ίδιος βρίσκεται στη φυλακή, τυπώνεται στις Σέρρες, µε φροντίδα του φίλου του Γιώργου Καφταντζή, σε 100 αντίτυπα εκτός εµπορίου, η δεύτερη συλλογή του Εποχές 2. «Στις 14.1.1949» όπως µας πληροφορεί ο Π. Χ. Μαρκόγλου, «αρχίζει η δίκη των 69 υποδίκων της ΕΠΟΝ ενώπιον του έκτακτου στρατοδικείου [...] Ακολουθεί η απόφαση του στρατοδικείου: εκατρείς σε θάνατο, οι υπόλοιποι σε διάφορες ποινές µέχρι ισόβια. Ανάµεσα σε αυτούς που καταδικάστηκαν σε θάνατο είναι και ο ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης που σε όλη τη διάρκεια της δίκης δεν επικαλέστηκε ποτέ την διαγραφή του από το ΚΚΕ [ ] Η εκτέλεση της θανατικής ποινής καθυστέρησε, επειδή η καταδίκη ήταν µε ψήφους 3-2, και τελικά δεν πραγµατοποιήθηκε ποτέ.» 15 Τελικά τον Ιούνιο 1951 ο Αναγνωστάκης αµνηστεύτηκε και αποφυλακίστηκε µε τα µέτρα της κυβέρνησης Πλαστήρα. 16 15 Π. Χ. Μάρκογλου, ο.π. 16 Ο Νικόλαος Πλαστήρας (4 Νοεµβρίου 1883-26 Ιουλίου 1953) ήταν στρατιωτικός και πολιτικός στην νεότερη Ελλάδα. Έγινε γνωστός για την στρατιωτική του δράση κατά τους Βαλκανικούς Πολέµους (όπου έγινε γνωστός ως Μαύρος Καβαλάρης) και την Μικρασιατική εκστρατεία και πολλές φορές ενεπλάκη µε την πολιτική συµµετέχοντας ή οργανώνοντας κινήµατα. Υπηρέτησε τρεις φορές ως πρωθυπουργός της Ελλάδας. Μετά τα " εκεµβριανά" του 1944 κλήθηκε να αναλάβει την κυβέρνηση ως προσωπικότητα ευρείας αποδοχής, στις 3 Ιανουαρίου 1945. Προσπάθησε να αποτρέψει τον Εµφύλιο πόλεµο, και συµµετείχε στην Συµφωνία της Βάρκιζας. Όµως µε µεθοδεύσεις της Βρετανίας αναγκάστηκε σε παραίτηση στις 4 Αυγούστου 1945. Παρέµεινε όµως στην Ελλάδα για να ασχοληθεί µε την πολιτική. (πηγή: Wikipedia.org [online]. [αναλήφθηκε στις 20 Μαΐου 2007]) 7

Α. 1. 3. Μετά τον εµφύλιο µέχρι τη ικτατορία του 1967 Μετά την αποφυλάκισή του αποφοίτησε ο ήδη είκοσι-εφτάχρονος Μανόλης από την Ιατρική το 1952, και έκανε την ειδίκευσή του ως ακτινολόγος στο στρατιωτικό νοσοκοµείο της Αθήνας. Το 1951, αµέσως µετά την αποφυλάκισή του, τυπώνεται στη Θεσσαλονίκη η ποιητική συλλογή Εποχές 3, και το 1954 στην Αθήνα Η Συνέχεια (και οι δύο εκτός εµπορείου). Το 1956 ο Μ. Α. επιχειρεί την πρώτη συγκεντρωτική έκδοση του έργου του, µε τίτλο Τα Ποιήµατα (1941 1956). Το βιβλίο τυπώθηκε και πάλι στην Αθήνα, µε επιµέλεια Ντ. Α. Γεωργούδη και Κ. Γεννατά, σε 650 αντίτυπα. Στην έκδοση αυτή εντάχθηκαν και οι ενότητες Παρενθέσεις και Συνέχεια 2, που δεν είχαν κυκλοφορήσει αυτοτελώς έως τότε. Εντωµεταξύ, από το εκέµβριο του 1954 είχε αρχίσει να κυκλοφορεί η Επιθεώρηση Τέχνης, στην οποία δηµοσιεύει κατά καιρούς συνεργασίες του. Μετά την τελειοποίηση των σπουδών του στη Βιέννη ( 55-56) εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη και το 1956 νυµφεύεται τη Νόρα, το γένος Βαρβέρη. Το 1957 γεννιέται ο γιος του Ανέστης. Η οικογένεια διαµένει, διαδοχικώς, στις οδούς. Γούναρη και Μητροπόλεως και τελικά εγκαθίσταται οριστικώς στην Αθήνα το 1978. Στις αρχές του 1959 εµφανίζεται στη Θεσσαλονίκη το πρώτο τεύχος του περιοδικού Κριτική, µε υπότιτλο «δίµηνη έκδοση µελέτης και κριτικής», µε διευθυντή τον Μανόλη Αναγνωστάκη και µε την ενεργότατη συµµετοχή της συζύγου του Νόρας. Σύµφωνα µε τις προγραµµατικές δηλώσεις του πρώτου τεύχους, η Κριτική «απευθύνεται σε ένα κοινό που έχει υπερβεί πια το στάδιο του ανεύθυνου φιλολογικού κουτσοµπολιού και της ασηµαντολογίας και που έµαθε να αναζητά, πέρα από τις φλύαρες διακοσµήσεις, κάποιον ουσιαστικό Λόγο. Απευθύνεται σε ένα κοινό που δεν αρκείται στην εύκολη πνευµατική τέρψη, που δεν ζητά την ξεκούραση µε υποκατάστατα πνευµατικότητας, αλλά διψά µέσα από τις σελίδες ενός περιοδικού να βρει µίαν απάντηση η τουλάχιστον µία σοβαρή αντιµετώπιση των προβληµάτων του, των προβληµάτων της εποχής του.» 17 Η Κριτική κυκλοφόρησε συνολικά 18 τεύχη, διαγράφοντας τροχιά τριών συναπτών ετών (1959 1961). Παρά το σχετικώς βραχύ διάστηµα της έκδοσής της, συγκαταλέγεται στα πιο σηµαντικά και αξιόλογα περιοδικά του 20ού αιώνα. Το περιοδικό θεωρείται σήµερα «ως η υψηλότερη συνεισφορά που πρόσφερε η πρώτη µεταπολεµική ποιητική γενιά στον κριτικό 17 βλ. ο.π. ασκαλόπουλος,. Στασινοπούλου, Μ. «Μ. Α.: Σχήµα βίου και έργου» σ. 16 8

