ΕΞΕΛΙΞΗ ΕΛΤΑ ΤΩΝ ΠΟΤΑΜΩΝ ΚΑΙ ΠΑΡΑΛΙΩΝ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

Ι ΡΥΜΑ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗ ΑΕΙΦΟΡΟΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΟΜΒΡΙΩΝ Υ ΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΙΖΗΜΑΤΩΝ ΠΟΥ ΜΕΤΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΑ Υ ΑΤΑ ΕΞΕΛΙΞΗ ΕΛΤΑ ΤΩΝ ΠΟΤΑΜΩΝ ΚΑΙ ΠΑΡΑΛΙΩΝ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΠΑΡΑ ΟΤΕΟ Π3 Ιούλιος 2006 κορωνίδα Κορωνίδα Κέντρο Έρευνας και Ανάπτυξης Λτδ τηλ (00357) 22374027, Φαξ (00357) 22374933

Σελ. 2 Έργο Ερευνητικό Πρόγραµµα: Ορθολογιστική αειφόρος διαχείριση των οµβρίων υδάτων και των τα ύδατα Περιγραφή Εργασίας Εξέλιξη έλτα των Ποταµών και Παραλιών της Κύπρου ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1.0 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2.0 O ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ 3.0 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ-ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ 4.0 ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ 5.0 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Α Χάρτες

Σελ. 3 1.0 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Το Πρόβληµα Η Κύπρος αντιµετώπιζε ανέκαθεν πρόβληµα λειψυδρίας. Για την αντιµετώπιση του προβλήµατος αυτού υιοθετήθηκε, τη δεκαετία του 1960, η πολιτική «ούτε σταγόνα νερού να µη χάνεται στη θάλασσα». Αυτή η πολιτική είχε ως αποτέλεσµα το σχεδιασµό και την κατασκευή υδατοφρακτών σε όλους σχεδόν τους κύριους ποταµούς του νησιού. Οι υδατοφράκτες κατακρατούν όµως όχι µόνο όµβρια ύδατα αλλά και ιζήµατα που παρασύρονται από τη ροή του νερού. (π.χ. Υδατοφράκτης Ευρέτου, Ποταµός Χρυσοχού: 30,000 κυβικά µέτρα ιζηµάτων ανά έτος) Η φράξη της ροής των ιζηµάτων έχει δύο σηµαντικές άµεσες αρνητικές επιπτώσεις: 1. Μείωση της χωρητικότητας του υδατοφράκτη 2. Αποκοπή της τροφοδοσίας µε ιζήµατα της κοίτης του ποταµού, της εκβολής του (δέλτα του ποταµού) και της παράκτιας ζώνης και έναρξη της διάβρωσης της παράκτιας ζώνης. (π.χ. Υποχώρηση ακτογραµµής στην εκβολή του ποταµού Χρυσοχού: 60 µέτρα σε διάστηµα 30 χρόνων) Για αντιµετώπιση των προβληµάτων αυτών εφαρµόζονται µέτρα όπως: Εκσκαφή/ συλλογή ιζηµάτων από τους υδατοφράκτες και απόρριψή τους στη γύρω περιοχή Κατασκευή έργων προστασίας της παραλίας από διάβρωση Η προσέγγιση αυτή αποτελεί θεραπεία των συµπτωµάτων και όχι της αιτίας του προβλήµατος. Για την «Αειφορία» απαιτείται ορθολογική διαχείριση των ιζηµάτων, διατήρηση της ανάπτυξης των δέλτα των ποταµών και εµπλουτισµός των παραλιών µε ιζήµατα.

Σελ. 4 1.2 Ερευνητικό Πρόγραµµα Το Ίδρυµα Προώθησης Έρευνας (ΙΠΕ) χορηγεί ερευνητικό πρόγραµµα το οποίο αποσκοπεί στην διερεύνηση ορθολογικών εναλλακτικών τρόπων διαχείρισης των ιζηµάτων και στην ανάπτυξη εφικτών, αποτελεσµατικών και αποδοτικών µεθόδων αποκατάστασης/ διατήρησης του εµπλουτισµού των ποταµών και παράκτιων περιοχών µε ιζήµατα και στην ανάπτυξη πολιτικής για αειφόρο διαχείριση των οµβρίων υδάτων και των. Στο ερευνητικό αυτό έργο συµµετέχουν πρόσωπα από διάφορους τοµείς. Η δοµή της κύριας ερευνητικής οµάδας είναι: Συντονιστής Έργου και Επιστηµονικός Υπεύθυνος: ρ. Αντώνης Τουµαζής (Κορωνίδα) Συνεργάτες: ρ. Κυριάκος Κύρου (Τµήµα Αναπτύξεως Υδάτων) Νίκος Ιακώβου (Κλάδος Θαλασσίων Έργων, Τµ. ηµοσίων Έργων) Ιάσωνας Σοφός Στέλιος Ζερβός ρ. Γιώργος Αναστασάκης (Αν. Καθηγητής, Παν. Αθηνών) ρ Φλώρος Παντελή (Κορωνίδα) ήµητρα Χατζηλοϊζή (Κορωνίδα) 1.3 Εξέλιξη έλτα Ποταµών και Παραλιών Το ερευνητικό έργο αποτελείται από ενδιάµεσες φάσεις/ δέσµες εργασίες κατά τη διάρκεια των οποίων εκδίδονται διάφορες εκθέσεις (παραδοτέα). Η έκθεση αυτή παρουσιάζει τη δηµιουργία και εξέλιξη των δέλτα των ποταµών και των παραλιών της Κύπρου µέσα από ιστορικές, αρχαιολογικές, γεωλογικές πηγές.

