ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟ ΠΛΑΝΟ 1 ΗΣ ΓΡΑΠΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΕΛΠ12 ΘΕΜΑ: Η σήμανση των τάφων, δηλαδή η δήλωση του σημείου ταφής των νεκρών, αποτελούσε ένα από τα έθιμα ταφής του αρχαίου κόσμου, ήδη από την προϊστορική περίοδο. Μάλιστα, το υλικό της κατασκευής, το μέγεθος, η διακόσμηση και η αισθητική αρτιότητα των σημάτων (στηλών, αγγείων, αγαλμάτων) συχνά φανέρωναν την ιδιότητα ή την κοινωνική θέση του νεκρού και το κύρος της οικογένειάς του. Να επιλέξετε από ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σήματος από την προϊστορική, τη γεωμετρική, την αρχαϊκή και την κλασική περίοδο (συνολικά τέσσερα παραδείγματα) να το περιγράψετε και να το αναλύσετε τεχνοτροπικά, με σκοπό να τεκμηριώσετε την προηγούμενη άποψη. Εισαγωγή 1) Θα πρέπει αρχικά να γίνει σύντομη αναφορά στο θέμα και στα ζητούμενά του και μια σύντομη περίληψη του τι πρόκειται να ακολουθήσει. Καλό θα ήταν επίσης να αναφερθεί και το πώς θα διαρθρώσετε την εργασία σας. 2) Ένα από τα βασικότερα μελήματα των ανθρώπων ήδη από την προϊστορική εποχή, μέχρι ακόμη και σήμερα, αποτελούσε η ταφή των νεκρών και γενικότερα τα ταφικά έθιμα. Εκτός από τα γενικότερα ταφικά έθιμα, όπως ο τρόπος ταφής του νεκρού, η ενδυμασία του, τα κτερίσματα, η βαφή του σε ορισμένες περιπτώσεις, ιδιαίτερη σημασία έδιναν στη σήμανση των τάφων. Ρόλος της σήμανσης των τάφων: 1) Να δηλωθεί ο τόπος ταφής του νεκρού. 2) Να δηλωθεί η κοινωνική τάξη στην οποία ανήκε ο νεκρός. 3) Να δηλωθεί η οικονομική κατάσταση του θανόντος. 4) Να δηλωθεί το φύλο του θανόντος 5) Να δηλωθεί, ίσως, κάποιες φορές το πού, πώς και πότε έχασε τη ζωή του ο νεκρός (σε επιτύμβιες στήλες ίσως απεικονίζεται κάποια μάχη, να δηλώνεται συγκεκριμένος τόπος και συγκεκριμένα πρόσωπα ή ακόμη και κάποια χρονολογία, μέσω επιγραφών). 6) Να διαιωνιστεί η μνήμη του νεκρού (υστεροφημία). 7) Μορφή επίδειξης πλούτου και κύρους.