αντίλογο, τον οποίο πρόβαλε ηρωικά για να σπάσει τα δεσµά µε τους δογµατισµούς κάθε σηµαίας.» 18 Τον Απρίλιο του 1962 τυπώνεται η νέα ποιητική συλλογή του, µε τίτλο Η Συνέχεια 3, σε 600 αντίτυπα. Το 1963, µε αφορµή τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαµπράκη, εντοπίζονται τα πρώτα πολιτικού χαρακτήρα επικαιρικά κείµενα του Μ. Α. στην εφηµερίδα Η Αυγή. Η συνεργασία του ποιητή µε την εφηµερίδα αυτή θα πυκνώσει κατά τα µεταπολεµικά χρόνια. Στα πρώτα τεύχη του περιοδικού Εποχές (1963 1967) δηµοσιεύει βιβλιοκρισίες για την Αριάγνη του Στρατή Τσίρκα και την Καγκελόπορτα του Αντρέα Φραγκιά. Τον Απρίλιο 1965 διαβάζει ποιήµατά του στην Ελληνοαµερικανική Ένωση της Αθήνας. Το 1965 τυπώνεται στη Θεσσαλονίκη του Υπέρ και κατά. Σηµειώσεις Κριτικής, όπου συγκεντρώνονται δώδεκα κείµενα, τα περισσότερα από τα οποία είχαν εµφανιστεί στην Κριτική. Την ίδια χρονιά διορίζεται µέλος της Καλλιτεχνικής Επιτροπής του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος, γεγονός που προκάλεσε διαµαρτυρίες «εθνικοφρόνων πολιτών» για τον διορισµό στη θέση αυτή ενός δεδηλωµένου κοµµουνιστή. Το 1966 και µέχρι την κήρυξη της δικτατορίας συνεργάζεται µε την εφηµερίδα της Θεσσαλονίκης Μακεδονική Ώρα, δηµοσιεύοντας κριτικές βιβλίου, ψευδώνυµες επιστολές, ανυπόγραφα και ενυπόγραφα σχόλια πολιτικής και πολιτιστικής επικαιρότητας, καθώς και κριτικής ταινιών κινηµατογράφου. Υπογράφει συχνά µε τα ψευδώνυµα «Εµµ. Κασιµάτης» και «Σαλβατόρ υ Ρέγιες». 18 βλ. ο. π. Orsina, V. Ο Στόχος και η σιωπή. σ. 77 9

Α. 1. 4. Τα χρόνια της δικτατορίας ως το 2005 Τον Ιούνιο του 1970 κυκλοφορεί η αντιδικτατορικό µανιφέστο των ποιητών µε τίτλο εκαοχτώ Κείµενα στον οποίο δηµοσιεύτηκε η ενότητα Ο Στόχος (12 από τα συνολικώς 13 ποιήµατα της σειράς). Η σύζυγός του Νόρα αναλαµβάνει, µαζί µε τους Γ. Παλιαδέλη και Ι. Σαλακίδη, το βιβλιοπωλείο της Θεσσαλονίκης «Βιβλιοθήκη», στο οποίο θα συµµετάσχει αργότερα και ο πεζογράφος Γιάννης Πάνου. Την επόµενη χρονιά ο Μ. Α. γράφει κριτικές για ελληνικά και ξένα βιβλία της ιατρικής του ειδικότητας στο περιοδικό Ελληνική Ιατρική. Στέλνει στα Κυπριακά Χρονικά της Λευκωσίας δοκίµιο µε τίτλο «Περί διαλόγου κτλ.», το οποίο εντάχτηκε αργότερα στο βιβλίο του Αντιδογµατικά. Συµµετέχει, µαζί µε τους Γιάννη άλλα, Ρόδη Ρούφο, Τάκη Σινόπουλο, Θ.. Φραγκόπουλο στη «Βραδιά Σεφέρη», που οργάνωσε στο αθηναϊκό θέατρο «Άλφα» η Εταιρία Μελέτης Ελληνικών Προβληµάτων. Στο τέλος του 1971 εκδίδεται στη Θεσσαλονίκη νέα συγκεντρωτική έκδοση των ποιηµάτων του, Τα Ποιήµατα (1941 1971), στις τελευταίες σελίδες της οποίας αναφέρεται ότι «το βιβλίο αυτό δεν υπόκειται εις την κρίσιν Επιτροπής Κρατικών Βραβείων ή άλλου κρατικού οργανισµού». Το 1972, µαζί µε τον Κλείτο Κύρου, εκθέτουν στη Θεσσαλονίκη, στην γκαλερί «Ζ.Μ.» έργα τους µε κολλάζ. Κολλάζ του Μ. Α. δηµοσιεύτηκαν πολύ αργότερα, στο περιοδικό Το Τέταρτο (Ιούλιος 1986). Τον Μάρτιο 1973 εκδίδεται στην Αθήνα το περιοδικό Η Συνέχεια, µε σαφή αντιδικτατορικό προσανατολισµό. Εκτός από τις ενυπόγραφες συνεργασίες του («Άγραφη ιστορία» - «Μάρκος Αυγέρης και το ανεξόφλητο χρέος µας»), αρκετά από τα ανυπόγραφα σηµειώµατα των πρώτων σελίδων της Συνέχειας είναι γραµµένα δια χειρός Μ. Α. Κατά τον. Ν. Μαρωνίτη, «σίγουρα Η Συνέχεια πήρε το όνοµά της γιατί συνέχιζε τα εκαοχτώ κείµενα. Για όσους όµως ξέρουν, το βαφτιστικό της ήθελε να είναι η λοξή παραποµπή και στον πιο τίµιο ποιητή της τον Μ. Α.» 19. Του αποστέλλεται πρόσκληση να επισκεφτεί τη Σουηδία, αλλά η χούντα αρνείται να του χορηγήσει διαβατήριο. Κυκλοφορεί το βιβλίο του Στέφανου Κ. Μπεκατώρου Μανόλης Αναγνωστάκης. Η Εποχή και το πρόσωπο. Ένα πλησίασµα. Τον Νοέµβριο 1973, λίγες µόλις ηµέρες µετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, η Ασφάλεια Θεσσαλονίκης προβαίνει σε κατάσχεση 88 «εντύπων Κοµµουνιστικού ή αναρχικού ή γενικώς αντικαθεστωτικού περιεχοµένου στρεφοµένου κατά των Συνταγµατικών θεσµών, της ηµοσίας Τάξεως και 19 Μαρωνίτης,. Ν., εφηµ. Το Βήµα, 4.10.1992, βλ. ο. π. ασκαλόπουλος,. Στασινοπούλου, Μ. «Μ. Α. Σχήµα βίου και έργου» σ. 18 10

