ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. ΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΡΥΠΑΝΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 15.1. Εισαγωγή: Η Περιβαλλοντική Κατάσταση στην Ελλάδα Το φυσικό περιβάλλον στην Ελλάδα είναι εξαιρετικά πλούσιο σε χλωρίδα, πανίδα και βιότοπους. Επίσης έχει μεγάλη ποικιλία οικοσυστημάτων. Ο πλούτος αυτός του φυσικού περιβάλλοντος είναι αποτέλεσμα της ιδιαίτερης γεωγραφικής θέσης της χώρας, μεταξύ τριών ηπείρων και βιογεωγραφικών περιοχών. Η χώρα έχει μεγάλη ποικιλία κλιματικών συνθηκών και γεωμορφολογίας. Τις τελευταίες δεκαετίες όμως παρατηρούνται και στην χώρα μας έντονα προβλήματα ρύπανσης του αέρα, του εδάφους και των υδατικών πόρων. Η συνεχιζόμενη αστικοποίηση του πληθυσμού, οι ανοργάνωτες και συνεχώς επεκτεινόμενες πόλεις έχουν προκαλέσει σημαντικά περιβαλλοντικά προβλήματα τόσο στο αστικό δομημένο περιβάλλον (ατμοσφαιρική), όσο και στις παραπλήσιες περιοχές με τις πυρκαγιές, τα απορρίμματα και τις πολυάριθμες οδικές αρτηρίες. Η ανάπτυξη του τουρισμού στην Ελλάδα των τελευταίων δεκαετιών έχει γίνει αιτία για την καταστροφή περιοχών εξαιρετικού φυσικού κάλλους, παραλίες και νησιώτικες περιοχές. Οι πυρκαγιές των δασών έχουν επίσης συμβάλλει αποτελεσματικά στον περιορισμό ή εξαφάνιση άγριας πανίδας και χλωρίδας. Η γεωργία και τα πολλά είδη των καλλιεργειών που ακόμη χρησιμοποιούνται για το αγροτικό εισόδημα, έχουν αναπόφευκτα ρυπάνει το έδαφος, τα επιφανειακά και υπόγεια νερά με λιπάσματα και φυτοφάρμακα, καθώς και με τις ανεξέλεγκτες γεωτρήσεις για αρδευτικές εργασίες. Με παρόμοιο τρόπο έχει δράσει και η υπεραλίευση των ψαριών και των άλλων θαλασσίων οργανισμών, ενώ συγχρόνως έχει αυξηθεί η ρύπανση των θαλασσών και κόλπων με πετρελαιοειδή και άλλα απορρίμματα των πλοίων και αλιευτικών. 327
Τα αστικά απορρίμματα και τα τοξικά βιομηχανικά και μη απόβλητα έχουν με τη σειρά τους ρυπάνει αρκετές περιοχές. Η διαχείρισή τους μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισε να γίνεται συστηματικά, ενώ ακόμη και σήμερα υπάρχουν πάνω από 3.000 ανεξέλεγκτες χωματερές. Η βιομηχανική ανάπτυξη και η εκμετάλλευση πλουτοπαραγωγικών πόρων σε ορισμένες περιοχές έχει προκαλέσει σημαντικά περιβαλλοντικά προβλήματα λόγω των αερίων ρύπων και των στερεών και υγρών αποβλήτων. 1 15.2. Φυσικό Περιβάλλον στην Ελλάδα Στο φυσικό περιβάλλον της Ελλάδας απαντούν πάνω από 6.000 είδη ανώτερων φυτών (χλωρίδα), όπου το 20% είναι ενδημικά. Επίσης στην Ελλάδα έχουν αναφερθεί σχεδόν 900 είδη και υποείδη σπονδυλωτών ζώων και περίπου 20.000-30.000 ασπόνδυλα. Στις λίμνες και στα ποτάμια της Ελλάδας ζουν περίπου 79 είδη αυτοχθόνων πρωτογενών ψαριών (τα 39 είναι ενδημικά). Υπάρχουν 16 είδη αμφιβίων, 58 είδη ερπετών και 67-71 υποείδη αμφιβίων που είναι ενδημικά στην Ελλάδα. Στον ελληνικό χώρο έχουν καταγραφεί 450 είδη πουλιών (έχουν τεκμηριωθεί 407 είδη). Επίσης, υπάρχουν 57 είδη και υποείδη θηλαστικών. 2 Στην Ελλάδα υπάρχει εξαιρετική ποικιλία βιοτόπων με πλούσια πανίδα και χλωρίδα και οι οποίοι λόγω της μεγάλης βιοποικιλότητας απαιτούν ιδιαίτερης προστασίας. Μεγάλος αριθμός φυτών και ζώων βρίσκονται στους καταλόγους των απειλουμένων ειδών. Για παράδειγμα, ο αριθμός των πουλιών που φωλιάζουν στην Ελλάδα είναι 240 (60% του συνόλου), ενώ τα υπόλοιπα διαχειμάζουν ή περνούν από την χώρα μας μεταναστεύοντας ( στην Ελλάδα δεν υπάρχουν ενδημικά πουλιά). Περίπου 100 είδη πουλιών θεωρούνται απειλούμενα (25 είδη είναι κινδυνεύοντα, 21 είδη τρωτά, 20 είδη σπάνια, 20 ανεπαρκώς γνωστά, 6 απροσδιόριστα και 6 εκλιπόντα). 2 Τα κύρια αίτια της μείωσης των φυσικών πληθυσμών φυτών και ζώων είναι η υποβάθμιση των φυσικών οικοτόπων και βιοτόπων, η αυξανόμενη επέκταση των αστικών περιοχών, οι πυρκαγιές στα δάση, η αποξήρανση 328
υγροτόπων κλπ. Επίσης, η μη ορθολογική εκμετάλλευση του ζωικού κεφαλαίου, όπως είναι το ανεξέλεγκτο κυνήγι και διάφορα είδη λαθροθηρίας πουλιών και μικρών θηλαστικών, η υπεραλίευση, η συλλογή και εμπορία αυγών και οι πυρκαγιές ή καταστροφές δασών. Επιπλέον, η ατμοσφαιρική ρύπανση, η διάβρωση των εδαφών και η ρύπανση με φυτοφάρμακα και λιπάσματα υγροτόπων περιορίζουν και εξαφανίζουν φυσικούς πληθυσμούς φυτών και ζώων. Vulpa vulpa Erinaceus europaeus Parus ater falco tinunculus Tyto alba Σχήμα 15.1. Προστατευόμενα είδη της χώρας μας. Η προστασία της άγριας πανίδας και χλωρίδας εφαρμόζεται ακόμη πολύ χαλαρά και χωρίς να έχουν γίνει σημαντικές και οργανωμένες εκστρατείες, παρά το σχετικά μεγάλο νομοθετικό πλέγμα για την διαχείριση δασών, βοσκοτόπων, υδάτινων πόρων, βιοτόπων, δρυμών, κλπ. Υπάρχουν πολλά νομοθετήματα που προστατεύουν και θέτουν τις αρχές για την διαχείριση των 329