Σελ. 5 2.0 Ο ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ Ο σχηµατισµός της Κύπρου άρχισε µε τη µετακίνηση της αφρικανικής και της ευρασιατικής πλάκας. Η καταβύθιση της αφρικανικής πλάκας κάτω από την ευρασιατική πλάκα, είχε σαν αποτέλεσµα την άσκηση πίεσης στον ωκεάνιο φλοιό και στον ανώτερο µανδύα της γης που αναγκαστικά ανυψώθηκε και βγήκε τελικά έξω από τη θάλασσα. Με την ανύψωση αυτή σχηµατίστηκε η «σπονδυλική στήλη» της Κύπρου, η οροσειρά του Τροόδους. Σχήµα 2.1: Σχηµατική απεικόνιση της δηµιουργίας του Οφιολιθικού του Τροόδους (Α) και της γεωλογικής εξέλιξης της Κύπρου (Β- ) (Πηγή: Τµ. Γεωλογικής Επισκόπησης)

Σελ. 6 Πριν από περίπου 20 εκατοµµύρια χρόνια εµφανίστηκε η πρώτη ξηρά, στην περιοχή του Τροόδους. Κατά τη µέσο Μειοκάινη περίοδο, ένα µικρό νησί αναδύθηκε από τη θάλασσα, εκεί όπου σήµερα βρίσκεται ο Όλυµπος. Η ανυψωτική κίνηση συνεχίστηκε και κατά την Πλειστόκαινη περίοδο, η οποία αρχίζει πριν 1,8 εκατοµµύρια χρόνια περίπου. Κατά την περίοδο αυτή, λόγω της ισχυρής ανοδικής κίνησης του Τροόδους µε κέντρο τον Όλυµπο, το Τρόοδος ανέρχεται στα σηµερινά επίπεδα, δηλαδή 2 000 m περίπου, από την επιφάνεια της θάλασσας και υφίσταται έντονη διάβρωση. Τα προϊόντα της διάβρωσης, αρχίζουν να καλύπτουν ένα µεγάλο µέρος της Μεσαορίας και των παρυφών του Τροόδους. Πολυάριθµες υποθέσεις και θεωρίες έχουν δηµοσιευθεί για τη τεκτονική εξέλιξη της ανατολικής Μεσογείου. Η πιο ευρέως αποδεκτή θεωρία για την τεκτονική εξέλιξη της Κύπρου αναφέρει ότι η συγκλίνουσα κίνηση της αφρικανικής και της ευρασιατικής πλάκας, διατάραξε τη διάταξη µικροπλάκων που κινήθηκαν βορειότερα. Οι µικροπλάκες αυτές είχαν δηµιουργηθεί από τον κατατεµαχισµό του βόρειου περιθωρίου της Αφρικής. Μία σύγκρουση κάποιας µικροπλάκας µε τον σχηµατισθέντα ωκεάνιο φλοιό του Τροόδους και ταυτόχρονα η συνεχιζόµενη πίεση της αφρικανικής πλάκας, ανάγκασαν το Τρόοδος, µέρος του οποίου ευρισκόταν ακόµη κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, σε µία σταδιακή περιστροφή 90 ο (A.H.F. Roberson, N.H.Woodcock,1979), σε αντιωρολογιακή φορά. Η περιστροφή αυτή, σε συνδυασµό µε την πίεση της αφρικανικής πλάκας, επηρέασε κάποια µικρόπλακα και δηµιούργησε έντονες τεκτονικές διαταραχές βόρεια έως βορειοανατολικά του Τροόδους. Επακόλουθο ήταν η µεταµόρφωση (ανακρυστάλλωση), η πτύχωση και ο θρυµµατισµός εναποθέντων ασβεστόλιθων και άλλων πετρωµάτων που ανήλθαν και αναδύθηκαν από τη θάλασσα, σχηµατίζοντας έτσι την οροσειρά του Πενταδακτύλου κατά το Ανώτερο Μειόκανο. Έτσι πριν από 15 εκατοµµύρια χρόνια περίπου, έχουµε το σχηµατισµό δύο νησιών, το Τρόοδος και ο Πενταδάκτυλος. Ο θαλάσσιος χώρος µεταξύ των δύο νησιών, δηλαδή η σηµερινή κεντρική πεδιάδα της Κύπρου, η Μεσασορία, καθώς και οι υπόλοιπες περιοχές γύρω από τα δύο νησάκια, καλύπτονταν από αβαθή µέχρι και βαθιά νερά. Ο βυθός της θάλασσας στις περιοχές αυτές, δεχόταν υλικά προερχόµενα από διάβρωση τόσο των πετρωµάτων του Τροόδους όσο και του Πενταδακτύλου. Σιγά-σιγά δηµιουργήθηκαν