Ασφαλείας του Κράτους» στο βιβλιοπωλείο «Βιβλιοθήκη» της Νόρας Αναγνωστάκη και του Γιάννη Πάνου. Με την τουρκική εισβολή στην Κύπρο τον Ιούλιο 1974 ή χούντα κηρύσσει τη γνωστή οπερετική επιστράτευση και ο Μ. Α. ηλικίας ήδη 49 ετών, επιστρατεύεται για να παραµείνει επίστρατος επί πολλούς µήνες. Χρειάστηκε ειδική επερώτηση στη Βουλή, όταν αποκαταστάθηκε η δηµοκρατία, προκειµένου να αποστρατευτεί ο Αναγνωστάκης. Το 1975 αρχίζει η έντονη πολιτική (και όχι µόνον) αρθρογραφία στην εφηµερίδα Η Αυγή, συνεργασία που διαρκεί για τα επόµενα 15 χρόνια. Αρθρογραφεί, επίσης, σε πολιτικά έντυπα, όπως: Αγώνας Θεσσαλονίκης, Κοµµουνιστική Θεωρία και Πολιτική, Θούριος και δηµοσιεύει ορισµένα σύντοµα κείµενά του στη εφηµερίδα Τα Νέα. Για αυτή του τη συγγραφική δραστηριότητα ο Σ. Τσακνιάς θα γράψει: «εν έχω αυτή τη στιγµή µπροστά µου το σύνολο της αρθρογραφίας του, σκορπισµένο σε διάφορα έντυπα [ ] Τα κείµενα αυτά είναι συνδεδεµένα µε την πορεία της Αριστεράς και την ιστορία των ιδεών και του πολιτισµού της Ελλάδας κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Και από την άποψη αυτή θα άξιζε να δηµοσιευθούν συγκεντρωµένα και σχολιασµένα. Είναι προϊόντα µιας άγρυπνης συνείδησης που παρακολουθεί τα δρώµενα µε ευαισθησία και στοχαστικότητα και αντιδρά σ` αυτά µε αφανάτιστη µαχητικότητα και εµπαθή νηφαλιότητα.» 20 Η έµπρακτη συµµετοχή του στα κοινά επιβεβαιώνεται, εκτός των άλλων, και µε την επανειληµµένη υποψηφιότητά του ως βουλευτή στις µετά το 1974 εκλογές. Την ίδια χρονιά τυπώνονται τα Αντιδογµατικά. Άρθρα και Σηµειώµατα, µε επίτιτλο «Προβλήµατα πολιτικής και κουλτούρας», από τις εκδόσεις Πλειάς και ανατυπώνονται από τις ίδιες εκδόσεις δύο φορές το 1979 και 1981. Το 1979 τυπώνεται το βιβλίο των αυτοσχολίων του Περιθώριο `68-69, από την Πλειάδα, µε τρεις ανατυπώσεις έως το 1981, το οποίο πέφτει χρονικά σχεδόν στην ίδια περίοδο µε τη τελευταία του ποιητική συλλογή τον Στόχο. Το 1980 γίνεται η πρώτη δηµόσια εµφάνιση του Μανούσου Φάσση, προσωπείου του Μ. Α., µε την έκδοση: Μανούσος Φάσσης, Παιδική Μούσα. (Τραγούδια για την προσχολική και σχολική ηλικία). Το 1985 κυκλοφορούν για πρώτη φορά Τα Συµπληρωµατικά. Σηµειώσεις κριτικής. και το 1986 «ξαναχτυπά» ο Μανούσος Φάσσης µε την µπαλάντα Ο Κατήγορος, πλακέτα 8 σελίδων, έκδοση του ανύπαρκτου εκδοτικού οίκου AIDS. Σε συνεργασία µε τον Γιώργο Ζεβελάκη, αρχίζουν οι εβδοµαδιαίες ραδιοφωνικές εκποµπές «Φιλολογικοί περίπατοι στον µεσοπόλεµο.», που θα κρατήσουν περίπου µία εξαετία. Το 1983 ακολουθεί το βιβλίο ΥΓ. (εκδόθηκε σε ιδιωτική έκδοση) το οποίο, παρόµοια µε το Περιθώριο 68-69, περιέχει «σπαράγµατα» ποιηµάτων και συµπληρώνει και τελειώνει το ποιητικό έργο του Αναγνωστάκη. 20 Τσακνιάς, Σ., αφιέρωµα περ. Αντί, 1993. βλ. ο. π. Εντευκτήριο «Αφιέρωµα στον Αναγνωστάκη», τχ. 71, 2005. σ. 19 11

Την άνοιξη του 1987 τυπώνεται το βιβλίο του Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η Ζωή και το έργο του. Μία πρώτη απόπειρα κριτικής προσέγγισης., το οποίο χαρακτηρίζεται ως «δοκιµαστικό σχεδίασµα». Στο τέλος του 1990 τυπώνεται η «προσωπική ανθολογία» του Η Χαµηλή φωνή. Τα λυρικά µιας περασµένης εποχής στους παλιούς ρυθµούς, όπου ανθολογούνται 32 παραδοσιακοί ποιητές. Το 1992 κυκλοφορεί από τη Νεφέλη το έως τότε εκτός εµπορίου ΥΓ. Η Θεσσαλονίκη Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 1997 τιµά τον στη σειρά των εκδηλώσεων «Θεσσαλονικέων Εσπερίδες» στις 15.4.1997. Μια µέρα αργότερα το Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης τον ανακηρύσσει επίτιµο διδάκτορα της Φιλοσοφικής Σχολής. Εν τέλει, σαράντα χρόνια µετά την πρώτη του εµφάνιση, τιµήθηκε µε το Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1986) και το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας του Υπουργείου Πολιτισµού (2002). Το ίδρυµα Κώστα και Ελένης Ουράνη της Ακαδηµίας Αθηνών τον βραβεύει για το σύνολο του έργου του στις 27.12.2001. ύο µήνες πριν το θάνατό του, στις 19.4.2005, οργανώνει το Μουσείο Μπενάκη µια τιµητική εκδήλωση για τα 80 χρόνια του ποιητή. Ο Μανόλης Αναγνωστάκης εισάγεται µε κλονισµένη υγεία στο νοσοκοµείο και αφήνει την τελευταία πνοή του ξηµερώµατα 23 Ιουνίου 2005 στην Αθήνα. Κηδεύεται δηµοσία δαπάνη στις 27 Ιουνίου. 12

Α. 1. 5. Εργογραφία Εποχές, Θεσσαλονίκη, ιδιωτ. έκδοση, 1945, σσ. 32. Εποχές 2, Σέρρες, ιδιωτ. έκδοση, 1948, σσ. 24 Εποχές 3, Θεσσαλονίκη, ιδιωτ. έκδοση, 1954, σσ. 16. Τα Ποιήµατα (1941-1956) (Εποχές, Εποχές 2, Παρενθέσεις, Εποχές 3, Η Συνέχεια, Η Συνέχεια 2), Αθήνα, ιδιωτ. έκδοση, 1956. Η Συνέχεια 3, Θεσσαλονίκη, ιδιωτ. έκδοση, 1962, σσ. 32. Υπέρ και Κατά, Θεσσαλονίκη, Α.Σ.Ε., 1965, σσ. 112. Τα Ποιήµατα (1941-1971), (Εποχές, Εποχές 2, Παρενθέσεις, Εποχές 3, Η Συνέχεια, Η Συνέχεια 2, Η Συνέχεια 3, Ο Στόχος), Θεσσαλονίκη, ιδιωτ. έκδοση, 1971 Αθήνα, Πλειάς, 1976 Αθήνα, Στιγµή, 1985 Αθήνα, Νεφέλη, 2000, σσ. 192. Αντιδογµατικά: Άρθρα και σηµειώµατα (1946-1977), Αθήνα, Πλειάς, 1978 Αθήνα, Στιγµή, 1985, σσ. 232. Το περιθώριο '68-69, Αθήνα, Πλειάς, 1979 Αθήνα, Στιγµή, 1985 Αθήνα, Νεφέλη, 2000, σσ. 48, ISBN 960-211-552-1 Μανούσος Φάσσης: Παιδική Μούσα (τραγούδια για την προσχολική και σχολική ηλικία), Αθήνα, Αµοργός, 1980. ΥΓ., Αθήνα, ιδιωτ. έκδοση, 1983 Αθήνα, Νεφέλη, 1992, σσ. 40. Τα Συµπληρωµατικά (σηµειώσεις κριτικής), Αθήνα, Στιγµή, 1985, σσ. 176. Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η ζωή και το έργο του. Μία πρώτη απόπειρα κριτικής προσέγγισης, Αθήνα, Στιγµή, 1987, σσ. 144. ISBN 960-269-029-1 Η χαµηλή φωνή: Τα λυρικά µιας περασµένης εποχής στους παλιούς ρυθµούς - µία προσωπική ανθολογία του Μανόλη Αναγνωστάκη, Αθήνα, Νεφέλη, 1990, σσ. 224. ίσκοι µε στίχους του ποιητή: Μίκης Θεοδωράκης, Αρκαδία 8 («Μιλώ», «Χάρης»), 1974 Μίκης Θεοδωράκης, Μπαλάντες, 1975, επανέκδοση 2004 Μιχάλης Γρηγορίου, Η αγάπη είναι ο φόβος, 1980 Ο Μανώλης Αναγνωστάκης διαβάζει Αναγνωστάκη, σειρά ιόνυσος Ελληνικά Ποιήµατα, 1977 13