οικοσυστημάτων, αλλά και τα διάφορα ενδημικά και μη είδη πανίδας στην Ελλάδα. Η Οδηγία για την προστασία της πανίδας 92/34/ΕΟΚ αποτελεί σημαντικό νομοθέτημα και η εφαρμογή της στην Ελλάδα πιστεύεται ότι θα διασφαλίσει την διατήρηση ή αποκατάσταση σε ικανοποιητικό βαθμό τους πληθυσμούς των ειδών της πανίδας που κινδυνεύουν να εξαφανισθούν, είναι ευπρόσβλητα, είναι σπάνια ή είναι ενδημικά και απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή. Ο πρώτος τρόπος για την διατήρηση και προστασία είναι προστασία των περιοχών που ζουν, δηλαδή καθορισμού ειδικών ζωνών διατήρησης στα πλαίσια του ευρωπαϊκού δικτύου ΦΥΣΗ 2000. Τα είδη αυτά αναφέρονται στο παράρτημα ΙΙ της Οδηγία 92/43/ΕΟΚ (θηλαστικά, ερπετά, αμφίβια, ψάρια γλυκού νερού, καρκινοειδή, μαλάκια και έντομα), στο παράρτημα της Οδηγία 79/409/ΕΟΚ (είδη άγριων πουλιών, όπως τροποποιήθηκε από την Οδηγία 91/244/ΕΟΚ) και με στα άλλα παραρτήματα των οδηγιών σε ότι αφορά τα μεταναστευτικά είδη πουλιών. Επίσης, η άγρια πανίδα προστατεύεται με την απαγόρευση σύλληψης ή θανάτωσης εκ προθέσεως, την απαγόρευση παρενόχλησης κατά την περίοδο αναπαραγωγής, την χειμέρια νάρκη, κλπ και της απαγόρευσης βλάβης ή καταστροφής των τόπων ανάπαυσης και αναπαραγωγής. Τα προστατευόμενα είδη ζώων που περιλαμβάνονται στα παραρτήματα των δύο οδηγιών είναι περίπου 200 είδη, εκ των οποίων τα 74 είδη έχουν αναφερθεί στην Ελλάδα. Από τα 280 είδη του παραρτήματα ΙV (είδη κοινοτικού ενδιαφέροντος που απαιτούν αυστηρή προστασία) τα 125 είδη έχουν αναφερθεί στην Ελλάδα. 3 Οι οδηγίες καλύπτουν σε ικανοποιητικό βαθμό τα σπονδυλωτά της Ελλάδας, με εξαίρεση τα ψάρια του γλυκού νερού. Αλλά πολλά ελληνικά είδη, σπάνια, ενδημικά και απειλούμενα είδη δεν περιλαμβάνονται στην οδηγία. Μεγάλες ελλείψεις παρατηρούνται στα ασπόνδυλα (υπολογίζεται ότι στην Ελλάδα υπάρχουν 25.000 ασπόνδυλα είδη),ιδιαίτερα για τα 2.000 ενδημικά ασπόνδυλα είδη. 3 330
Η καταγραφή των ειδών της πανίδας πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του προγράμματος "Καταγραφή, αναγνώριση, εκτίμηση και χαρτογράφηση των τύπων οικοτόπων και των ειδών χλωρίδας και πανίδας της Ελλάδας". 4 Η περιβαλλοντική πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην περίοδο 1972-1995 θα έχει αρκετές συνέπειες και στο αγροτικό χώρο. Ιδιαίτερα οι οδηγίες : 79/409 για τα πουλιά, η 92/43 για τους οικοτόπους, η 91/676 για τα νιτρικά, η 85/337 για τις μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων, 80/778 για το πόσιμο νερό και η 80/68 για την προστασία των υπόγειων νερών. Ορισμένα λιπάσματα, φυτοφάρμακα και καλλιεργητικές τεχνικές θα πρέπει να μεταβληθούν. Η προστασία των βιοτόπων, υδρολογικών συστημάτων, εδαφών και υπόγειων νερών από γεωργικής προέλευσης ρύπανση είναι μεγάλης σημασίας. 5 Η Ελλάδα είναι χώρα με πολύ πλούσια ποικιλία υγροτόπων, παρά την αποξήρανση που υπέστησαν πολλοί υγρότοποι για την αντιμετώπιση της ελονοσίας στην περίοδο 1920-1930. Η τελευταία απογραφή των υγροτόπων στην Ελλάδα έγινε από το Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων-Υγροτόπων (ΕΚΒΥ) το 1993 σε συνεργασία με το ΥΠΕΧΑΔΕ, υπηρεσιών του υπουργείου Γεωργίας. Σύμφωνα με την καταγραφή υπάρχουν 378 υγρότοποι με έκταση πάνω από 2 εκατομμύρια στρέμματα. Εάν μετρηθούν και τα δέλτα των ποταμών ο συνολικός αριθμός είναι 408. Από τους υγρότοπους αυτούς οι 11 είναι μεγάλα οικοσυστήματα υγροτόπων που έχουν ανακυρηχθεί προστατευόμενες περιοχές σύμφωνα με την σύμβαση Ραμσάρ (όπου βασικό κριτήριο αξιολόγησης αποτελεί η βιολογική τους σημασία και η ορνιθοπανίδα τους). 6 15.3. H Ατμοσφαιρική Ρύπανση Η ατμοσφαιρική ρύπανση εμφανίσθηκε αρχικά με υψηλές συγκεντρώσεις του διοξειδίου του θείου και καπνού από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 στην Αθήνα λόγω της χρήσης μαζούτ στις κεντρικές θερμάνσεις. Ατμοσφαιρική ρύπανση αντιμετωπίζουν και άλλες μεγάλες πόλεις της Ελλάδας καθώς και βιομηχανικές περιοχές. 331
Τις τελευταίες δεκαετίες όμως η αύξηση των τροχοφόρων και το φωτοχημικό νέφος (δηλαδή όζον, οξείδια αζώτου, μονοξείδιο του άνθρακα, υδρογονάνθρακες, κλπ) δημιούργησαν σημαντικές μεταβολές στην ποσότητα και ποιότητα των αέριων ρύπων στην περιοχή του Λεκανοπεδίου και στο κέντρο της Αθήνας. Ιδιαίτερη αύξηση παρουσίασαν το όζον, τα οξείδια του αζώτου, οι υδρογονάνθρακες και άλλες πτητικές οργανικές ενώσεις, το μονοξείδιο του άνθρακα, τα αιωρούμενα σωματίδια (ιδιαίτερα τα κάτω των 10μm διάμετρο) και πολυαρωματικοί πολυκυκλικοί υδρογονάνθρακες. 7 Το διοξείδιο του θείου και ο καπνός παρουσιάζουν μείωση λόγω της βελτίωσης των καυσίμων, της μείωσης του θείου στα καύσιμα και η κατάργηση του μαζούτ για τις κεντρικές θερμάνσεις. Με την απαγόρευση της βενζίνης με μόλυβδο (ως αντικροτικό) έχει περιορισθεί η ρύπανση από μόλυβδο, ενώ με την εισαγωγή των καταλυτικών μετατροπέων έχει μειωθεί ελαφρά η ρύπανση από μονοξείδιο του άνθρακα και οξείδια του αζώτου. Παρόλα αυτά υπάρχουν ακόμη υπερβάσεις των ορίων για ορισμένους ρύπους 50-60 ημέρες τον χρόνο. 8 Τα τελευταία χρόνια η ατμοσφαιρική ρύπανση στην Αθήνα κυμάνθηκε από χαμηλά σε μέτρια επίπεδα για το 89% του χρόνου (1993). Οι μεγαλύτερες τιμές SO 2, NO Χ, CO και καπνού παρουσιάζονται στο κέντρο της πόλης, ενώ για το όζον (Ο 3 ) στην περιφέρεια και κυρίως στα βόρεια προάστια. Διαχρονικά οι συγκεντρώσεις από καπνό και μόλυβδο παρουσιάζουν μείωση. Τους χειμερινούς μήνες οι τιμές ρύπανσης για SO 2 και CO είναι αυξημένες, ενώ οι τιμές για τους ρύπους NO x και O 3 είναι αυξημένες τους θερινούς μήνες. 9 Η Θεσσαλονίκη παρουσιάζει και αυτή υψηλές συγκεντρώσεις ορισμένων ατμοσφαιρικών ρύπων. Ο καπνός και το διοξείδιο του θείου παρουσιάζουν υπέρβαση στην βιομηχανική περιοχή του Κορδελιού, ενώ στο κέντρο της πόλης βρίσκονται σε οριακό επίπεδο. Το μονοξείδιο του άνθρακα υπερβαίνει το όριο της Π.Ο.Υ. στο κέντρο της πόλης, ενώ τα οξείδια του αζώτου δεν παρουσιάζουν υπερβάσεις, πιθανόν λόγω της μικρότερης ηλιοφάνειας, σε σχέση με την Αθήνα. Τα αιωρούμενα σωματίδια επίσης παρουσιάζουν υψηλές συγκεντρώσεις (ένα 332