Σελ. 7 λιµνοθάλασσες που αποκόπηκαν από την υπόλοιπη θάλασσα, ενώ συνεχιζόταν και η ανυψωτική κίνηση µέχρι και το Πλειστόκαινο. Η τελική διαµόρφωση της Κύπρου ήταν αποτέλεσµα αφενός της διακύµανσης της στάθµης της θάλασσας κατά τις περιόδους των παγετώνων του Πλειοστοκαίνου και αφετέρου της διαφορικής ανύψωσης του νησιού.

Σελ. 8 3.0 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ-ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ 3.1 ΤΡΟΟ ΟΣ Ο ορεινός όγκος του Τροόδους, είναι ελλειπτικής µορφής και καταλαµβάνει το κεντρικό-δυτικό τµήµα της Κύπρου. Η έκταση του είναι 3 200 km 2, περίπου, και αποτελείται από πυριγενή Οφιολιθικά πετρώµατα 90 εκατοµµυρίων χρόνων. Το Οφιολιθικό σύµπλεγµα του Τροόδους θεωρείται ότι αποτελεί µέρος ενός αρχαίου ωκεάνειου φλοιού, ωκεανού Τηθύ και του ανώτερου µανδύα της γης.(s. Jowitt) Τα πετρώµατα της οροσειράς του Τροόδους είναι γενικά αδιαπέρατα, εκτός από τις περιπτώσεις ρηγµάτων που αφθονούν στην περιοχή. Το αδιαπέρατο των πετρωµάτων συναρτήσει µε τη µεγάλη κλίση των πλαγιών, συντελούν ώστε το µεγαλύτερο µέρος της βροχόπτωσης, να καταλήγει στους ποταµούς. Από τα βουνά του Τροόδους πηγάζουν όλοι οι µεγάλοι ποταµοί της Κύπρου, οι οποίοι µεταφέρουν ιζήµατα και νερό στις πεδιάδες. Σχήµα 3.1 Present day drainage of southern Cyprus (A. Poole and A. Rodertson, 1998) (Χάρτης απορροής) Η οροσειρά του Τροόδους είναι ο δηµιουργός του ήπιου κλίµατος της Κύπρου και το

Σελ. 9 οφιολιθικό σύµπλεγµα του Τροόδους είναι το «θεµέλιο», πάνω στο οποίο κτίστηκε το νησί, είναι όπως έχει προαναφερθεί, η γεωλογική και µορφολογική «σπονδυλική στήλη» της Κύπρου. Τυπικό παράδειγµα προηγούµενου µικρού νησιού που ενώθηκε µε τη ξηρά, µε τα ιζήµατα που µεταφέρονταν από τους ποταµούς που πηγάζουν από την οροσειρά του Τροόδους, αποτελεί η χερσόνησος του Ακρωτηρίου. Οι αποθέσεις των ποταµών Κούρη και Γαρύλλη και οι αποθέσεις της θάλασσας ένωσαν το νησί µε την υπόλοιπη ξηρά αποµονώνοντας ένα κοµµάτι θάλασσας στο µέσο του Ακρωτηρίου, τη σηµερινή αλυκή της Λεµεσού. Το τελευταίο µέρος της δηµιουργίας του Ακρωτηρίου και της αποµόνωσης της αλυκής της Λεµεσού µπορούµε να το επιβεβαιώσουµε και µέσα από χάρτες. Σε χάρτες που χρονολογούνται πριν από το µέσο περίπου του 16 ου αιώνα, παρατηρούµε ότι στη θέση όπου σήµερα βρίσκεται η αλυκή της Λεµεσού παρουσιάζεται ένας κλειστός κόλπος.(παράρτηµα Α-Χάρτες) 3.2 ΠΕΝΤΑ ΑΚΤΥΛΟΣ Ο Πενταδάκτυλος βρίσκεται στο βόρειο τµήµα του νησιού, σε µικρή απόσταση από τη θάλασσα, είναι µία στενή και επιµήκης οροσειρά µε ψηλές και απόκρηµνες βουνοκορφές, κατακόρυφες πλαγιές, βαθιά φαράγγια και µικρές κοιλάδες στις οποίες ρέουν µικροί ποταµοί. Η επίδραση των ορογενικών κινήσεων που δηµιούργησαν τον Πενταδάκτυλο, µαζί µε τεκτονικές κινήσεις προκάλεσαν ανακατατάξεις στα πετρώµατα του, µε αποτέλεσµα σήµερα τα παλαιότερα στρώµατα ασβεστόλιθου να βρίσκονται πάνω από νεότερα. Τα καρστικά φαινόµενα που χαρακτηρίζουν τα ασβεστολιθικά πετρώµατα της οροσειράς, δηµιούργησαν υπόγειες σπηλιές µε σταλακτίκες και σταλαγµίτες, κατακρηµνίσεις και κουφώµατα. Έτσι µια ποσότητα νερού διείσδυσε στα υδροπερατά πετρώµατα, µε αποτέλεσµα τη δηµιουργία στους πρόποδες της οροσειράς των γνωστών κεφαλοβρύσων της Κυθρέας, της Λαπήθου και του Καραβά. Η καρστική τοπογραφία, παρά την παρουσία του ασβεστόλιθου στην οροσειρά, δεν είναι τόσο έντονη και βοήθησε περισσότερο στη δηµιουργία ποταµών παρά στην αποθήκευση νερού.