Κυρίως θέμα Προϊστορική περίοδος Το έθιμο να χρησιμοποιούν επιτύμβιες στήλες ως σήμα για την ύπαρξη τάφου εμφανίζεται για πρώτη φορά στον Ελλαδικό χώρο και πιο συγκεκριμένα κατά τη Μεσοελλαδική περίοδο. Οι στήλες αυτές μαζί με τις στήλες των βασιλικών ταφικών περιβόλων των Μυκηνών αποτελούν τα πρώτα δείγματα μνημειώδους γλυπτικής που έχουν ανάγλυφη διακόσμηση με σπειροειδή κοσμήματα ή εικονιστικές παραστάσεις κυνηγιού ή μάχης. Κάποιες φορές μάλιστα η γλυπτική αντικαθίσταται με ζωγραφική διακόσμηση. Η κατασκευή τους αποτελείτο από αμμόλιθο. Σε ορισμένες επιτύμβιες στήλες έχουν εντοπιστεί παραστάσεις αρματοδρομιών οι οποίες, σύμφωνα με την ερμηνεία ερευνητών, ήταν προς τιμή των θανόντων και μάλιστα δεν απεικονίζονται σ αυτές όπλα ή ο βοηθός του αναβάτη. 1. Επιτύμβια στήλη από τον Ταφικό περίβολο Α των Μυκηνών (Προϊστορική και Κλασική Τέχνη, Τόμος Α, εικ. 54 σελ.81). (Η ανάλυση του συγκεκριμένου έργου βρίσκεται στο πρώτο πλάνο.) Γεωμετρική Περίοδος Σήματα - Η κατασκευή περιβόλων γύρω από πρωιμότερους τάφους δεν ήταν απλό δείγμα σεβασμού αλλά αποτελούσε μαρτυρία ότι η θέση της ταφής έμενε στη μνήμη για πολύ μετά την κηδεία - Η απλούστερη μέθοδος σήμανσης ενός τάφου ήταν η ανέγερση τύμβου από χώμα πάνω από την ταφή - Χρησιμοποιήθηκαν ξύλινα σήματα αλλά κανένα δεν σώθηκε - Το ανθεκτικότερο σήμα είναι μια λίθινη πλάκα τοποθετημένη κάθετα πάνω από τον τάφο. Τέτοια έχουν βρεθεί in situ πάνω από τάφους στην Αθήνα, την Ελευσίνα και την Ανάβυσσο. Είναι μικρές, κιβόσχημες πρόχειρα λαξευμένες και χωρίς διακόσμηση - Οι στήλες που σήμαιναν τάφους με ενταφιασμούς βρίσκονταν στο άνω άκρο τους, ενώ στους τάφους με καύσεις ακριβώς πάνω από την τεφροδόχο - Άλλος τύπος επιτάφιου σήματος είναι το πήλινο αγγείο, το οποίο κατά τη γεωμετρική εποχή έχει κάποιες φορές μνημειώδη μορφή - Τα αγγεία-σήματα που βρέθηκαν in situ είναι ελάχιστα διότι ήταν ιδιαίτερα δαπανηρά και είχαν μικρό χρόνπο ζωής λόγω π.χ. καιρικών συνθηκών (Έθιμα ταφής στον Αρχαίο Ελληνικό κόσμο, Donna Kurtz και John Boardman, σελ.47-48 και σχήμα 4 σελ.42)
Από την εποχή αυτή δεν έχει σωθεί μνημειακή πλαστική (πλαστική σε φυσικό ή υπερφυσικό μέγεθος) λόγω του ότι αφενός μεν δεν υπήρχε ανάγκη προβολής μιας συγκεκριμένης τάξης (κοινωνικές συνθήκες), αφετέρου δε, δεν υπήρχαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις (τεχνοτροπικές δομικές), π.χ. δεν υπήρχε αυστηρή οργάνωση της μορφής με βάση τον κατακόυφο και οριζόντιους άξονες και η ανάπτυξη της μάζας του σωματικού δηλαδή όγκου της. Μνημειώδη έργα της συγκεκριμένης περιόδου ήταν τα μεγάλα αγγεία (αμφορείς, κρατήρες ψηλότεροι από 1μ.), τα οποία τοποθετούνταν ως σήματα πάνω στους τάφους των νεκρών με διάτρητο πυθμένα για τη ροή των χοών στο έδαφος, καθώς και οι μεγάλων διαστάσεων ορειχάλκινοι τριποδικοί λέβητες, που αποτελούσαν πολύτιμα αναθήματα στα ιερά. (Η τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας, Σύντομη Ιστορία(1050-50π.