τμήμα τους είναι γαιώδους σύστασης λόγω της μικρής εδαφοκάλυψης με πράσινο και δένδρα της περιοχής). 9 Η περιοχή της Πτολεμαΐδας-Κοζάνης λόγω των 16 μονάδων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας (καύσιμο λιγνίτης), της δυσμενούς τοπογραφίας του εδάφους και της μεγάλης συχνότητας άπνοιας, παρουσιάζονται υψηλές συγκεντρώσεις αιωρουμένων σωματιδίων, ενώ ο καπνός, το διοξείδιο του θείου και τα οξείδια αζώτου είναι σε οριακές τιμές. Η εγκατάσταση ηλεκτροστατικών φίλτρων έχει περιορίσει σημαντικά ένα μέρος της ρύπανσης των αιωρουμένων σωματιδίων. Ωστόσο, παραμένουν ακόμη σημαντικά προβλήματα για την υγεία του πληθυσμού. 10 Επίσης, σημαντικό πρόβλημα ατμοσφαιρικής ρύπανσης παρουσιάζει η περιοχή γύρω από το εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην Μεγαλούπολη (3 σταθμοί λιγνίτη της ΔΕΗ). Λόγω της χαμηλής ποιότητας του λιγνίτη και της έλλειψης φίλτρων οι σταθμοί εκπέμπουν υψηλές συγκεντρώσεις διοξειδίου του θείου, οξείδια του αζώτου και αιωρούμενα σωματίδια. Η Οδηγία 88/609/ΕΟΚ που θέτει όρια εκπομπών δεν έχει εφαρμογή στον σταθμό αυτό (ισχύει για σταθμούς που αδειοδοτήθηκαν μέχρι 1.7.1987). Η ΔΕΗ πρόκειται να λάβει διάφορα μέτρα για τον περιορισμό της ρύπανσης. 11 Οι άλλες μεγάλες πόλεις της Ελλάδας παρουσιάζουν αυξημένα προβλήματα ατμοσφαιρικής ρύπανσης λόγω της αύξησης των τροχοφόρων, της άναρχης δόμησης και της υπερσυγκέντρωσης δραστηριοτήτων στο κέντρο του αστικού χώρου. Τα μέτρα που άρχισαν να λαμβάνονται τα τελευταία χρόνια είναι δύσκολο να εκτιμηθούν για την αποδοτικότητά τους. Το ΥΠΕΧΩΔΕ και οι νομαρχιακές υπηρεσίες έχουν ετοιμάσει σχέδια για τον περιορισμό της ρύπανσης από την βιομηχανία (τροποποίηση αδειών λειτουργίας, παροχή οικονομικών κινήτρων για εγκατάσταση αντιρρυπαντικής τεχνολογίας, κλπ), την κεντρική θέρμανση και άλλες εγκαταστάσεις καύσης (νομοθέτηση όρων λειτουργίας, όρια εκπομπών για αρτοποιεία, κλπ), την βελτιστοποίηση της ποιότητας των καυσίμων ( χρήση μαζούτ με περιεκτικότητα σε θείο 0,7% στην περιοχή της Αττικής, χρήση ειδικού ντίζελ για την κίνηση των λεωφορείων 333
κλπ), την εφαρμογή καταλυτικών μετατροπέων στα αυτοκίνητα (κίνητρα για την αλλαγή των παλαιάς τεχνολογίας οχημάτων, έλεγχος καυσαερίων-κτεο, έλεγχος καυσαερίων στο δρόμο, κλπ). Επίσης, έχουν γίνει προσπάθειες για την βελτίωση της λειτουργίας ορισμένων μεγάλων πόλεων (ανισόπεδοι κόμβοι, αναβάθμιση εμπορικών τριγώνων-αθήνα, χώροι στάθμευσης, κλπ), λήψη εκτάκτων μέτρων σε περιόδους υψηλής ρύπανσης και εκπόνηση μακροχρόνιων προγραμμάτων για την μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης ( νέοι σταθμοί μέτρησης ποιότητας αέρα, οργάνωση δικτύου πληροφόρησης, ειδικά προγράμματα, όπως "Αττική SOS", κλπ). 11 Οι μέγαλες πόλεις παρουσιάζουν επίσης σημαντικό πρόβλημα θορύβου από τροχοφόρα, διάφορες ανθρωπογενείς δραστηριότητες (ανέγερση οικοδομών, κατασκευές, βιοτεχνίες κλπ) και από την λειτουργία νυκτερινών κέντρων και τουριστικών εγκαταστάσεων. 11 Προβλήματα ατμοσφαιρικής ρύπανσης παρουσιάζουν και διάφορες περιοχές της Ελλάδας λόγω βιομηχανικών μονάδων : 11 Σχηματάρι-Οινόφυτα : βιομηχανικές και κτηνοτροφικές μονάδες Δίστομο : εργοστάσιο Αλουμίνας περιοχή Θηβών : βιομηχανίες περιοχή Χαλκίδας : εργοστάσια τσιμέντου περιοχές Γλύφας-Βαθύ Αυλίδας-Φάρου: κεραμοποιεία, ασβεστοποιεία, χημικά προϊόντα, ναυπηγεία περιοχή Αλιβερίου: ΑΗΣ Αλιβερίου, ΑΓΕΤ Ηρακλής (τσιμέντα), κλπ. περιοχή Κορινθίας: διυλιστήρια της Μotor Oil Σύρος και Νεώρειο: σταθμός ΔΕΗ Λέσβος : ασβεστοκάμινα και πυρηνελουργεία στην είσοδο της πόλης περιοχή Βόλου: Χαλυβουργία Θεσσαλίας, Μεταλλουργική ΧΑΛΥΨ, εργοστάσιο ΑΓΕΤ (τσιμέντου) περιοχή Φθιώτιδας: ΛΑΡΚΟ στην Λάρυμνα περιοχή Καβάλας: εργοστάσιο λιπασμάτων 334
15.4. Τα Προβλήματα Ρύπανσης του Υδάτινου Περιβάλλοντος Η Ελλάδα διαθέτει περίπου 16.500 χιλιόμετρα ακτογραμμή (περίπου το 25 % του συνόλου των ακτών της ΕΕ), από τις πλέον εκτεταμένες της Ευρώπης και περίπου 3.000 νησιά. Στο εσωτερικό της χώρας υπάρχει μεγάλος αριθμός ποταμών (Αξιός, Νέστος, Στρυμόνας, Έβρος κλπ), χειμάρρων, παραποτάμων και ρεμάτων, καθώς και σημαντικός αριθμός λιμνών, μικρών λιμνών, υγροτόπων και πηγών γλυκού νερού. Τα τελευταία χρόνια όμως παρατηρούνται σημαντικά προβλήματα ρύπανσης του υδατικού περιβάλλοντος, υπερβολική και ανεξέλεγκτη χρήση υπογείων υδατικών πόρων για άρδευση και λειψυδρίες στις μεγάλες πόλεις. Για την καλύτερη αντιμετώπιση των προβλημάτων των υδατικών πόρων και της ρύπανσης το ΥΠΕΧΩΔΕ έχει προωθήσει το πρόγραμμα ΥΔΡΟΣΚΟΠΙΟ για την τράπεζα πληροφοριών που θα περιλαμβάνει υδρολογικά, υδρο-γεωλογικά και μετεωρολογικά δεδομένα. Επίσης με το δίκτυο ΕΔΠΠ (Εθνικό Δίκτυο Πληροφορικής Περιβάλλοντος) θα γίνει αρχειοθέτηση και πρόσβαση σε δεδομένα μετρήσεων ποιότητας νερών. 