Μεταφρασµένες εκδόσεις των ποιηµάτων του Αναγνωστάκη Μία από τις πρώτες µεταφράσεις των ποιηµάτων του στα αγγλικά εκδόθηκε µε τίτλο Anagnostakis, Manolis. The Target: Selected Poems.( Kimon Friar, tr. and intro. New York: Pella Publishing Company, 1980. 135 p. Bilingual edition). Το 1998 ακολουθεί νέα αγγλική έκδοση των ποιηµάτων του Αναγνωστάκη σε επιµέλεια µετάφραση του Phillip Ramp (Ramp, Philip (1998). (trans.): Poems. Shoestring Press, pp. 5-6. ISBN 1-899549-19-6). Στην Κολονία κυκλοφόρησε στα γερµανικά η αυτοτελής έκδοση των ποιηµάτων του, σε µετάφραση της Νίκης Αϊντενάιερ µε τίτλο Balladen (1987). Στις Βρυξέλλες εκδόθηκε η συλλογή Τα ποιήµατα 1941-1971 σε γαλλική µετάφραση του Ξαβιέ Μπόρντ (Les Poémes, 1941-1971, 1994). Γαλλική µετάφραση ανθολογίας των ποιηµάτων του Αναγνωστάκη µε τίτλο «Il y avait des hommes» 21 εκδόθηκε στο Κεµπέκ του Καναδά. Στον Μαδρίτη κυκλοφορούν τα ποιήµατά του σε ισπανική µετάφραση του Alfonso Silván (Los Poemas, 1996), ενώ την µετάφρασή τους στα ιταλικά εξέδωσε ο Vincenzo Orsina (Poesie, 1997). Επιλογή 15 ποιηµάτων του Αναγνωστάκη κυκλοφορεί σε τσεχική µετάφραση στην ανθολογία ελληνικής ποίησης µε τίτλο «Άσπρο στη γειτονιά του γαλάζιου.» (Antologie řecké poezie: Bílá v sousedství modré, Čs. spisovatel, 1. vyd., Praha 1986). 21 Πρόκειται για µετάφραση του βιβλίου Ποιηµάτων 1941-1971 σε γαλλική µετάφραση των Marie-Stéphane Devaud Sassi-Schartz και Antoinette Simitsis, εκδόθηκε το 2003. 14

Α. 2. Ο Αναγνωστάκης και η παράδοση της γενιάς του 30. Α. 2. 1. Οι επιδράσεις από τους ποιητές του 30. Ο ελεύθερος στίχος. Η ελληνική πνευµατική ζωή στη διάρκεια του µεσοπολέµου συνήθως εξετάζεται από το πρίσµα των ιστορικών αλλαγών που έφερε η ήττα της Ελλάδας στον ελληνοτουρκικό πόλεµο του 1919 1920. Από τον πόλεµο αυτόν η Ελλάδα αποκόµισε τροµαχτικό παθητικό κι Από την περιπέτεια αυτήν αυτονόητα εξήλθαν σοβαρά τραυµατισµένα το ηθικό, το συναίσθηµα και η σκέψη των Ελλήνων. Οι πνευµατικοί άνθρωποι ειδικότερα, αντιδρώντας στα εθνικά πάθη, είχαν να διανύσουν τη µοιραία εµφανιζόµενη σ` αυτές τις περιστάσεις ψυχολογική περίοδο της απάθειας, της ψυχικής ερηµιάς και της απελπισίας. Ταυτόχρονα στην ελληνική ποίηση και στην πρόζα του 20 και του 30, βρίσκουµε αρκετές γνώριµες αναφορές κι από την άλλη ευρωπαϊκή λογοτεχνία της «χαµένης γενιάς» 22, που άφησε ως κατάλοιπο ο Α Παγκόσµιος Πόλεµος. Την ποίηση τη διακατέχει ο πεσιµισµός µε τυπικότερες µορφές έκφρασης τον Κ. Καβάφη, αν και δεν υποκύπτει εξ ολοκλήρου αφού διαθέτει γενναία αποθέµατα στωικής επίγνωσης κι ανδρισµού, και τον Κ. Καρυωτάκη, πιο απόλυτο σ` αυτές τις διαθέσεις του. Για τον τελευταίο στα τέλη της δεκαετίας του 20 αρχές του 30, η κριτική επισηµάνει την τυπικότερη µορφή της περιόδου. Μάλιστα, ύστερα από την αυτοκτονία του, το 1928, το έργο του κέρδισε και το πολύ υποβλητικό φως µιας ανέκκλητης ειλικρίνειας: την αποστροφή εµπρός στην εθνική πραγµατικότητα, την αποκάρδιωση απ` τους ανθρώπους, τα πληγωµένα αισθήµατα που έθρεψαν την ποίησή του. Όλα αυτά τα σφράγισε µε το αδιαπραγµάτευτο κύρος της η τελευταία του χειρονοµία. Η µεταπολεµική ποίηση ξεχωρίζει από την προηγούµενη ποιητική γενιά σε πολλά. Κατά τον. Ν. Μαρωνίτη 23 υπάρχουν οι παρακάτω διακριτικοί χαρακτήρες σ αυτήν που εάν προσεγγιστούν συνδυαστικά στη συνέχεια να οδηγήσουν ενδεχοµένως σε αναγνώριση ενός νέου ποιητικού προσώπου: 1. Ο όγκος της µεταπολεµικής ποίησης έχει πολλαπλασιαστεί σε σχέση µε αυτόν της προηγούµενης περιόδου. 22 lost generation (γαλλ. επίσης La génération du Feu ) ο όρος αναφέρεται σε οµάδα Αµερικανών λογοτεχνών µερικοί απ` αυτούς εργάστηκαν ως πολεµικοί ανταποκριτές - εγκατεστηµένων κατά τον Α` Παγκόσµιο Πόλεµο στον Παρίσι ή σε άλλα µέρη της Ευρώπης. Οι πιο γνωστοί εκπρόσωποι ήταν: Ernest Hemingway, F. Scott Fitzerald, κ. ά. Ο όρος «χαµένη γενιά» ανήκει καθ` παράδοσιν στην Gertruda Stein και γενικότερα µπορεί να επισηµαίνει επίσης τους νεώτερους µοντερνιστές. (πηγή: wikipedia.org [αναλήφθηκε στις 20 Οκτωβρίου 2007]) 23 βλ. Μαρωνίτης,. Ν. Ποιητική και πολιτική ηθική. Πρώτη µεταπολεµική γενιά. (Αλεξάνδρου Αναγνωστάκης Πατρίκιος), Κέρδος, Αθήνα 1976, σ. 14-15 15