Σελ. 10 Σχήµα 3.2 (A. H. F. Robertson, 1998) (Χάρτης στρωµατογραφίας) 3.3 ΜΕΣΑΟΡΙΑ Σαν πεδιάδα αλλουβιακών αποθέσεων, µπορεί να χαρακτηριστεί η κεντρική πεδιάδα της Κύπρου που εκτείνεται από τα δυτικά στον κόλπο της Μόρφου µέχρι τον κόλπο της Αµµοχώστου, στα ανατολικά και βρίσκεται µεταξύ των οροσειρών του Τροόδους και του Πενταδακτύλου. Τα πετρώµατα της κεντρικής πεδιάδας είναι από τα πιο πρόσφατα της Κύπρου, είναι ιζηµατογενούς προέλευσης και µεταφέρθηκαν από τον Πενταδάκτυλο και το Τρόοδος και εναποτέθηκαν στο βυθό της θάλασσας, ακριβώς εκεί όπου βρίσκεται σήµερα η κεντρική πεδιάδα. Μετά τη δηµιουργία των οροσειρών του Τροόδους και του Πενταδακτύλου, η µεταξύ τους περιοχή ήταν µία βαθιά τάφρος. Κατά το τέλος της Μειόκαινης περιόδου και

Σελ. 11 στις αρχές της Πλειόκαινης περιόδου, η τάφρος άρχισε να γεµίζει µε τα προϊόντα διάβρωσης των εκρηξιγενών πετρωµάτων του Τροόδους και των ασβεστολίθων του Πενταδακτύλου. Στο κέντρο της πεδιάδας εναποτέθηκαν ίλυς και άργιλοι και στο ανατολικό και δυτικό τµήµα χονδρόκοκκοι ψαµµίτες και ασβεστολιθικοί ψαµµίτες. Στο νότιο τµήµα, κοντά στα κράσπεδα του Τροόδους, αποτέθηκαν αργότερα χονδρόκοκκοι ψαµµίτες, κλαστικά ιζήµατα και άργιλοι (σχηµατισµοί Λευκωσίας και Αθαλάσσας).(A. H. F. Robertson, 1998) Οι διάφορες τεκτονικές κινήσεις που ακολούθησαν, έφεραν τα στρώµατα της τάφρου στην επιφάνεια και η θάλασσα υποχώρησε. Με την υποχώρηση της θάλασσας αρχίζει η περίοδος της διάβρωσης των στρωµάτων της πεδιάδας, οι οποίοι µε τη σειρά τους αποθέτουν µεγάλες ποσότητες κροκάλων, άµµων, ιλύος και αργίλων κοντά στις εκβολές τους, δελταϊκές αποθέσεις, αυξάνοντας έτσι την έκταση της ξηράς σε βάρος της θάλασσας. Οι ασβεστολιθικοί ψαµµίτες στο νοτιοανατολικό τµήµα και οι δελταϊκές αποθέσεις και οι παλαιότεροι ψαµµίτες στο δυτικό τµήµα αποτέλεσαν κατόπιν, τις δύο κυριότερες λεκάνες της Κύπρου, τις λεκάνες των Κοκκινοχωριών και της Μόρφου.