12 Για τα επιφανειακά νερά υπάρχουν ήδη σημαντικές νομοθετικές και κανονιστικές ρυθμίσεις για την προστασία, χρήση και ποιότητα: για τα νερά που θα χρησιμοποιηθούν ως πόσιμα (κατηγορίες Α1, Α2 και Α3), για τα νερά κολύμβησης, τα νερά αλιείας (ψάρια, σαλμονίδες, κυπρίνους και οστρακοειδή), τα νερά άρδευσης, ψύξης μηχανών, κλπ, και τέλος για νερά για άλλες χρήσεις (ΚΥΑ 46399/1986). Επίσης, το ΥΠΕΧΩΔΕ έχει προωθήσει και οργανώσει εθνικό δίκτυο παρακολούθησης της ποιότητας των επιφανειακών νερών με περιφερειακά αναλυτικά εργαστήρια (στις μεγάλες πόλεις εργαστήρια Α και στις επαρχιακές περιοχές εργαστήρια Β). Επίσης, συγκεντρώνονται στοιχεία από παρακολούθηση και αναλύσεις των 6 κυριότερων ποταμών στην Ελλάδα, μέσα στις υποχρεώσεις για την εναρμόνιση των οδηγιών της ΕΕ, με υφιστάμενα δίκτυα εργαστηρίων, κυρίως του υπουργείου Γεωργίας. 12 335
Τα παράκτια νερά και το θαλάσσιο περιβάλλον έχουν σημαντικά προβλήματα ρύπανσης λόγω της αστικοποίησης, του τουρισμού, των αστικών και βιομηχανικών λυμάτων και αποβλήτων, της έκπλυσης γεωργικών λιπασμάτων-φυτοφαρμάκων και κτηνοτροφικών αποβλήτων, τον μεγάλο αριθμό πλοίων και άλλων πλεούμενων για αναψυχή, της έλλειψης λιμανιών και μαρίνων με κατάλληλη υποδομή, καθώς και της υποβάθμισης κλειστών θαλασσίων περιοχών (Κόλπος Ελευσίνας, Αμβρακικός, κλπ). Σύμφωνα με στοιχεία της UNEP τα ποσοστά συμμετοχής των διαφόρων πηγών ρύπανσης των θαλασσών είναι: χερσαίες πηγές 44%, θαλάσσιες μεταφορές 12%, απ ευθείας απορρίψεις 10%, μεταφορά ρύπων από την ατμόσφαιρα 33% και εργασίες εκμετάλλευσης υποθαλασσίου πλούτου 1%. 13 Το πρόγραμμα MED.POL είναι συμφωνία της χώρας μας με την UNEP για την παρακολούθηση της ρύπανσης και έρευνας της Μεσογείου. Περιλαμβάνει δειγματοληψίες και αναλύσεις, κυρίως σε κλειστούς κόλπους (Σαρωνικός, Θερμαϊκός, Στρυμονικός, Καβάλας, Πατραϊκός) και σε διάφορα νησιά. Οι αναλύσεις αφορούν κυρίως βαρέα μέταλλα, μικροοργανισμοί, πετρελαιοειδή, πλαγκτονικοί οργανισμοί και διάφορες ωκεανογραφικές και μετεωρολογικές παράμετροι. Από την Οδηγία 76/160/ΕΟΚ η χώρα μας έχει υποχρέωση της παρακολούθησης της ποιότητας των νερών κολύμβησης ( μικροβιολογικές και χημικές δειγματοληψίες ανά 15 ημέρες για 6 μήνες κάθε χρόνο και σε καθορισμένες περιοχές). Το πρόγραμμα πραγματοποιείται με την ευθύνη του ΥΠΕΧΑΔΕ σε πάνω από 1.200 ακτές κολύμβησης με την συμμετοχή πολλών εργαστηρίων ( πανεπιστημιακά μικροβιολογικά εργαστήρια στις πόλεις Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Ιωάννινα, και νομαρχιακά ή δημοτικά εργαστήρια ΙΘΑΒΙΚ-Ηρακλείου, Ρόδος, Λέσβος, Βόλος). 12 Στα πλαίσια του προγράμματος ENVIREG έχει προωθηθεί η εγκατάσταση μονάδων επεξεργασίας υγρών αποβλήτων σε μεγάλες παράκτιες πόλεις και εγκαταστάσεις που επεξεργάζονται κατάλοιπα πλοίων σε λιμάνια. Επίσης, οι υπηρεσίες του υπουργείου Εμπορικής Ναυτιλίας συμμετέχουν ενεργά στους διεθνείς οργανισμούς και δραστηριότητες για την προστασία του 336
θαλάσσιου περιβάλλοντος (Διεθνής Ναυτιλιακός Οργανισμός-Ι.Μ.Ο, πρόγραμμα UNEP, Κέντρο Καταπολέμησης Ρύπανσης της Μεσογείου-Μάλτα R.E.M.P.E.C., επιθεώρηση πλοίων στα λιμάνια M.O.U.). Το Υ.Ε.Ν. έχει ιδρύσει σταθμούς καταπολέμησης της θαλάσσιας ρύπανσης, έχει ορισμένα περιπολικά και αεροσκάφη για την παρακολούθηση των θαλασσών, καθώς και σκάφη απορρύπανσης, φραγμάτων σκίμερς και υλικά χημικής διάλυσης των πετρελαιοκηλίδων (το 1993 διαπιστώθηκαν 271 περιστατικά θαλάσσιας ρύπανσης από πλοία και χερσαίες εγκαταστάσεις, επιθεωρήθηκαν 872 πλοία και 148 παράκτιες εγκαταστάσεις διακίνησης πετρελαιοειδών. 12 Η Ελλάδα έχει ολοκληρώσει το νομοθετικό και κανονιστικό πλέγμα για την προστασία της ποιότητα των νερών: ΚΥΑ 69269/5387/1986 : ποιότητα επιφανειακών νερών ΥΔΕ 1Β221/1965 : διάθεση λυμάτων και βιομηχανικών αποβλήτων ΚΥΑ Α5/2280/1983 και τροπ. ΚΥΑ Α5/5180/1988: προστασία νερών για την ύδρευση της Αθήνας ΚΥΑ 18186/1988, ΥΣ 144/ΦΕΚ.197/87, ΥΣ 70/ΦΕΚ90/1990: Διάφορες αποφάσεις για οριακές τιμές επικίνδυνων ουσιών στα υγρά απόβλητα και στα νερά. Επίσης, οι κρατικές υπηρεσίες συνεργάζονται σε διάφορα ευρωπαϊκά προγράμματα για την προστασία του υδατικού περιβάλλοντος (MEDSPA, POTAMES, πρόγραμμα διαχείρισης του Νέστου, κλπ). Ενώ συγχρόνως έχουν δημιουργηθεί οι υποδομές για τα αστικά απόβλητα στις περισσότερες πόλεις της Ελλάδας. Ήδη, το 54% του πληθυσμού εξυπηρετείται από μονάδες επεξεργασίας αστικών αποβλήτων, περίπου 10% θα έχει σύντομα επεξεργασία αποβλήτων και την επόμενη δεκαετία το υπόλοιπο του πληθυσμού. Στο τομέα των βιομηχανικών αποβλήτων η Ελλάδα δεν έχει εφαρμόσει συντονισμένο πρόγραμμα λόγω του μικρού βαθμού βιομηχανικής ανάπτυξης και βαριάς βιομηχανία, σε σχέση με άλλες χώρες της ΕΕ. Σε ορισμένες περιοχές υπάρχει έντονο πρόβλημα βιομηχανικών αποβλήτων (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Ηράκλειο, Βόλος). Η βιομηχανική ρύπανση είναι κυρίως οργανικές 337