Χ.), Γ. Κοκκόρου-Αλευρά, σελ.33-34) 1. Ο αμφορέας του Διπύλου (συμπλήρωση 1 ου πλάνου. Να μελετηθεί συνδυαστικά) Η κεραμεική των γεωμετρικών χρόνων διαφέρει αρκετά από την προγενέστερή της (υπομυκηναϊκή) αλλά και από τη μεταγενέστερή της (ανατολίζουσα-αρχαϊκή). Ενώ τα βασικά διακοσμητικά θέματα των αγγείων και των σκευών της πρώιμης γεωμετρικής εποχής είναι ο κύκλος, το ημικύκλιο, η τεθλασμένη και η καμπύλη γραμμή, ο ρόμβος, το ζατρίκιο, ο μαίανδρος, ο σταυρός και ο αγκυλωτός σταυρός (σβάστικα), κατά τη μέση γεωμετρική εποχή ξεκινά η απεικόνιση ανθρώπινων μορφών και ζώωνσυνήθως μεμονωμένων σε μετόπες αλλά ακόμα και σε αφηγηματικές σκηνές σε κεντρική θέση προαναγγέλοντας την κύρια τάση της αγγειογραφίας της ώριμης γεωμετρικής εποχής. Έτσι, λοιπόν, κατά την ώριμη γεωμετρική περίοδο η διακόσμηση εμφανίζεται απλωμένη σε ολόκληρη την επιφάνεια των αγγείων. Τώρα καθιερώνονται στη διακόσμηση ζώνες με επαναλαμβανόμενες ζωικές μορφές, αλλά και σε μεγάλη έκταση θέματα από την καθημερινή ζωή ίσως και από το μύθο(πρόθεση, εκφορά νεκρού, αρματοδρομίες προς τιμήν του). Η ζώνη με αυτού του είδους τις σκηνές απλώνεται σε όλη την επιφάνεια της κοιλιάς του αγγείου, περιορίζοντας τη γεωμετρική διακόσμηση στο λαιμό και στη βάση τους. Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο αμφορέας της πρώιμης γεωμετρικής εποχής με πρόθεση νεκρού, του ζωγράφου του Διπύλου. (Η τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας, Σύντομη Ιστορία(1050-50π.Χ.), Γ. Κοκκόρου-Αλευρά, σελ.36-38) Ο ζωγράφος του Διπύλου - Είναι ο πρώτος που ζωγράφισε υπερμεγέθη αγγεία που ξεπερνούν το 1,50μ. ύψος, όπως αμφορείς με οριζόντιες λαβές στην κοιλιά - Τα αγγεία αυτά χρησιμοποιήθηκαν στην πλειονότητά τους για να σημάνουν τάφους - Ο αμφορέας με τις λαβές στην κοιλιά θεωρείται ότι χρησιμοποιήθηκε για τη σήμανση γυναικείων ταφών - Δική του προφανώς επινόηση είναι ο σύνθετος μαίανδρος που είναι πολύπλοκη παραλλαγή του απλού μαίανδρου, καθώς και το πλέγμα ρόμβων, τα διάκενα των οποίων γεμίζουν με διάφορα μικρότερα θέματα
- Συνδύασε γραμμική και εικονιστική διακόσμηση με σκοπό να τονίσει τη δομή του αγγείου - Δίνει τον καλύτερο εαυτό του σε σκηνές πρόθεσης ή εκφοράς, σε σκηνές μάχης και ναυμαχίας - Οι ανθρώπινες μορφές που ζωγραφίζει είναι λεπτότερες και ψηλότερες από αυτές των προδρόμων του, τα μέλη τους είναι μακρύτερα και οι καμπύλες τους λιγότερες. - Ο κατ ενώπιον εικονιζόμενος κορμός παραμένει στο σχήμα ισοσκελούς τριγώνου και όχι ισόπλευρου. - Τα χέρια των θρηνωδών που είναι υψωμένα πάνω από το