Σελ. 12 4.0 ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Όπως περιγράφεται πιο πάνω το θαύµα της φύσης, ο υγιής, ανεπηρέαστος και ο αειφόρος κύκλος του νερού και κατά συνέπεια των ιζηµάτων, γέννησαν- δηµιούργησαν την Κύπρο. Ιστορικές όµως αναφορές από αρχαίους γεωγράφους όπως το Στράβωνα για τις ακτές της Κύπρου, αρχαιολογικές πηγές και αρχαίοι χάρτες είναι ένα ακόµη τεκµήριο στα χέρια µας από το οποίο µπορεί να διαφανεί ότι η εξέλιξη των δέλτα των ποταµών,ακόµη και κατά την πιο πρόσφατη ιστορία, δηµιούργησε νέες εκτάσεις για το νησί. Η Κύπρος βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της Μεσογείου. Η γεωγραφική της αυτή θέση είναι που την έκανε το σταυροδρόµι των πολιτισµών σε όλη τη Μεσόγειο, αλλά και ένα συνεχώς διεκδικούµενο τόπο. Η Κύπρος ενώ ως νησί είναι αποµονωµένη από τις κοντινές στεριές, είναι συνάµα και ορατή από αυτές. Η επικοινωνία µε τις γύρω ηπειρωτικές ακτές φαίνεται και από το πλήθος των αρχαίων λιµανιών της Κύπρου. Από αναφορές σε αρχαία συγγράµµατα, από ερείπια και αρχαιολογικές ανασκαφές, φαίνεται η ύπαρξη 19 συνολικά αρχαίων λιµανιών (Νικολάου, 1966): 1. η Σαλαµίνα, 2. η Αρσινόη- Αµµόχωστος, 3. η Λεύκολλα, 4. το Κίτιον, 5. η Αµαθούς, 6. το Κούριον, 7. η Παλαίπαφος, 8. το ακρωτήριον Ζεφύριον, 9. η Αρσινόη (µεταξύ Ζεφυρίου και Νέας Πάφου), 10. η Νέα Πάφος, 11. το Μάριον, 12. τα Λιµένια, 13. οι Σόλοι, 14. το Μέλαβρον (κοντά στην Αγία Ειρήνη), 15. η Λάπηθος,

Σελ. 13 16. η Κερύνεια, 17. η Μακαρία (ανατολικά της Κερύνειας κοντά στην Καλογραία), 18. η Καρπασία και 19. η Ουρανία. Η ανθρώπινη παρουσία, σύµφωνα µε αρχαιολογικές ενδείξεις µαρτυρείται στο νησί από την 9 η χιλιετία π.χ. Η επικοινωνία µε τις γειτονικές ακτές, παρόλο που υπάρχει, δεν παρέχει κατάλοιπα εγκαταστάσεων, µέχρι και την Πρώιµη εποχή του χαλκού. Με τη µετάβαση στη Μέση εποχή του Χαλκού, τέλος 3 ης χιλιετίας, στο νησί παρουσιάζονται νέα πολιτιστικά στοιχεία και έντονη οικονοµική δραστηριότητα. Αυτό µαρτυρεί µία πιο τακτική επικοινωνία µε τη Συροπαλαιστίνη προς τα ανατολικά και της Ακτή της Λυκίας προς το βορρά. Η Κύπρος αρχίζει να αναφέρεται σε κείµενα της εποχής µε το όνοµα Αλάσια, ως χαλκοπαραγωγός χώρα. Κατά την ίδια περίοδο παρουσιάζονται και τα πρώτα εισηγµένα αντικείµενα από τη Μινωική Κρήτη, καθώς επίσης και το πρώτο πήλινο οµοίωµα πλοίου. Κέντρα επικοινωνίας, κατά την περίοδο αυτή, φαίνεται ότι ήταν η περιοχή της Μόρφου και η περιοχή της Λαπήθου στα βόρεια του νησιού και προς το τέλος της περίοδο (16 ος αι. π.χ.), η Καλοψίδα στα νότια του νησιού. Για τα κέντρα αυτά δεν µπορούµε να µιλήσουµε για συγκεκριµένες θέσεις ή εγκαταστάσεις. Κατά την Ύστερη εποχή του χαλκού, ο προσανατολισµός του νησιού µετατοπίζεται προς τη συροπαλαιστινιακή ακτή. Κατά την ίδια περίοδο παρουσιάζονται και οι πρώτες πόλεις για τις οποίες υπάρχουν πια αποδείξεις ότι διαθέτουν λιµάνια. Κατά τον 14 ο αι. π.χ., εµφανίζεται το πρώτο κύµα των Μυκηναίων, στην Κύπρο, αρχικά ως εµπόρων και στη συνέχεια ως αποίκων. Η Έγκωµη και το Κίτιον, θα φθάσουν κατά την περίοδο αυτή στο ανώτατο σηµείο οργάνωσης και ανάπτυξης. 4.1 Καλοψίδα-Έγκωµη-Σαλαµίνα-Αρσινόη Η Καλοψίδα, θα µπορούσαµε να πούµε ότι, ήταν η πρωτεύουσα της ανατολικής πεδιάδας, δεν ήταν ούτε παραλιακή πόλη, ούτε βρισκόταν επί το χώρο εξόρυξης του