ουσίες, βαρέα μέταλλα, θρεπτικά υλικά από βιομηχανίες λιπασμάτων και τροφίμων, και θερμική ρύπανση από θερμοηλεκτρικούς σταθμούς.12 Τέλος, η αγροτική ρύπανση στην Ελλάδα είναι αρκετά σημαντική λόγω της αυξανόμενης χρήσης λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων. Σε ορισμένες περιοχές υπάρχουν σημαντικά προβλήματα (π.χ. Αμβρακικός). Ήδη με την Οδηγία 91/676/ΕΟΚ και 91/27/ΕΟΚ η χώρα μας είναι υποχρεωμένη να περιορίσει την ρύπανση του αγροτικού τομέα (νιτρικά) για να προστατεύσει ευαίσθητους οικοτόπους και οικοσυστήματα. Με τις οδηγίες αυτές τίθενται διάφοροι περιορισμοί σε κτηνοτροφικές δραστηριότητες, χρήσης κόπρου και αζωτούχων λιπασμάτων κλπ. 14 15.5. Αστικά και Βιομηχανικά Απορρίμματα και Βιομηχανικά Τοξικά Απόβλητα Σύμφωνα με μελέτες των αρμόδιων αρχών (τοπική αυτοδιοίκηση και ΥΠΕΧΩΔΕ) η ποσότητα των οικιακών απορριμμάτων στην Ελλάδα ανέρχονται σε 3.100.000 τόνους κάθε χρόνο με τάσεις αύξησης. Στην Ελλάδα δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα σωστή διαχείριση των απορριμμάτων, ιδιαίτερα στον τομέα της διαλογής και διάθεσης, με αποτέλεσμα να έχουν δημιουργηθεί σημαντικά περιβαλλοντικά προβλήματα. Η σύνθεση των απορριμμάτων αυτών είναι: χαρτί 20%, μέταλλα 4,5%, γυαλί 4,5%, πλαστικά 8,5%, υφάσματα-ξύλα-δέρματα-λάστιχα 5%, αδρανή συστατικά (χώμα,οικοδομικά υλικά κλπ) 3%, ζυμώσιμα (τρόφιμα, φρούτα, λαχανικά κλπ) 49% και υπόλοιπα 5,5%. Τα πλαστικά πλησιάζουν σε ορισμένες περιοχές το 10% με αποτέλεσμα να επιβαρύνουν τις χωματερές λόγω του μακρού χρόνου παραμονής τους. 15 Το 1995 είχαν καταγραφεί στην Ελλάδα 1.420 εγκεκριμένοι χώροι απόρριψης απορριμμάτων, αλλά είναι γνωστό ότι υπάρχουν και περίπου 3.500 χώροι ανεξέλεγκτης απόρριψης. Στην Αθήνα το πρόβλημα των "σκουπιδιών", μετά την κατάσταση κορεσμού που έχει πραγματοποιηθεί στην χωματερή των 338
Άνω Λιοσίων, έχει εξελιχθεί σε σημαντικό περιβαλλοντικό και κοινωνικό πρόβλημα. Μετά από πολλές καθυστερήσεις έχουν τελικά (1996) προσδιορισθεί οι νέοι χώροι υγειονομικής ταφής απορριμμάτων (Χ.Υ.Τ.Α.) και βιοσταθεροποίησης (λιπασματοποίησης). Ιδιαίτερο πρόβλημα σκουπιδιών αντιμετωπίζουν ορισμένα νησιά του Αιγαίου επειδή δεν υπάρχει χώμα ή αδρανή υλικά επικάλυψης (λόγω της ορεινής φύσης τους). 16 Αντίθετα, έχουν αρχίσει ήδη να λειτουργούν πρότυπες μονάδες διαχείρισης απορριμμάτων στην Καλαμάτα, την Ζάκυνθο, την Πάτρα και την Ξάνθη. Όπου οι πρωτοβουλίες των δημοτικών αρχών και η συμμετοχή του τοπικού πληθυσμού συνέβαλαν στην ταχύτατη εκτέλεση έργων και εφαρμογή τεχνολογιών σωστής διαχείρισης των απορριμμάτων. 17 Το ΥΠΕΧΩΔΕ έχει υλοποιήσει ορισμένα προγράμματα διαχείρισης οικιακών απορριμμάτων από τις πιστώσεις Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα (ΜΟΠ) σε τρεις περιοχές της χώρας: ΜΟΠ Κρήτης, ΜΟΠ- Αιγαίου και ΣΠΑ σε 12 δήμους 7 περιφερειών (Κατερίνη, Καστοριά, Άργος- Ορεστικού, Κοζάνης, Ηγουμενίτσας, Λαμίας, Ναυπλίου, Άργους κλπ. Στα προγράμματα αυτά θα διατεθούν σημαντικά ποσά για έργα κατασκευής, αποκατάστασης χώρων διάθεσης απορριμμάτων, προμήθειες μηχανολογικού εξοπλισμού, κλπ. Επίσης έχουν διατεθεί σημαντικά ποσά για την εξυγίανση χώρων απορριμμάτων και για τον καθαρισμό τουριστικών ακτών. Παρά τις ενημερωτικές εκστρατείες, τις ενέργειες σε ορισμένους δήμους για την διαλογή στην πηγή του χαρτιού και των άλλων υλικών και τις νομοθετικές ρυθμίσεις, η κατάσταση του προβλήματος των απορριμμάτων στην Ελλάδα παραμένει οξύ. 15 Τα τοξικά απόβλητα στην Ελλάδα, ιδιαίτερα των βιομηχανικών δραστηριοτήτων, παρουσιάζουν ορισμένες ιδιομορφίες. Την μεγαλύτερη ποσότητα τοξικών και επικίνδυνων αποβλήτων την παράγουν περίπου 20-25 μεγάλες βιομηχανίες (ορισμένες υπολειτουργούν) και περίπου 600-700 βιομηχανίες και βιοτεχνίες μεσαίου και μικρού μεγέθους. Ορισμένες έχουν σύστημα επεξεργασίας υγρών τοξικών αποβλήτων. Οι υδαρείς λάσπες σε μεμονωμένες περιπτώσεις επεξεργάζονται (αφυδάτωση) και διατίθενται 339
ανάλογα με την προέλευση και τις τοξικές ουσίες που περιέχουν μαζί με τα στερεά απορρίμματα. Το 90% του συνόλου των στερεών τοξικών αποβλήτων και λασπών παράγονται από τις μεγάλες μονάδες. Από τις μικρές βιοτεχνικές-οικογενειακές μονάδες (3-5 άτομα) που παράγουν τοξικά απόβλητα, οι 350 είναι διάσπαρτες στην Αττική και οι 150 στο νομό Θεσσαλονίκης. Δεν υπάρχουν στην Ελλάδα οργανωμένοι χώροι για επεξεργασία και διαχείριση τοξικών αποβλήτων. Οι μεγάλες βιομηχανίες διαθέτουν τα απόβλητα και τις λάσπες σε ειδικούς χώρους ή τα αποθηκεύουν με άδεια της νομαρχίας ( Υπ.απόφαση 72751/3054/1985). Ειδικές κατηγορίες τοξικών και επικίνδυνων αποβλήτων (κυανιούχα άλατα, πολυχλωριωμένα διφαινύλια, PCBs, κλπ) αποθηκεύονται προσωρινά ή αποστέλλονται στο εξωτερικό για θερμική καταστροφή (ΚΥΑ 19744/454/1988, εναρμόνιση με οδηγία 84/631/ΕΟΚ). 