2. Για τη µεταπολεµική ποιητική γενιά έχει ατονήσει η σηµασία της αξιολογικής κλίµακας όπως αυτή διατυπώνεται σε πρωτεία και δευτερεία βραβείων. Την περίοδο αυτοί λίγοι πια ή κανένας δεν ρωτά ποιος είναι ο πρώτος, ο δεύτερος και ο τρίτος της ποιητικής γενιάς αν για παράδειγµα ο Αναγνωστάκης ξεπερνά τον Σαχτούρη, και ο Σινόπουλος τον Αναγνωστάκη. 3. Το αναγνωστικό κοινό αναφέρεται πια λιγότερο στα πρόσωπα των ποιητών, και περισσότερα στα ποιήµατά τους. Ξεχωρίζει ώριµα ποιήµατα και όχι ώριµους ποιητές. Κάνει επιλογή ποιηµάτων, και όχι εκλογή ποιητών. 4. Οι περισσότεροι από τους µεταπολεµικούς ποιητές έχουν εµπλακεί στα πολιτικά πράγµατα του τόπου πολύ πιο δραστικά από τους πρόδροµούς τους. Απόρροια αυτής της πολιτικής (συχνά και κοµµατικής) σύµπραξής τους είναι και η κατάργηση του αισθητικού διλήµµατος της προηγούµενης γενιάς: αστράτευτη ή στρατευµένη τέχνη. Γιατί οι σηµαντικότεροι µεταπολεµικοί ποιητές, άµεσα ή έµµεσα, είναι πολιτικοί ποιητές και η πλειοψηφία τους κατοικεί το χώρο της νεοελληνικής αριστεράς. Συχνά οι µεταπολεµικοί ποιητές υποχρεώνονται να συσχετίσουν την προσωπική τους ποιητική ευαισθησία µε την ιδεολογική συνοχή και την κοµµατική ορθοδοξία του χώρου που πολιτικά υπερασπίζονται. Η πιο σαφής παρουσίαση της ιδεολογικής και θεµατικής ακολουθίας των ποιητών στην αρχή του εικοστού αιώνα, παρουσιάζεται από τον Vincenzo Orsina στο ήδη προαναφερθέν έργο του 24. Στο σηµείο αυτό θεωρώ σκόπιµο να αναφερθούν συνοπτικά οι σηµαντικότερες παρατηρήσεις και στοχασµοί του. Κατά τον Orsina, οι ποιητές του 20 προσπαθούσαν να αντιµετωπίσουν τις καταστροφικές εµπειρίες του πολέµου µε το όνειρο και το συναισθηµατισµό, αλλά η αυτοκτονία του Καρυωτάκη 25 είχε δείξει ότι δεν υπήρχε άλλη διέξοδος εκτός από την 24 βλ. ο.π. Orsina, V. Ο Στόχος και η σιωπή, Νεφέλη, Αθήνα 1995, σ 21 και πέρα 25 Στις 20 Ιουλίου 1928 αποπειράθηκε ο Καρυωτάκης να αυτοκτονήσει προσπαθώντας µάταια να πνιγεί. Την επόµενη µέρα, αφού επισκέφτηκε ένα καφενείο της Πρέβεζας, λίγες ώρες αργότερα αυτοκτόνησε µε περίστροφο κάτω από έναν ευκάλυπτο, έχοντας πάνω του ένα σηµείωµα, το οποίο έγραφε: Είναι καιρός να φανερώσω την τραγωδία µου. Το µεγαλύτερο µου ελάττωµα στάθηκε η αχαλίνωτη περιέργειά µου, η νοσηρή φαντασία και η προσπάθειά µου να πληροφορηθώ για όλες τις συγκινήσεις, χωρίς τις περσότερες, να µπορώ να τις αισθανθώ. Τη χυδαία όµως πράξη που µου αποδίδεται τη µισώ. Εζήτησα µόνο την ιδεατή ατµόσφαιρά της, την έσχατη πικρία. Ούτε είµαι ο κατάλληλος άνθρωπος για το επάγγελµα εκείνο. Ολόκληρο το παρελθόν µου πείθει γι' αυτό. Κάθε πραγµατικότης µου ήταν αποκρουστική. Είχα τον ίλιγγο του κινδύνου. Και τον κίνδυνο που ήρθε τον δέχοµαι µε πρόθυµη καρδιά. Πληρώνω για όσους, καθώς εγώ, δεν έβλεπαν κανένα ιδανικό στη ζωή τους, έµειναν πάντα έρµαια των δισταγµών τους, ή εθεώρησαν την ύπαρξη τους παιχνίδι χωρίς ουσία. Τους βλέπω να έρχονται ολοένα περισσότεροι µαζί µε τους αιώνες. Σ' αυτούς απευθύνοµαι. Αφού εδοκίµασα όλες τις χαρές!!! είµαι έτοιµος για έναν ατιµωτικό θάνατο. Λυπούµαι τους δυστυχισµένους γονείς µου, λυπούµαι τα αδέλφια µου. Αλλά φεύγω µε το µέτωπο ψηλά. Ήµουν άρρωστος. Σας παρακαλώ να τηλεγραφήσετε, για να προδιαθέση την οικογένειά µου, στο θείο µου ηµοσθένη Καρυωτάκη, οδός Μονής Προδρόµου, πάροδος Αριστοτέλους, Αθήνας [Υ.Γ.] Και για ν' αλλάξουµε τόνο. Συµβουλεύω όσους ξέρουν κολύµπι να µην επιχειρήσουνε ποτέ να αυτοκτονήσουν δια θαλάσσης. Όλη νύχτα απόψε επί δέκα ώρες, εδερνόµουν µε τα κύµατα. Ήπια άφθονο νερό, 16

διαλεκτική αντιπαράθεση µε την πραγµατικότητα. Στη δεκαετία του 30, συνεχίζει ο Orsina, ανοίγουν νέοι ορίζοντες και διαλύεται ο επαρχιωτισµός στην αναζήτηση µιας διαφορετικής ταυτότητας, ενός διαφορετικού ιδιώµατος, ικανού να εκφράσει τις καινούργιες ανησυχίες. Η «Β µεσοπολεµική γενιά» είχε πάρει τη κατεύθυνση αυτής της πορείας, αλλά η σύνδεση µε τα ιστορικά γεγονότα παρέµεινε χαλαρή. Συχνά κυριαρχούσε η εγκατάλειψη σ έναν κόσµο ιδεών και ταξίδια ονειρικά. «Τέτοιες τάσεις», συµπληρώνει σχετικά ο Λεοντάρης, «ενδυναµώθηκαν ιδιαίτερα µετά τον ερχοµό της φασιστικής δικτατορίας του Μεταξά το 1936, που εκφραζόταν π.χ. σαν εκµετάλλευση των περιθωριακών θεµάτων, άγονη ενδοσκόπηση, προσφυγή στο παρελθόν ή τα φυλετικά ιδεώδη» 26. Ακόµα και στους σηµαντικότερους εκπροσώπους αυτής της γενιάς εµφανίζεται η τάση να αποιστορικοποιήσουν την εµπειρία τους, λ.χ. στον Σεφέρη η παρακµή των αξιών εµφανίζεται σαν µια ασυγκράτητη πορεία προς το θάνατο που συµπαρασύρει αναπότρεπτα τους πάντες και τα πάντα. Στον Ελύτη το θέµα της ελευθερίας παρουσιάζεται σαν απαλλαγή από κάθε ευθύνη, σαν µια επιδίωξη πέρα από κάθε κοινωνική διαίρεση. Αντίθετα προς τις παραπάνω τάσεις, οι ποιητές της γενιάς του Αναγνωστάκη, πέρα από τις προθέσεις τους, στις θεµατικές και ιδεολογικές τους επιλογές και στη γλώσσα που χρησιµοποιούν, εµφανίζονται συντριµµένοι από τις τραγωδίες της εποχής τους η συνείδησή τους διευρύνεται προς την ιστορική διάσταση και τείνει να εκφράσει το συλλογικό πάθος. «Το οµαδικό στοιχείο», παρατηρεί ο Α. Αργυρίου, «διαβρώνει το ατοµικό, και φτάνει πολλές φορές στο να το εκµηδενίζει. Και όταν φαίνεται ότι επιζεί το ατοµικό, µια προσεκτική εξέταση του δείχνει ότι τρέφεται από ένα σύνολο» 27. Ευκολονόητα εντοπίζονται κοινά στοιχεία µεταξύ της νεότερης αυτής γενιάς των µεταπολεµικών ποιητών µε τους προηγουµένους, π.χ. ο διδακτισµός (όπου η σαφέστερη αναφορά γίνεται στον διδακτικό Καβάφη), η ποιητική ρητορεία και η κριτική σάτιρα (υπόκωφη ή φωναχτή). Από τα µέσα ως τα τέλη της δεκαετίας του 30 επισηµαίνεται εντατική αναζωπύρωση των νέων τρόπων στην ελληνική ποίηση. Ο επιγονικός πληθωρισµός, που εκδηλώθηκε κυρίως µε µιαν αναιµική, πολύλογη υποτροπή της παλαιότερης (τέλη του 19 ου αιώνα) ροµαντικής ποίησης και µε µία αλλοτριωµένη έκδοση του απελπισµένου Καρυωτάκη, έβαζε τους νέους ποιητές του 30 σε δραστήρια προσπάθεια να λυτρωθούν απ` τις στάµπες. Στο προ πολλού εξαντληµένο θεµατολόγιο και στη ποιητική φόρµα, που την έβλεπαν αλληλένδετη µε τις αλλά κάθε τόσο, χωρίς να καταλάβω πώς, το στόµα µου ανέβαινε στην επιφάνεια. Ωρισµένως, κάποτε, όταν µου δοθεί η ευκαιρία, θα γράψω τις εντυπώσεις ενός πνιγµένου. 26 βλ. Λεοντάρης, Β. «Ιδεολογικοί προσανατολισµοί της µεταπολεµικής ποίησης.» Κριτική 7-8, 1960. σ. 7 27 βλ. Αργυρίου, Α. «Η πρώτη ποιητική µεταπολεµική µας γενιά.» Νεοελληνικός Λόγος, 1974, σ. 125 17