Σελ. 14 χαλκού. Η Καλοψίδα βρισκόταν στο ενδιάµεσο και έτσι µπορούσε να ελέγχει από ίση απόσταση τους πρόποδες και το λιµάνι. Το λιµάνι της Καλοψίδας ήταν η Έγκωµη, η οποία δηµιουργήθηκε επί τούτου. Η Έγκωµη θα αποτελέσει το επίνειο της Καλοψίδας και τελικά θα την αντικαταστήσει. Η πεδιάδα της Μεσαορίας, (όπως και η πολύ µικρότερη δυτική πεδιάδα της Μόρφου, ήταν άλλοτε θάλασσα),επεκτάθηκε από τις προσχώσεις των ποταµών που πηγάζουν απο το Τροόδος (Μαραγκού, 1997). Η Έγκωµη, βρίσκεται κοντά στις εκβολές του Πεδιαίου και απέχει σήµερα τρία χιλιόµετρα από τη Σαλαµίνα/ ακτογραµµή και δέκα από τη σύγχρονη πόλη της Αµµοχώστου. Από τα παραπάνω φαίνεται ότι στην περιοχή της εκβολής του Πεδιαίου πρέπει να βρισκόταν το λιµάνι της Έγκωµης και αργότερα της Σαλαµίνας των Γεωµετρικών χρόνων. Το νότιο αυτό λιµάνι τίθεται βαθµιαία εκτός λειτουργία, πιθανώς λόγω των προσχώσεων του Πεδιαίου, η πόλη στερείται λιµανιού µέχρι τα χρόνια του Ευαγόρα και παρατηρείται µια κίνηση της πόλης προς τα βόρεια. Ο Ευαγόρας επαναφέρει σε λειτουργία ως εµπορικό, το παλιό λιµάνι, που βρισκόταν κατά µήκος της ακτής στα νότια της πόλης και το περιλαµβάνει στα τείχη της πόλης. Ενδεχοµένως να ιδρύει ένα νέο δεύτερο κρυφό πολεµικό λιµάνι στα βόρεια, το οποίο αποτελείτο από µία µακρόστενη λωρίδα θάλασσας κατά µήκος της ανατολικής ακτής της πόλης. Το λιµάνι αυτό ήταν επίσης κατάλληλο να δέχεται πλοία που κατέφευγαν για να προστατευθούν από τις καταιγίδες και το χειµώνα. (Ψευδοσκύλλαξ: «Σαλαµίς ελληνίς, λιµένα έχουσα κλειστόν χειµερινόν»). Από τα µέσα του 11 ου αι. µέχρι τον 4 ο αι. π.χ.. το λιµάνι αυτό ήταν το σηµαντικότερο που διέθετε η Κύπρος, αφού η θέση του ευνοούσε το εµπόριο τόσο µε την Ανατολή, όσο και µε το Αιγαίο. Στο τέλος του 4 ου ως πολεµικό λιµάνι µάλλον χρησιµοποιείται το νότιο, ενώ το βόρειο, εάν υπήρχε τίθεται, εκτός λειτουργίας. Προς το τέλος του 4 ου αι. π.χ., η σπουδαιότητα του λιµανίου µειώθηκε, αφού το 306 π.χ., κατά την πολιορκία της πόλης από το ηµήτριο Πολιορκητή, η είσοδος του έκλεισε σχεδόν από τις προσχώσεις. (Μαραγκού, 1997)