15 Για ορισμένα είδη τοξικών αποβλήτων των βιομηχανιών γίνονται ξεχωριστές ενέργειες ώστε να μην ρυπάνουν το περιβάλλον. Οι λάσπες από εγκαταστάσεις εμπλουτισμού μικτών θειούχων (500.000 τόνοι/έτος) που δεν είναι τοξικές διατίθενται στα ορυχεία εξόρυξης. Τα υλικά που παραμένουν μετά την εξόρυξη και κατεργασία χρυσότιλου-αμιάντου (Ζιδάνι Κοζάνης) από σερπεντινικά μεταλλεύματα, λόγω των ινών αμιάντου που περιέχουν διατίθενται σε ειδικά προετοιμασμένους χώρους (2.5 εκατομ. τόννοι/έτος, αν και η λειτουργία του αμιαντορυχείου έχει περιορισθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια). Η ιπτάμενη τέφρα που παράγεται κατά την καύση του λιγνίτη (Πτολεμαΐδα) διατίθεται σε χώρους που έχουν γίνει εκσκαφές για αποκατάσταση του τοπίου, ενώ ένα μέρος της αναμιγνύεται στο υλικό για την παρασκευή του τσιμέντου. Ο φωσφορογύψος (στερεό απόβλητο από 3 βιομηχανίες λιπασμάτων στην Αττική, Θεσσαλονίκη και Καβάλα) διατίθεται σε επιλεγμένους χώρους. Το ΥΠΕΧΩΔΕ έχει αποφασίσει στην ίδρυση δύο κέντρων επεξεργασίας τοξικών και επικίνδυνων υγρών αποβλήτων και τοξικών λασπών. Το ένα θα είναι στην περιοχή Οινοφύτων (Θήβα), ενώ το δεύτερο στην Θεσσαλονίκη. Επίσης, έχει προγραμματισθεί η μελέτη και κατασκευή δύο κέντρων 340
ελεγχόμενης εναπόθεσης στερεών τοξικών και επικίνδυνων αποβλήτων και λασπών. Το ένα για τα απόβλητα της Ν. Ελλάδας (ενώ έχει αρχίσει η επιλογή 3-4 χώρων, υπάρχουν σοβαρές δυσκολίες στην αποδοχή τους) και ένα στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης για την Β. Ελλάδα. 15 Τέλος, τα νοσοκομειακά απορρίμματα και απόβλητα, τα οποία λόγω των παθογόνων οργανισμών και της φύσης τους ως αποβλήτων απαιτούν ιδιαίτερη διαχείριση και καταστροφή. Οι παραγόμενες ποσότητες νοσοκομειακών αποβλήτων στην Ελλάδα υπολογίζονται σε 40 τόνους/έτος. Στην Αθήνα υπάρχουν περίπου 30.000 κλίνες (σύνολο, περίπου 57.000) και στην Θεσσαλονίκη περίπου 8.000 κλίνες, δηλαδή το 70 % των νοσοκομειακών ιδρυμάτων βρίσκονται συγκεντρωμένα στις δύο αυτές πόλεις. Από στατιστικές φαίνεται ότι, μόνο το 37 % των νοσοκομείων έχουν αποτεφρωτικό κλίβανο, αλλά χωρίς αντιρρυπαντική τεχνολογία και σε πολλές περιπτώσεις παλαιάς τεχνολογίας. Σε αρκετές περιπτώσεις τα νοσοκομειακά απόβλητα διατίθενται, σε αντίθεση με τους κανονισμούς, σε κοινές πλαστικές σακούλες και μεταφέρονται με τα συνηθισμένα απορριμματοφόρα των Ο.Τ.Α. στις χωματερές. Στην Αθήνα, υπάρχουν ειδικά οχήματα μεταφοράς των νοσοκομειακών αποβλήτων στον πυρολυτικό αποφρωτικό κλίβανο του Ενιαίου Συνδέσμου Δήμων και Κοινοτήτων Νομού Αττικής (Ε.Σ.Δ.Κ.Ν.Α.) στα Άνω Λιόσια. Τα διάφορα υπουργεία έχουν αποφασίσει να καθορίσουν τις προδιαγραφές, μεθόδους καύσης και διαδικασίες ίδρυσης και αδειοδότησης για κέντρα επεξεργασίας νοσοκομειακών αποβλήτων. 15,18 Επίσης, η Ελλάδα πρέπει να εναρμονίσει τις νομοθετικές/κανονιστικές ρυθμίσεις της για τα απορρίμματα και τα τοξικά απόβλητα με διάφορες οδηγίες της ΕΟΚ, όπως την 91/256/ΕΟΚ για τα στερεά απόβλητα, την 91/157/ΕΟΚ για τις μπαταρίες, την 75/434/ΕΟΚ για τα χρησιμοποιούμενα ορυκτέλαια και να προχωρήσει στην εκπόνηση μελετών και την χωροθέτηση μονάδων επεξεργασίας τοξικών αποβλήτων. 341
15.6. Γεωργία, Κτηνοτροφία, Αλιεία και Δάση Οι γεωργικές, κτηνοτροφικές και δασοπονικές δραστηριότητες συμβάλλουν σε σημαντικό βαθμό στην ρύπανση και υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος στην Ελλάδα. Οι γεωργικές καλλιέργειες καλύπτουν περίπου το 30 % της συνολικής έκτασης και η κτηνοτροφία (βοσκότοποι) περίπου το 65 % της χώρας. Η γεωργική δραστηριότητα στην Ελλάδα παίζει σημαντικό ρόλο στην διάβρωση και την αλατότητα των εδαφών. Η Ελλάδα έχει οξύτατο πρόβλημα διάβρωσης εδαφών στο, περίπου, 30 % της έκτασης της χώρας που οφείλεται και στο κλίμα και την τοπογραφική διαμόρφωση. Αλλά η κατάσταση χειροτερεύει με τις πυρκαγιές, την υπερβόσκηση, τις λανθασμένες χρήσεις και κατεργασίες της γης και τις υπερβολικές υδροληψίες. Υπολογίζεται ότι κάθε χρόνο με την διάβρωση χάνονται περίπου 86 εκατομ. κυβικά μέτρα φερτών υλών, από τα οποία το 35 % είναι λεπτό επιφανειακό έδαφος. 19 Οι ανάγκες των γεωργικών καλλιεργειών σε νερό έχουν πολλαπλασιασθεί τα τελευταία χρόνια (ξηροθερμικές συνθήκες της χώρας και ανομβρία) με αποτέλεσμα να καταναλώνουν το 80-85% της συνολικής κατανάλωσης νερού με σημαντικές συνέπειες στους υδατικούς πόρους της χώρας. Η κατάσταση αυτή έχει επιφέρει σε ορισμένες περιοχές εξάντληση των υπογείων υδροφορέων, που οδηγεί σε ελλειμματικό ισοζύγιο των υπογείων νερών με αποτέλεσμα την διείσδυση της θάλασσας και την υφαλμύρωση των νερών. Οι παράκτιες και νησιώτικες περιοχές της χώρας παρουσιάζουν σημαντικά προβλήματα υφαλμύρωσης των υπογείων νερών τους (νησιά Αιγαίου, Κρήτη, Αργολικό Πεδίο, κάμπος Ιρίου, παράκτιες περιοχές του νομού Πιερίας, του νομού Καβάλας κλπ. Υπολογίζεται ότι το μέτωπο υφαλμύρωσης καλύπτει περίπου 30.000 εκτάρια γεωργικής γης. Η υποβάθμιση της ποιότητα του νερού παρατηρείται και σε διάφορους αποδέκτες (ποταμούς, λίμνες, τάφρους, κλπ) όπου έχουν διαπιστωθεί υψηλές συγκεντρώσεις νιτρικών, φωσφορικών και αμμωνιακών αλάτων. Τέτοια φαινόμενα έχουν παρατηρηθεί σε ποτάμια και λίμνες ( Εβρος, Αξιός, Πηνειός, Βεγορίτιδα, Παμβώτιδα, κλπ). 342