κεφάλι, αποτελούν προέκταση των πλευρών του ισοσκελούς τριγώνου, ενώ το κάτω μέρος του σώματος παρουσιάζεται κατά τομήν - Οι γυναίκες ξεχωρίζουν από τους άντρες μόνο χάρη στην ενδυμασία τους - Στις σκηνές πρόθεσης και εκφοράς πέτυχε ένα μείγμα σοβαρότητας και επιτήδευσης, που έκανε τις ανάλογες προσπάθειες παλαιότερων και σύγχρονών του αγγειγράφων να μοιάζουν πρωτόλειες (Αρχαιολογία των πρώιμων ελληνικών χρόνων, Εύα Μπουρνιά-Σημαντώνη, σελ.71-72, εικ. 59) 2. Κρατήρας του ζωγράφου του Hirschfeld - Ο ζωγράφος του Hirschfeld είναι λίγο νεότερος του ζωγράφου του Διπύλου - Το μοναδικό υπερμέγεθες σχήμα που ζωγράφισε ήταν ο κρατήρας. Όλα τα υπόλοιπα αγγεία του έχουν φυσιολογικό μέγεθος - Ο κρατήρας θεωρείται ότι χρησιμοποιήθηκε για τη σήμανση ανδρικών ταφών - Η γραμμική διακόσμηση έχει στο συγκεκριμένο ζωγράφο λιγότερη σημασία - Χρησιμοποιεί και αυτός το σύνθετο μαίανδρο αλλά με αντίθετη κατεύθυνση από τον προηγούμενο - Το εικονιστικό θεματολόγιο περιλαμβάνει σκηνές πρόθεσης εκφοράς και πομπές αρμάτων, μεταξύ των οποίων παρεμβάλλονται καμιά φορά και οπλίτες - Η ανθρώπινη μορφή είναι λιγότερο κομψή από ό,τι στο ζωγράφο του Διπύλου. Το κεφάλι καταλήγει σε ένα είδος ράμφους, που θα μπορούσε να εκληφθεί ως μύτη ή ως γένι. Το μάτι είναι συχνά εδαφόχρωμο (στο χρώμα του πηλού του αγγείου) και δηλώνεται με στιγμή. Ο κορμός έχει σχήμα ισόπλευρου τριγώνου, η λεκάνη και οι μηροί εικονίζονται κατένώπιον, τα υψωμένα χέρια των θρηνωδών σχηματίζουν ορθογώνιο πάνω από το κεφάλι - Στις γυναίκες υπάρχει δήλωση του στήθους και της κόμης Ο ζωγράφος του Hirschfeld δεν επηρέασε την αττική αγγειογραφεία τόσο όσο ο ζωγράφος του Διπύλου, άσκησε όμως σημαντική επιρροή στο υστερογεωμετρικό εργαστήριο της Νάξου της Μήλου και της Βοιωτίας (Αρχαιολογία των πρώιμων ελληνικών χρόνων, Εύα Μπουρνιά-Σημαντώνη, σελ.72-73, εικ. 63)
Αρχαϊκή Περίοδος 1. Ο «Κούρος της Αναβύσσου» ή «Κροίσος» πρόκειται για τον κούρο που στήθηκε ως σήμα στο τάφο του Κροίσου ( καλύπτεται από το πρώτο πλάνο) 2. Επιτύμβια Αρχαϊκή στήλη «Η στήλη του Αριστίωνος» Η στήλη του Αριστίωνος είναι μια από τις τελευταίες επιτύμβιες στήλες της αρχαϊκής εποχής. Χρονολογείται περίπου στα 510 με 500 π.χ. Η αρχαιολογική σκαπάνη την έφερε στο φως το 1839 μαζί με τη βάση της στη νεκρόπολη της Βελανιδέζας αρκετά κοντά στη στήλη του Λυσία. Σήμερα εκτίθεται στο εθνικό αρχαιολογικό μουσείο Αθηνών. Έχει ύψος δύο μέτρα και δύο εκατοστά. Δεν έχει σωθεί η επίστεψη. Στον κορμό της ορθογώνιας εγχάρακτης επιτύμβιας στήλης παριστάνεται το αναθηματικό ανάγλυφο του νεαρού οπλίτη Αριστίωνος. Ο νεκρός απεικονίζεται μόνος με κατεύθυνση προς τα δεξιά. Παρουσιάζεται γενειοφόρος με ελικωτούς βοστρύχους έως το μέτωπο. Φέρει αμυντικό οπλισμό όπως αττικό