Σελ. 15 Στα Στρατηγήµατα του, ο Πολύαινος, στην περιγραφή του για τη ναυµαχία µεταξύ ηµητρίου και Πτολεµαίου αναφέρει ότι ο ηµήτριος κρύβεται στη βόρεια πλευρά της Σαλαµίνος, άρα είναι απίθανο να βρίσκεται εκεί το πολεµικό λιµάνι της Σαλαµίνας. («Ο ηµήτριος επειδή δεν είχε αρκετά πλοία να πολεµήσει προς διακόσιες µαζί τριήρεις, αφού έπλευσε γύρω από το ακρωτήρι πιο πάνω από τη Σαλαµίνα, κρυβόταν κάτω από κάτι κατσάβραχα, που σχηµάτιζαν λιµάνι, αναµένοντας τη στιγµή για εξόρµηση. Κι όταν ο Πτολεµαίος, µη βλέποντας τούς πίσω από τα κατσάβραχα, άραξε σ ένα αµµουδερό καλό αραξοβόλι ανοικτό, κι ήταν γύρω στην αποβίβαση τα στρατεύµατα του, φάνηκε επιστρέφοντας ο ηµήτριος και ο στόλος του») Σύµφωνα µε τον Στράβωνα, η Αρσινόη, ήταν πόλη µε λιµάνι, που θεµελιώθηκε το 274 π.χ.. Η Αρσινόη, ίσως να ιδρύθηκε ως το επίνειο της Σαλαµίνας, ή ακόµα ως ένα δεύτερο λιµάνι επειδή εκείνο της Σαλαµίνας αντιµετώπιζε προβλήµατα απόφραξης από τις προσχώσεις του ποταµού Πεδιαίου. (Μαραγκού, 1997) 4.2 Κίτιον Η περιοχή γύρω από το Κίτιον κατοικήθηκε από τη νεολιθική και χαλκολιθική εποχή. Η Αλυκή πρόσφερε στη περιοχή ένα φυσικό και ασφαλές λιµάνι. Η Αλυκή κατά τη διάρκεια της αρχαιότητας είχε πολύ µεγαλύτερη έκταση από αυτή που έχει σήµερα, είχε άµεση πρόσβαση στη θάλασσα. (Μαραγκού, 1997). Οι κάτοικοι της περιοχής είχαν αναπτύξει στενές σχέσεις και εµπορικές επαφές µε την κοντινή συροπαλαιστινιακή ακτή, αλλά και µε το ευρύτερο Αιγαίο. Το λιµάνι της αλυκής, κατά τη διάρκεια της εποχής του χαλκού, ως κυριότερη δραστηριότητα είχε η εξαγωγή του χαλκού. Προς το τέλος της εποχής του χαλκού η ζωή στους οικισµούς που δηµιουργήθηκαν κοντά στο λιµάνι παύει να υπάρχει. Ένας από τους λόγους αυτής της ξαφνικής εγκατάλειψης είναι το γεγονός ότι το λιµάνι, λόγω πληθώρας προσχώσεων, σταµάτησε να έχει άµεση πρόσβαση στη θάλασσα. Έτσι, ένα από τα βασικότερα και ασφαλέστερα λιµάνια της εποχής έπαψε να υφίσταται, και στο χώρο αυτό δηµιουργήθηκαν µικρές αλυκές.

Σελ. 16 Στη συνέχεια ο κόσµος του λιµανιού µετακινήθηκε προς το βορρά, προς το άλλο λιµάνι που συνυπήρχε µε αυτό της αλυκής. Το λιµάνι αυτό βρισκόταν στους πρόποδες ενός λόφου στην τοποθεσία Παµπούλα. Ο Στράβωνας αναφέρετε στο λιµάνι αυτό ως «κλειστός λιµήν», ένα κατεξοχήν πολεµικό λιµάνι, που πρόσφατα έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη της γαλλικής αρχαιολογικής αποστολής. Σχήµα 4.1:Η περιοχή του Κιτίου. Η ακτογραµµή κατά τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων. (Κ. Νικολάου, 1976)

Σελ. 17 4.3 Αµαθούντα Παρόµοια τύχη είχε και η πόλη της Αµαθούντας. Η Αµαθούντα ήταν σε προνοµιακή γεωγραφική θέση, ο συνδυασµός, της φυσικής προστασίας του βουνού και της παρουσίας του όρµου, ένας φυσικός κόλπος, που στη συνέχεια εξελίχθηκε σε σηµαντικό λιµάνι, είναι σπάνιος για τα δεδοµένα της Κύπρου. Ο λόφος της ακρόπολης και τα τείχη δεσπόζουν στο τοπίο, φυσική προστασία για την πόλη που βρισκόταν µέσα στα τείχη, αλλά και παρατηρητήριο µοναδικό για τις κινήσεις στη θάλασσα. Οι δυνατοί όµως δυτικοί άνεµοι της περιοχής, εύκολα πρόσχωσαν, και στη περίπτωση αυτή, το λιµάνι µε άµµο που µετέφερε ο ποταµός της Γερµασόγειας. (Μαραγκού, 1997) Ηλεκτροµαγνητικές έρευνες και ανασκαφές έχουν δείξει, ότι η Αµαθούντα είχε ένα εσωτερικό λιµάνι, µια εσωτερική λεκάνη, που τοποθετείται σήµερα ακριβώς κάτω από τον παλιό δρόµο και την Αγορά. Έχουν βρεθεί η είσοδος του λιµανιού, που πρόσφερε προστασία από τους ανέµους, και τη δυνατότητα ανέλκυσης πλοίων. Το λιµάνι αυτό κατασκευάστηκε όταν το εξωτερικό λιµάνι είχε προσχωθεί (τέλος 4 ου - αρχές 3 οτ αι. π.χ.) αλλά εγκαταλείφθηκε στη συνέχεια.