Η κατάσταση ώθησε το Υπουργείο Γεωργίας (Υπηρεσία Εγγείων Βελτιώσεων) να ξεκινήσει το 1990 ευρύ πρόγραμμα κατασκευής λιμνοδεξαμενών και φραγμάτων στα νησιά και σε ορισμένες περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας. 19 Η χημική ρύπανση του φυσικού περιβάλλοντος από τις γεωργικές καλλιέργειες είναι κυρίως λιπάσματα και φυτοφάρμακα. Στην Ελλάδα υπάρχει μέση κατανάλωση λιπασμάτων ανά εκτάριο σε σχέση με τις άλλες χώρες της Ε.Ε, αλλά η αύξηση στα αζωτούχα λιπάσματα στην περίοδο 1975-85 ήταν περίπου 60 %, μια από τις μεγαλύτερες στην Ευρώπη. Οι ανάγκες σε λιπάσματα έχουν μεταβληθεί λόγω των καλλιεργειών και ποικιλιών υψηλών αποδόσεων, της αύξησης των αρδευομένων εκτάσεων, στην εγκατάλειψη της αμειψισποράς προς όφελος των μονοκαλλιεργειών και των επιδοτήσεων των λιπασμάτων που κράτησαν τις τιμές σε χαμηλά επίπεδα. Από μελέτες φαίνεται ότι η υπερλίπανση και τα υψηλά επίπεδα κατανάλωσης παρατηρούνται στις ενταντικές καλλιέργειες. Το 1990 η κατανάλωση λιπασμάτων στην Ελλάδα ήταν: σύνολο 634.000 τόνοι ενεργών συστατικών, εκ των οποίων 396.000 τόνοι (αζωτούχα), 173.300 τόνοι (σε πεντοξείδιο του φωσφόρου) και 64.8000 τόνοι (σε οξείδιο του καλίου). 19 Το Υπ. Γεωργίας χρειάζεται να επιταχύνει την εφαρμογή του Κώδικα Ορθής Γεωργικής Πρακτικής (του οποίου η σύνταξη άρχισε πρόσφατα) σε εναρμόνιση με την Οδηγία 91/676/ΕΟΚ για την προστασία των υδάτων από τα νιτρικά άλατα. Αλλά συγχρόνως απαιτούνται και άλλες δράσεις που θα περιορίσουν την γεωργική ρύπανση του εδάφους και των νερών. Η χρήση φυτοφαρμάκων στην Ελλάδα είναι σχετικά περιορισμένη σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Λόγω των κλιματικών συνθηκών στην χώρα μας χρησιμοποιούνται κυρίως εντομοκτόνα και μυκητοκτόνα. Στην περίοδο 1978-88 οι δραστικές ουσίες ήταν της τάξης των 10.000 τόνων/έτος και οι πρώτες ύλες σκευασμάτων 40-30.000 τόνους/έτος. Το 1993 κυκλοφορούσαν στην Ελλάδα 1.546 είδη φυτοφαρμάκων, εκ των οποίων τα 452 ήταν εντομοκτόνα, τα 446 μυκητοκτόνα και τα 362 ζιζανιοκτόνα, κλπ. 20,21 H Ελλάδα έχει σημαντικό νομοθετικό πλαίσιο για την χρήση των φυτοφαρμάκων, τόσο για την προστασία των εργαζομένων στην γεωργία, όσο 343
και για την προστασία του περιβάλλοντος. Παρόλα αυτά υπάρχουν πολλές περιπτώσεις κακής χρήσης των φυτοφαρμάκων και εκμετάλλευση γεωργικών γαιών χωρίς να λαμβάνονται μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος. Τα τελευταία χρόνια γίνονται προσπάθειες για την ενίσχυση των βιολογικών καλλιεργειών (κοινοτικός κανονισμός 2092/1991) και των αρχών της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Παρασίτων της φυτικής παραγωγής με εναλλακτικές μεθόδους, όπου τα χημικά φυτοφάρμακα χρησιμοποιούνται σε μικρές ποσότητες και μόνο σε έκτακτες ανάγκες. Οι γεωργικές βιομηχανίες ρυπαίνουν επίσης το περιβάλλον με τα οργανικά-φυτικά στερεά υπολείμματα και τα υγρά απόβλητα που παράγουν κατά την κατεργασία των γεωργικών προϊόντων. Τα υπολείμματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για παραγωγή ενέργειας ή ως λιπάσματα. Οι μεταποιητικές βιομηχανίες ( στα πλαίσια του κανονισμού 866/90) που ρυπαίνουν χρηματοδοτούνται για την επεξεργασία των αποβλήτων τους και υπόκεινται σε έγκριση με περιβαλλοντικούς όρους για τις εγκαταστάσεις τους. Με το πρόγραμμα ENVIREG έχουν ξεκινήσει μελέτες για την αξιοποίηση των στερεών οργανικών γεωργικών αποβλήτων (Γεωργικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Κέντρο Εναλλακτικών Μορφών Ενέργειας, ΔΕΗ) για την παραγωγή ενέργειας, τον περιορισμό και κατεργασία των αποβλήτων γεωργικών βιομηχανιών, βιομηχανίες τροφίμων, ελαιουργείων κλπ. Με το ίδιο πρόγραμμα διερευνάται η χρήση ιλύος των βιολογικών καθαρισμών αστικών λυμάτων για λίπανση στην γεωργία (Οδηγία 86/278/ΕΟΚ) από ερευνητές του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας (ΕΙΑΕ), τον Δήμο της Λάρισας και δύο έργα πιλότους στην Άμφισσα και στην Κω από το Πανεπιστήμιο του Αιγαίου. Η προστασία των νερών από απόβλητα των ελαιουργείων με τεχνικά εφαρμόσιμες μεθόδους εκτελούνται στο Βιολογικό Τμήμα (Παν/μιο Αθηνών) και στο ΕΙΑΕ. 19 Η κτηνοτροφία στην Ελλάδα στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στους βοσκοτόπους και η προστασία τους είναι μεγάλης σημασίας για το ελληνικό περιβάλλον. Οι βοσκότοποι έχουν την μεγαλύτερη έκταση ως ανανεούμενος φυσικός πόρος. Τα όρια των βοσκοτόπων δεν είναι ακόμη και σήμερα καθορισμένα και υπάρχουν σημαντικές καταπατήσεις περιοχών. Επίσης δεν 344
έχει γίνει η κατανομή των γαιών σε σχέση με το παραγωγικό τους δυναμικό. Η υπερβόσκηση που έχει συνεχισθεί ανεξέλεγκτα στην χώρα μας επί αρκετές δεκαετίες έχει σαν αποτέλεσμα τον περιορισμό των βοσκοτόπων, την υποβάθμισή τους και την εξαφάνιση πολύτιμων λιβαδικών φυτών. Τα φαινόμενα επιφανειακής και χαραδρωτικής διάβρωσης του εδάφους είναι προφανή σε πολλούς δασικούς βοσκότοπους που μαστίζονται εδώ και πολλά χρόνια από ανεξέλεγκτες πρακτικές της πατροπαράδοτης ποιμενικής και νομαδικής κτηνοτροφίας. Η αλιευτική και ιχθυοτροφική κατάσταση στις ελληνικές θάλασσες είναι επίσης ανησυχητική λόγω της ρύπανσης (αστική, βιομηχανική, γεωργική, πλοίων, κλπ), της υπεραλίευσης και κακής διαχείρισης και εκμετάλλευσης των ιχθυοτρόφων περιοχών. Το δασικό περιβάλλον στην Ελλάδα περνάει τις τελευταίες δεκαετίες μεγάλες δυσκολίες λόγω των συγκρουόμενων συμφερόντων με άλλες οικονομικές δραστηριότητες (κτηνοτροφία, γεωργία, εξορυκτικές εγκαταστάσεις, αγροτικοί δρόμοι, τουρισμός) και φυσικά σημαντικές