ταπεινωµένες εθνικές αυταπάτες και την ξεπερασµένη εποχή τους, ήθελαν να αντιπαρατάξουν κάτι άλλο, δικό τους, ευθυγραµµισµένο µε τους νέους καιρούς, κάτι που να αντιστοιχούσε στη δική τους, προσγειωµένη και κριτική, στάση µπροστά στα πράγµατα. Είναι πολύ φυσικό ότι τη λύση τη βρήκαν στη δοµή του ελεύθερου στίχου, που έδινε τη δυνατότητα πιο πειστικά και γόνιµα να µιλήσουν για την Ελλάδα των ηµερών τους, για το καινούργιο ψυχικό κλίµα. Οι Έλληνες ποιητές άντλησαν στο θέµα του ελεύθερου στίχου από κυρίως γαλλικές πηγές, λ.χ. Ο. Ελύτης, Ν. Εγγονόπουλος, Α. Εµπειρίκος, κ. ά. Το πρόβληµα του vers libre το είδαν σε συνδυασµό µε την υπερρεαλιστική τεχνική της αυτόµατης γραφής. Ενώ ούτε η γραφή αυτή, ούτε και η αισθητική αντίληψη του υπερρεαλισµού είχαν µεγάλη αντήχηση στον ελληνικό καλλιτεχνικό κοινό, ο ελεύθερος στίχος καθιερώθηκε πλέον ως µοναδικό εκφραστικό µέσο των µεταγενέστερων ποιητών. Στη περίπτωση του Αναγνωστάκη, όσον αφορά τον ελεύθερο στίχο, υπάρχει ένας διχασµός. Τα πρωτόλειά του είναι γραµµένα σε παραδοσιακό στίχο, τον οποίον τον χειρίζεται µε άνεση και φυσικότητα. Στη συνέχεια υιοθετεί τον ελεύθερο στίχο, κατά το παράδειγµα των Γάλλων µοντερνιστών, αλλά συγχρόνως συνεχίζει να γράφει ποιήµατα σε παραδοσιακό στίχο µε το ψευδώνυµο Μανούσος Φάσσης (αυτή η παρουσία του ποιητή αποτελεί ένα αυτοτελές κεφάλαιο της προσωπικότητας του). Όπως παρατηρεί και ο Orsina, η υιοθέτηση του ελεύθερου στίχου στον Αναγνωστάκη δεν είναι καθόλου ένα επεισοδιακό, µορφικό τέχνασµα που τοποθετείται στο πλαίσιο ενός πειραµατισµού, καταλήγοντας σε αυτοσκοπό 28. Λέει, ότι «στον ποιητή υπάρχουν δυο αντίθετες τάσεις ο τόνος της ελεγείας και ο τόνος της προπαγάνδας. Αυτές οι δυο τάσεις κοµµατιάζουν τη συνείδηση του ποιητή και η ένταση αυτή παίρνει τη µορφή µιας φυσικής και αυθόρµητης µετρικής λύσης, στην οποία η εσωτερική διχόνοια βρίσκει τρόπο να εκφραστεί, και να κοπάσει.» 29 Η ίδια η υιοθέτηση του στίχου δεν είναι τόσο ενδιαφέρον, όσο ο ιδιαίτερος τρόπος που χρησιµοποιεί ο Αναγνωστάκης προσαρµόζει τον ελεύθερο στίχο στην επιτακτική του ανάγκη να εδραιώσει τον δικό του διάλογο µε τον κόσµο 30. 28 βλ. ο. π. Orsina, V. Ο Στόχος και η σιωπή, σ. 47 29 βλ. ο. π. Orsina, V. Ο Στόχος και η σιωπή, σ. 48 30 Ο Orsina καταχωρίζει τον Αναγνωστάκη στη 2 η οµάδα των Ελλήνων ποιητών που «βρήκαν στον ελεύθερο στίχο πλούσιες δυνατότητες να αναπλάσει κανείς τη θερµή ατµόσφαιρα µιας συνοµιλίας µε τον αναγνώστη», ενώ στην 1 η οµάδα, όπου βρίσκεται και π.χ. ο Ρίτσος «όπου στο έργο τους ο ελεύθερος στίχος ενσωµατώνεται σε µια ποίηση µαχοµένη», βλ. ο. π. Orsina, V. Ο Στόχος και η σιωπή, σ. 50 18