Σελ. 18 5.0 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η Κύπρος, όπως και όλη η επιφάνεια της γης, βρίσκεται σε µια δυναµική, εξελισσόµενη γεωµορφολογική κατάσταση. Η µεταβαλλόµενη αυτή κατάσταση είναι περισσότερη αισθητή στην επαφή της ξηράς µε την επιφάνεια της θάλασσας, την ακτογραµµή. Η Κύπρος αναδύθηκε και συνεχίζει να αναδύεται από τη θάλασσα. Η καταπόνηση της επιφάνειας του εδάφους από τον άνεµο και τη βροχόπτωση προκαλεί διάβρωση του εδάφους το οποίο µεταφέρεται στους ποταµούς και από αυτούς στην εκβολή των ποταµών και στη θάλασσα. Η πρόσχωση που δηµιουργήθηκε από την εναπόθεση ιζηµάτων από τους ποταµούς έχει καταγραφεί µε ιστορικά, αρχαιολογικά, γεωλογικά στοιχεία: 1. Πεδιάδα Μεσαορία Λιµάνι Έγκωµης: Προσχώσεις ποταµών. Τα τελευταία 3 χιλιάδες χρόνια η ακτογραµµή έχει µετατοπιστεί προς τη θάλασσα κατά 3 χιλιόµετρα 2. Λάρνακα - Κίτιον: Η Αλυκή που ήταν λιµάνι έχει κλείσει λόγω προσχώσεων και το λιµάνι του Κιτίου που έκλεισε λόγω προσχώσεων βρίσκεται σήµερα 500 µέτρα από την ακτογραµµή 3. Αµαθούντα: Το λιµάνι της Αµαθούντας έκλεισε και αυτό λόγω προσχώσεων 4. Χερσόνησος Ακρωτηρίου: Το νησί/ βράχος Ακρωτηρίου ενώθηκε εκατέρωθεν από τις προσχώσεις των ποταµών Κούρη και Γαρύλλη δηµιουργώντας την αλυκή του Ακρωτηρίου. Η µετατόπιση της ακτογραµµής προς τη θάλασσα λόγω των προσχώσεων/ παροχής ιζηµάτων από τους ποταµούς προκαλούσε κλείσιµο λιµανιών. Το φαινόµενο της µεταβολής της γεωµορφολογίας της παράκτιας ζώνης λόγω των τεκτονικών κινήσεων και της συνεχούς διάβρωσης και µετακίνησης ιζηµάτων επηρέασε και επηρεάζει τη ζωή των κατοίκων της Κύπρου.

Σελ. 19 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Emeis K, Richter C., and Camerlenghi, A. (Eds.), 1998, Proceedings of the Ocean Drilling Program, Scientific Results, Vol. 160 Glover C and Robertson A., (1998), Role of regional extension and uplift in the Plio-Pleistocene evolution of the Aksu Basin, SW Turkey, Journal of the Geological Society, London, Vol. 155, 1998, pp. 365-387, Printed in Great Britain Kempler D., (1998), Eratosthenes seamount: The possible sprearhead of incipient continental collision in the eastern Mediterranean, Roderson, A.H.F., Μαραγκού Α. Γ.(2003), Θάλασσες της Κύπρου. Χάρτες, Λιµάνια και Καράβια Μαραγκού Α.Γ. (1997), Τα Λιµάνια της Κύπρου National Institute for Coastal and Marine Management of the Netherlands (RIKZ) et al, (2004), Living with coastal erosion in Europe: Sand and Space for Sustainability, Service contaract B4-3301/2001/329175/MAR/B3, Coastal erosion- Evaluation of the need for action, Directorate General Environment European Commision Νικολάου Κ.,(1966), Αρχαίοι Λιµένες εν Κύπρω, ελτίο Τµήµατος Αναπτύξεως του Υπουργείου Παιδείας, αρ. 6-7, Λευκωσία Nikolaou K., (1976), The Historical Topography of Kition, Gotebourg, Sima 43 Simon Jowitt, University of Leicester, Tutorial: The Geology of Cyprus, άρθρο της ιστοσελίδας: www.geologyrocks.co.uk Poole Α., Roberson A, (1998), Pleistocene fanglomerate deposition related to uplift of Troodos ophiolite, Cyprus, Roderson, A.H.F.,

Σελ. 20 Robersonm A, Woodcock N, Abstract, Mamonia Complex, southwest Cyprus: Evolution and emplacement of a Mesozoic continental margin, Journal: Geological Society of America Bulletin, Vol.90, No 7, pp. 651-665, Article ID: 10.1130/0016-7606(1979)90<651:MCSCEA>2.0.C.O;2 Roderson A, (1998), Mesozoic- Tertiary tectonic evolution of the easternmost Mediterranean area: Intergration of marine and land evidence, Roderson, A., Emeis, K, Richter, C., and Camerlenghi, A. (Eds.), 1998, Proceedings of the Ocean Drilling Program, Scientific Results, Vol. 160 Roderson A, (1998), Late Miocene paleoenvironment and tectonic setting of the southern margin of Cyprus and the Eratosthenes seamount,