κράνος, θώρακα και περικνημίδες. Κάτω από το θώρακα διαφαίνεται περίζωμα. Στο αριστερό του χέρι κραδαίνει δόρυ, ένα από τα πιο συνηθισμένα θέματα για επιτύμβιες στήλες. Τα κάτω άκρα είναι γυμνά και το αριστερό του πόδι ελαφρώς προτεταμένο. Η απόδοση της ανατομίας του σώματος και των πτυχώσεων είναι υποδειγματική. Η στήλη φέρει ίχνη χρώματος, στο πρόσωπο γαιώδες, ενώ το βάθος ήταν βαμμένο ερυθρό. Η μορφή εικονίζεται κατά τομή, άκαμπτη με συμμετρία και στατικότητα. (ιστοσελίδα: www.archive.gr) Γενικότερα, το σχήμα της στήλης περιόριζε τη σύνθεση. Η πλάγια όψη μιας μεμονωμένης όρθιας μορφής ταίριαζε κατά τον καλύτερο τρόπο στο στενό αυτό χώρο.αθλητές και πολεμιστές, άνδρες με σκύλους και πιο ηλικιωμένοι άνδρες που στηρίζονται σε ραβδιά είναι τα πιο συνηθισμένα θέματα, ενώ γυναίκες μόνες τους δεν απεικονίζονται ποτέ. Ο νεκρός εξακολουθεί να απεικονίζεται σε ανάγλυφο, όπως επίσης συνηθίζεται και η γλυπτή και χαρακτή παράσταση του νεκρού, η οποία υπήρχε ήδη από παλαιότερα αλλά μεμονωμένα. Συχνά, λοιπόν, κάτω από την κύρια παράσταση υπήρχε ένας μικρός σχεδόν τετράγωνος χώρος με χαμηλό ανάγλυφο ή ζωγραφική. (Έθιμα ταφής στον Αρχαίο Ελληνικό κόσμο, Donna Kurtz και John Boardman, σελ. 80-83 και πιν. 19-20 σελ. 105 και Η τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας, Σύντομη Ιστορία (1050-50π.Χ.), Γ. Κοκκόρου-Αλευρά, σελ. 97, εικ. 128) Κλασική Περίοδος 1. Στήλη Αμφαρέτης (καλύπτεται από το πρώτο πλάνο): αυτό που θα πρέπει να προστεθεί σχετικά με την επιτάφια επιγραφή ήταν ότι ήταν πιο διαφωτιστική σε σχέση με τις αρετές του νεκρού και τις πληροφορίες για το θάνατό του και την οικογένειά του ή τους επιζώντες συγγενείς.
2. Στήλη Ευφήρου: υπάρχει μία σειρά επιτάφιων αναγλύφων, με μικρότερο ύψος και μεγαλύτερο πλάτος από εκείνα του παλαιού αρχαϊκού τύπου που κοσμούνται με την τεχνοτροπία των γλυπτών του Παρθενώνα. Ο πιο πεπαλαιωμένος τύπος, η ψηλότερη και λεπτότερη στήλη με μία όρθια μορφή σε πλάγια όψη, συνέχισε να παράγεται και αυτή την περίοδο, και η συγκεκριμένη στήλη αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα του τύπου αυτού. Ο νέος στέκεται κρατώντας στο χέρι του στλεγγίδα και το όνομά του είναι προσεκτικά χαραγμένο στο ευρύ γείσο της αετωματικής επίστεψης. Η στάση του νέου και η πτυχολογία του ενδύματός του έχει ως κοντινό παράλληλο το ανάγλυφο μιας στήλης με ψήφισμα του 430/429 π.