1986).» 33 Μολονότι ευάριθµοι µεταπολεµικοί ποιητές έλκουν την καταγωγή τους από τον Α. 2. 2.Επιρροές από τον Σεφέρη Η αίσθηση της «ιστορικής αµηχανίας» 31, η συνείδηση του αδιεξόδου που δηµιούργησε η πρόσφατη ήττα, η πικρή σκέψη πάνω στην τραγική µοίρα που βαραίνει σ` όλη τη µακραίωνη ελληνική ιστορία, έχουν θρέψει το λυρισµό ενός από τους πρωτοπόρους της «νέας ποιητικής παράδοσης», του Γιώργου Σεφέρη. Η ποίησή του σπαρµένη «γκρεµισµένους βωµούς», ερείπια αρχαία και νέα, έχει διαµορφωθεί κάτω από σαφή επίδραση της «Έρηµης Χώρας» του Θ. Σ. Έλιοτ, την οποία άλλωστε ο ίδιος µετέφρασε στα ελληνικά. Είναι όµως µια Ελλάδα µε τα σωστά ελληνικά χρώµατα κι ελληνικό χαρακτήρα. Ο δεσµός µε την εθνική παράδοση το Σολωµό, τον Καβάφη, το Μακρυγιάννη, είναι βαθύτατος και ολοζώντανος στην ποιητική γλώσσα του Σεφέρη, όπου, όπως παρατηρεί η Σόνια Ιλίνσκαγια, «η λακωνικότητα, η άψογη νοηµατική πύκνωση, η δραστηριογόνα ακριβολογία κάνουν να ξεχωρίζει µε ανεπανάληπτο τρόπο ο ποιητικός χαρακτήρας της σκέψης του, η παρθενική αµεσότητα της µατιάς του.» 32 Η νεανική ηλικία των ποιητών της πρώτης µεταπολεµικής γενιάς συνδέθηκε µε την ανάγνωση της σεφερικής ποίησης, µέσω της οποίας οι περισσότεροι ήρθαν σε επαφή µε τον µοντερνισµό. Κατά τη. Μέντη, «παρά τη θετική σε γενικές γραµµές υποδοχή της σεφερικής ποίησης, δεν είναι λίγες οι φορές που µεταπολεµικοί ποιητές εξέφρασαν ζωηρές επιφυλάξεις τόσο για την πρόθεση του Σεφέρη να ισολογίσει µορφές του παρελθόντος προς το παρόν, να στοιχίσει την ελληνικότητα προς τη σύγχρονη Ευρώπη (Γιάννης άλλας, 1961) όσο και για την «ακαδηµαϊκή» πρόσληψη του έργου του από τη φιλολογική κριτική (Νάνος Βαλαωρίτης, Σεφέρη σε επίπεδο ιδεολογίας και ποιητικής, η ευρύτερη απήχηση του νοµπελίστα ποιητή ήταν καθολική και αδιαµφισβήτητη. Ανάµεσα στους λίγους µεταπολεµικούς ποιητές που φανερώνουν άµεσα τη σεφερική τους επίδραση συγκαταλέγεται κατ εξοχήν ο Θεόφιλος Φραγκόπουλος ενώ λιγότερο εµφανής είναι η επίδραση στον Γιώργη Παυλόπουλο. Ο Παυλόπουλος σε συνεργασία µε τον Τάκη Σινόπουλο πειραµατιζόταν γράφοντας ποιήµατα µε σεφερικό τρόπο, όπως λ.χ. το ποίηµα «Άδης» που ο Σινόπουλος συµπεριέλαβε στην πρώτη ποιητική συλλογή του (Μεταίχµιο, 1951). 31 η έκφραση ανήκει στον πεζογράφο Σπύρο Πλασκοβίτη, βλ. Ιλίνσκαγια, Σ. Η µοίρα µιας γενιάς. Συµβολή στη µελέτη της µεταπολεµικής πολιτικής ποίησης στην Ελλάδα. Αθήνα 1976, σ. 18 32 βλ. ο. π. Ιλίνσκαγια, Σ. Η µοίρα µιας γενιάς, σ. 19 33 βλ. Μέντη,. «Ο Σεφέρης και η πρώτη µεταπολεµική γενιά.» εφηµ. Το Βήµα, 27 Φεβρουαρίου 2000 [online]. [αναλήφθηκε στις 23 Μαΐου 2007] διαθέσιµο: βλ. παρακάτω στη Βιβλιογραφία 19

Αρκετοί είναι οι αριστεροί πολιτικοί ποιητές που παρακολουθούν συστηµατικά και δείχνουν αισθητή προτίµηση στη γλώσσα και στους εκφραστικούς τρόπους της σεφερικής ποίησης. Όσο και αν η ιδεολογική τους οπτική θέλει την ποίηση συνδεδεµένη µε την κοινωνική λειτουργία, εκείνοι φαίνεται ότι µακροπρόθεσµα αφοµοιώνουν πολλά από τα συστατικά γνωρίσµατα της ποίησης αυτής. Άρρητη και υπαινικτική, η ποιητική απήχηση του Σεφέρη είναι διάχυτη στα περισσότερα ποιήµατα των Εποχών 2, 3 (1948-1951) του Μανόλη Αναγνωστάκη και στην Εκατόνησο (1971) του Πάνου Θασίτη. Η απήχηση αυτή ανιχνεύεται κυρίως στους εκφραστικούς τρόπους, στη γλώσσα, στους συµβολισµούς, αλλά και στον νηφάλιο κοινωνικό προβληµατισµό. Ενδεικτικά για τα παραπάνω ας αρκεστούµε στην αναφορά του στίχου από τον Αναγνωστάκη: «Κι αν σκέφτοµαι είναι γιατί η συνήθεια είναι πιο προσιτή από την τύψη» («Η αγάπη είναι ο φόβος...»), που ανακαλεί στη µνήµη µας τους στίχους του Σεφέρη: «Κι αν σου µιλώ µε παραµύθια και παραβολές / είναι γιατί τ' ακούς γλυκότερα» («Τελευταίος σταθµός»). Οι µεταπολεµικοί ποιητές φροντίζουν σχεδόν πάντα στον ευαίσθητο τοµέα της ιδεολογίας να κρατούν τις αποστάσεις τους από τον Σεφέρη, καθώς τα περισσότερα ποιήµατά τους διεκδικούν µαχητικό ρόλο ιδεολογικής παρέµβασης και αντιστρατεύονται τον ελπηνορικό τύπο ανθρώπου. Κατά τη Μέντη πάντα, «µία ακόµη ενδιαφέρουσα παράµετρος της ποιητικής πρόσληψης του Σεφέρη είναι η ειρωνεία, την οποία οι µεταπολεµικοί ποιητές πολλές φορές επιστρατεύουν για να εκφράσουν κύρια την ιδεολογική και, εµµεσότερα, την αισθητική τους αµφισβήτηση.» 34 Ειδικότερα όσον αφορά την ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη, όπως έχει λεχθεί και παραπάνω, η επίδραση από τον Γ. Σεφέρη εµφανίζεται εντονότερα στα ποιήµατα του 1948-1951, δηλαδή στα ποιήµατα των Εποχών 2 και 3 και των Παρενθέσεων. Από τον νοµπελίστα ποιητή δανείζεται ρυθµούς και ιδιώµατα, τα οποία ανανεώνει δίνοντας έναν προσωπικό τόνο. Για παράδειγµα, θα µπορούσαµε να αναγάγουµε ένα απόσπασµα του ποιήµατος «Στον Νίκο Ε 1949» 35 από τις Παρενθέσεις του Αναγνωστάκη: Εφιάλτες Στα σιδερένια κρεβάτια στο «Σπίτι κοντά στη θάλασσα» του Γ. Σεφέρη: καµιά φορά, κοντά στη θάλασσα, σε κάµαρες γυµνές 34 βλ. ο. π. Μέντη,.: «Ο Σεφέρης και η πρώτη µεταπολεµική γενιά.» 35 Αναγνωστάκης, Μ. «Στο Νίκο Ε 1949», Τα Ποιήµατα 1941 1971, Νεφέλη, Αθήνα 2000, σ. 76 20

µ ένα κρεβάτι σιδερένιο χωρίς τίποτε δικό µου. 36 Εκτός από τις φανερές οµοιότητες που µπορούν να εντοπιστούν στο κείµενο, η ύπαρξη µιας σχέσης ανάµεσα στους δυο ποιητές µας επιβεβαιώνεται, κατά τον Orsina και «από την σύγκριση που µπορεί να θεσπιστεί ανάµεσα στις βασανιστικές ιστορικές εµπειρίες τους (αντίστοιχα η Μικρασιατική καταστροφή και ο εµφύλιος πόλεµος), από τις οποίες διαποτίστηκαν και οι δυο, στα βάθη του είναι τους.» 37. Σ αυτές τις εµπειρίες επιστρέφουν επίµονα και οι δυο ποιητές για να ξαναβρούν τις ρίζες τους. Είναι όµως σηµαντικό, παρά την οµοιότητα, να τονιστεί και η διαφοροποίηση στην έµπνευσή τους. Στον Σεφέρη από την αρχή ήδη, αυτή η έµπνευση εµφανίζεται ουσιαστικά υπαρξιακή και µετα-ιστορική, ενώ ο Αναγνωστάκης φαίνεται συνεχώς απασχοληµένος µε τη µη υπέρβαση του επιπέδου της συγκεκριµένης ιστορικότητας. Οι έννοιες παρουσιάζονται σαν µια συµβολική και συγχρόνως ρεαλιστική εικόνα της µαρτυρικής µεταπολεµικής Ελλάδας. Η έµπνευση του Αναγνωστάκη, παρότι σεφερικής επιρροής, δεν έχει τίποτα το µεταφυσικό, ούτε ψάχνει εξωτικές παρηγοριές στην οµορφιά της φύσης 38. Συµπερασµατικά θα µπορούσαµε να πούµε πως οι µεταπολεµικοί ποιητές έδρεψαν τους καρπούς του νεωτερικού τους λόγου µέσα από την ποίηση του Σεφέρη και αφοµοίωσαν επιλεκτικά τα διδάγµατα που τους πρόσφερε το έργο του. Ως διάδοχη δυναµική γενιά εκδήλωσαν σε πολλούς τοµείς την άρνησή τους στους πατέρες, αναζήτησαν και βρήκαν σε άλλους προπάτορες τις βαθύτερες πνευµατικές τους συγγένειες. Η ποίηση του Κ. Γ. Καρυωτάκη και η ποίηση του Κ. Π. Καβάφη στάθηκαν για τους περισσότερους δίαυλος επικοινωνίας µε την παράδοση, πρότυπο και αντικείµενο µαθητείας. Αντίθετα η πολυπραγµοσύνη του συγγραφικού έργου (δοκίµιο, πεζά κείµενα, ηµερολόγιο κ.ά.) του Σεφέρη λειτούργησε ως «βάρος περιττό». Τόσο οι κοινωνικές επιταγές της µεταπολεµικής εποχής όσο και η ιδιοσυγκρασία της πλειονότητας των µεταπολεµικών ποιητών συνέβαλαν στην υποτίµηση του ρόλου του poeta doctus. Η υποτίµηση αυτή αφορούσε πρώτιστα τον Σεφέρη όχι µόνο γιατί έχαιρε µεγάλης ακαδηµαϊκής προβολής, αλλά και γιατί οι µεταπολεµικοί ποιητές σε µεγάλο βαθµό σχηµάτισαν την, µάλλον δικαιολογηµένη, εντύπωση ότι αυτού του τύπου οι πνευµατικές επικυριαρχίες επισκίαζαν τη δική τους ποιητική κατάθεση στα ελληνικά γράµµατα. 36 Σεφέρης, Γ. «Σπίτι κοντά στη θάλασσα.», Ποιήµατα, ενότητα Κίχλη, Ίκαρος, 1982. σ. 220 37 βλ. ο. π. Orsina, V. Ο Στόχος και η σιωπή, σ. 65 38 Σ όλο το έργο του Αναγνωστάκη µπορούµε να προσέξουµε τη σχεδόν παντελής απουσία του φυσικού τοπίου. Ορισµένες αναφορές στη φύση ιστορικοποιούνται και προβάλλονται σαν σύµβολα µιας πολύ συγκεκριµένης ανθρώπινης εµπειρίας. εν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι, πέρα από σποραδικές αναφορές στη θάλασσα, το σκηνικό µέσα στο οποίο κινείται η φαντασία του ποιητή είναι το τοπίο της πόλης, που φέρνει το στίγµα των ανθρώπινων παθών. (για τα σχετικά βλ. ο. π. Orsina, V. Ο Στόχος και η σιωπή, σ. 66-67) 21

Α. 2. 3. Ο Καρυωτάκης και ο Καβάφης Αναζητήσεις που εκδηλώθηκαν σε συνάρτηση µε την προσωπική ιδιοσυγκρασία και την αναφορά της στην ελληνική παράδοση, όπως εκφράστηκε µε το ποιητικό δίπολο του. Σολωµού και του Α. Κάλβου, αλλά κυρίως όπως σηµατοδοτήθηκε ιδεολογικά και ποιητικά από τον Κ. Καρυωτάκη και τον Κ. Π. Καβάφη θα µπορούσαν να εντοπιστούν πολλοί. Ο Αναγνωστάκης ανήκει στους ποιητές εκείνους που βρίσκονται υπό την επιρροή της προγενέστερης ποιητικής παράδοσης. Ο Αναγνωστάκης γεννιέται την εποχή που η λυρική ποίηση ανανεώνεται από την θριαµβική εισβολή της µεταφοράς και της εικόνας. Αυτός ο ανανεωµένος λυρισµός των ποιητικών πρωτοποριών, και ιδίως του υπερρεαλισµού, συνεχίζει την παράδοση του ροµαντισµού, φορτισµένος µε την επαναστατική τάση ανατροπής των λογικών σχηµάτων, µέσα από τις εικόνες. Πλάι σ αυτόν τον δρόµο υπάρχει ο δρόµος που άνοιξε ο Καρυωτάκης. Πρόκειται για έναν ποιητικό λόγο όπου η εικόνα δεν είναι νεκρή φύση, κόσµηµα ή βινίετα, κι ούτε φορέας συµβολικών προεκτάσεων, αλλά η γυµνή εικόνα της καθηµερινότητας. Είναι η γλώσσα µιας «ταπεινής τέχνης χωρίς ύφος», όπου αυτή ακριβώς η γυµνότητα ύφους και το έντονο στοιχείο του σαρκασµού γίνεται όπλο ανατροπής των κατεστηµένων µορφών. 39 Ο Αναγνωστάκης δεν κλείνει τ αυτιά του ούτε στον ανανεωµένο λυρισµό της πρωτοπορίας, ούτε στο δίδαγµα του Καρυωτάκη, φαίνεται όµως να ασφυκτιά ανάµεσα σε αυτούς τους δυο τρόπους έκφρασης. Η απήχηση του λυρικού Καρυωτάκη στις Εποχές (1945), Εποχές 2 (1948) του οµογενοποιείται σταδιακά στην «ηθική της µορφής», για να ακουστεί στη συνέχεια όχι µόνο το ελεγείο της χαµένης ζωής, αλλά και οι σάτιρες των επιγόνων και του µεταπολεµικού κατεστηµένου. Γιατί και τους µεταπολεµικούς πολιτικούς ποιητές τους έδιωχναν τα πράγµατα, αλλά συγχρόνως αισθανόταν υπεύθυνοι για την πράξη που εκδηλωνόταν µε ανοιχτά χαρτιά µέσα από την πολιτική και την ποιητική τους ηθική. Έτσι δεν είναι διόλου συµπτωµατικό το γεγονός ότι οι συγκεκριµένοι ποιητές κατέφυγαν στο έργο δυο «παρακµιακών» για την επίσηµη αντίληψη της Αριστεράς. Και ακόµη περισσότερο, η προτίµηση αυτή είναι αιτιολογηµένη από τις περιστάσεις, γιατί συνδέεται µε την αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας η οποία χρεώνεται στον καθένα προσωπικά ως υπαρξιακή πολιτική αγωνία βιοθεωρητικής στάσης και κοινωνικής πρακτικής. 39 βλ. Αµπατζοπούλου, Φ. «Το ΥΓ. του Μανόλη Αναγνωστάκη. Η ποίηση έξω από την σελίδα.», στο Βαγενάς, Ν. Για τον Αναγνωστάκη. Κριτικά κείµενα. Αιγαίον, Λευκωσία 1996, σ. 188-9 22