χ. από την Αθήνα. (Έθιμα ταφής στον Αρχαίο Ελληνικό κόσμο, Donna Kurtz και John Boardman, σελ. 122-123 και πιν. 30 σελ. 109) Βέβαια σε κάποιες περιπτώσεις η εικονογράφηση των αναγλύφων των επιτύμβιων στηλών αντιμετωπίζει προβλήματα ως προς τη ερμηνεία. Τα ανάγλυφα έχουν αποτελέσει αντικείμενο πολλών μελετών, αλλά τα συμπεράσματα είναι ιδιαίτερα περιορισμένα. Υπάρχουν μελετητές που θεωρούν αναγκαίο να διακριθούν οι ζωντανοί από τους νεκρούς στις παραστάσεις, εφόσον στις επιγραφές δεν αναφέρεται κάτι συγκεκριμένο, είτε είναι μεταγενέστερες. Υπάρχουν επίσης κάποια μνημεία, στα οποία παρουσιάζονται δύο μορφές και στην επιγραφή δηλώνεται ότι και οι δύο είναι νεκρές. Εξίσου δύσκολη είναι και η ερμηνεία των χειρονομιών. Υπάρχουν μελετητές που ερμηνεύουν τις χειρονομίες των μορφών ως την ενοποίηση του κόσμου των ζωντανών με τον κόσμο των νεκρών, αλλά μερικές φορές έχουν και οι δύο μορφές όνομα στην επιγραφή που σημαίνει ότι και οι δύο είναι νεκρές. Ένα τέτοιο παράδειγμα που αντιμετωπίζεται δυσκολία στην ερμηνεία της εικονογραφίας του αναγλύφου είναι: 3. Η Στήλη του Ιλισσού: ένας νέος με την κυνηγετική του ράβδο στο πλευρό του και το σκύλο του στα πόδια του, κοιτάζει έξω από το χαμένο σήμερα πλαίσιο. Ένας γέροντας έχει σηκώσει το χέρι του προς το στόμα του, ενώ ένα μικρό αγόρι μαζεμένο στη γωνία, στη βάση του πεσσού που στηρίζεται ο νέος, ακουμπά το κεφάλι στο χέρι του, πάνω στα γόνατά του. Ο τύπος της συμπληρωματικής μορφής, ένα μικρό αγόρι ή κορίτσι που συντροφεύει ένα νέο ή μια νέα, βρίσκεται σε ένα μεγάλο αριθμό επιτάφιων αναγλύφων και δε θεωρείται γενικά ότι εκφράζει κάτι ιδιαίτερο. Ο νέος λέγεται ότι είναι ο νεκρός εξαιτίας του απλανούς βλέμματός του και εξαιτίας της «ηρωικής γυμνότητάς» του. Ο γέροντας φαίνεται λυπημένος ή, τουλάχιστον, φέρει το χέρι του προς το στόμα του, χειρονομία που θεωρείται το στοιχείο που διαφοροποιεί τον θλιμμένο επιζώντα. Ωστόσο, η χειρονομία δεν είναι συνηθισμένη στα επιτάφια αττικά ανάγλυφα, ούτε η σημασία της είναι εντελώς σαφής. Τέλος, το πρόβλημα της ταυτότητας των μορφών στο ανάγλυφο του Ιλισσού επισκιάζεται από τις μεταλλικές ταινίες ή στεφάνια που έφεραν και ο ηλικιωμένος και ο νέος άνδρας όπως μπορούμε να υποθέσουμε από τις οπές δίπλα στα κεφάλια τους.
Επίλογος Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι η δήλωση του σημείου ταφής των νεκρών αποτελούσε ένα τμήμα από τα βασικά έθιμα ταφής του αρχαίου κόσμου, από την προϊστορική περίοδο μέχρι ακόμη και σήμερα. Βέβαια, η σημασία του δεν έγκειται μόνο στο γεγονός ότι συμβόλιζε το σημείο ταφής αλλά επίσης εξέφραζε και τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά καθώς και τα ιδεώδη της κάθε εποχής. Από τη δήλωση δηλαδή του σημείου ταφής, πέρα από το γενικότερο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο που μπορούμε να διακρίνουμε, μπορούμε να μάθουμε πολλά στοιχεία σχετικά με τα ιδεώδη της εποχής ακόμη και πιο συγκεκριμένα για την ιδιότητα ή την κοινωνική θέση του νεκρού, την οικονομική του κατάσταση και το κύρος της οικογένειάς του, το φύλο του, ίσως ακόμα και τον τρόπο με τον οποίο πέθανε.