απώλειες κάθε χρόνο σε δασικές εκτάσεις οφείλονται στις πυρκαγιές. Επίσης, ακόμη και το ιδιοκτησιακό καθεστώς παίζει ανασταλτικό ρόλο στην προστασία των δασών (61% δημόσιο, 18 ιδιωτικό, 12 % κοινοτικό, μοναστηριακό-συνεταιριστικό 9%). Τα ελληνικά δάση έχουν υποστεί 19 πολλαπλές και αλόγιστες εκμεταλλεύσεις χωρίς προστασία και ανανέωση μέχρι και τις τελευταίες δεκαετίες. Η σημαντικότερη παρέμβαση στα δάση είναι οι αγροτικές εκτάσεις που είναι μικρού μεγέθους, κατεσπαρμένες, εισδύουν στα δάση και έρχονται σε αντίθεση με τις ανάγκες βελτίωσης της δασικής ανάπτυξης. Μόνο πρόσφατα έχουν γίνει συστηματικές μελέτες και καταγραφές της σύνθεσης και μορφές χρήσης γης στα ελληνικά δάση. Η σύνθεση των ελληνικών δασών είναι: Δάση με Θαμνώνες 48%, Δάση φυλλοβόλων πλατύφυλλων (δρυς, οξιά, καστανιά, κλπ) 30 % Δάση ορεινής ζώνης (ελάτη, μαύρη πεύκη, λευκοδέρμη, βαλκανική πεύκη, ερυθρελάτη, κλπ) 13 % 345
Δάση κωνοφόρων (δάση Μεσογειακής ζώνης, χαλέπιος πεύκη, τραχεία πεύκη, λοιπά κωνοφόρα) 8,8 %. Οι μορφές εκμετάλλευσης ή χρήσης γης σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία της συνολικής δασικής έκτασης (δάση, μερικώς δασοσκεπείς εκτάσεις και δασικοί βοσκότοποι), 7.605 χιλ. εκτάρια, είναι : Ψηλά δάση: 24.579.690 στρέμματα (19,2 %) Μερικώς δασοσκεπείς εκτάσεις : 32.421.00 στρέμματα ( 25,3 %) Χορτολίβαδα: 15.322.000 στρέμματα (11,9 %) Αλπικά χορτολίβαδα: 3.727.000 στρεμ. (2,9 %) Γεωργικώς καλλιεργούμενες εκτάσεις : 43.054.000 στρεμ. (33,6 %) Μη παραγωγικά εδάφη : 9.116.000 (7,1 %) (Στοιχεία Υπ. Γεωργίας, Γεν. Γραμματεία Δασών, Εθνική Καταγραφή Δασών). 19 Τα ελληνικά δάση έχουν επίσης υποστεί σημαντικές καταστροφές από πυρκαγιές τις τελευταίες δεκαετίες. Στην περίοδο 1962-86 σημειώθηκαν πάνω από χίλιες πυρκαγιές κάθε χρόνο ( 1977, 1.253, 1984 1.284, 1985 1.380, Υπ. Γεωργίας : Τα δάση μας κινδυνεύουν, Αθήνα, 1987) και οι δασικές εκτάσεις που καήκαν ήταν τεράστιες. Το 1993 εκδηλώθηκαν 2.406 πυρκαγιές (ο μεγαλύτερος αριθμός κατά την τελευταία 12ετία) και κάηκαν 540.000 στρέμματα (242.000 στρέμματα δάσους, 237.000 μερικώς δασοσκεπείς εκτάσεις και 61.000 βοσκότοποι). Παρά το ότι ο αριθμός των πυρκαγιών αυξάνεται η έκταση δεν είναι αναλογικά μεγαλύτερη. Τα τελευταία χρόνια οι διάφορες περιφερειακές δασικές υπηρεσίες έχουν πετύχει να ενισχυθούν με σύγχρονα μέσα πρόληψης και καταστολής των δασοπυρκαγιών και έχουν ληφθεί αρκετά προληπτικά μέτρα για την αποφυγή τους (δημιουργία ζωνών πυροπροστασίας, σχέδια αντιμετώπισης πυρκαγιών, οργάνωση Δασοπυροσβεστικού Σώματος, Π.Δ. 242/93). Επίσης, πολλές πυρόπληκτες περιοχές ανακηρύσσονται αμέσως αναδασωτέες και πολλά δάση έχουν προστατευθεί από έργα αναδάσωσης. 19 346
15.7. Βιβλιογραφία: Ελληνικό Περιβάλλον και Περιβαλλοντική Ρύπανση 1. Katsoulis BD, Tsangaris JM. The state of the Greek environment in recent years. AMBIO, 23: 274-279, 1994. 2. Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Η Ελλάδα: Οικολογικό και Πολιτισμικό Απόθεμα. Δεδομένα,Δράσεις, Προγράμματα για την Προστασία του Περιβάλλοντος (υπευθ. εκδ. Ζήρος Γ, Παπαμητρόπουλος Κ.).Αθήνα, 1995, κεφ. 7: Φύσηέδαφος-δάση-οικότοποι, σ. 99-117. 3. Λεγάκις Α. Η εφαρμογή της οδηγίας 92/34/ΕΟΚ για την προστασία της πανίδας της Ελλάδας. ΦΥΣΗ 2000. Τριμηνιαία έκδοση του Προγράμματος Οικοτόπων στην Ελλάδα. Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας(Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων-Υγροτόπων). 14ο χλμ Θεσ/νικής Μηχανιώνας, 57001 Θέρμη. Φαξ : (031)-471795. 4. Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Καταγραφή, Αναγνώριση, Εκτίμηση και Χαρτογράφηση των Τύπων Οικοτόπων και Ειδών Χλωρίδας και Πανίδας της Ελλάδας. ΥΠΕΧΩΔΕ/Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας/Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων-Υγροτόπων. Α Φάση, 29 Ιουλίου 1995. Εργάσθηκαν 100 επιστήμονες διαφόρων κλάδων και ειδικοτήτων). Αμφίβιον, Διμηνιαία έκδοση ΕΚΒΥ. Θεσσαλονίκη, τεύχος 14, Ιουλ.-Αυγ. 1995. 5. Λουλούδης Λ. Προστασία της φύσης και Ελληνική γεωργία μετά το 1992. Νέα Οικολογία, Δεκ.92 : 22-26, 1995. 6. Μαργαρίτης Π. Υγρότοποι: προς μια βιώσιμη διαχείριση. Περισκόπιο Επιστήμης, τ.195, Μάιος 96 : 40-50, 1996; Ζαλίδης Γ, Μαντζαβέλας Α. Απογραφή των Ελληνικών Υγροτόπων στην Ελλάδα. ΕΚΒΥ, Θεσσαλονίκη, 1993. 7. Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών. Μετεωρολογικό Ινστιτούτο. Βulletin of Air Pollution. τόμοι 1-14, 1970-1983, Αθήνα; ΠΕΡΠΑ. Ενδιάμεση Τεχνική Έκθεση, τ 4 : Ατμοσφαιρική Ρύπανση; ΠΕΡΠΑ, 1975, 1980 και η νεότερη Τεχνική Έκθεση, Απρίλιος 1992; Πελεκάση Κ, Σκούρτος Μ. Η Ατμοσφαιρική Ρύπανση στην Ελλάδα. εκδ. Παπαζήση, WWF,Αθήνα, 1992; Βαλαβανίδης Α, 347
Πλαγιανάκος Π. Για να μην ξεχνάμε το νέφος της Αθήνας. Νέα Οικολογία, τ.19, Μάιος 86 :26-30, 1986; ΥΠΕΧΩΔΕ. Γ. Δ/νση Περιβάλλοντος. "Η Ατμοσφαιρική Ρύπανση στηναθήνα". Έκθεση 1993. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα, Μάιος, 1994. 8. ΥΠΕΧΩΔΕ. Ελλάδα.Οικολογικό και Πολιτισμικό Απόθεμα.1995, κεφ. 8.σ. 151. 9. ΥΠΕΧΩΔΕ. Ελλάδα.Οικολογικό και Πολιτισμικό Απόθεμα.1995, κεφ. 8. 152-154; Βούγια Σ. Ατμοσφαιρική ρύπανση στη Θεσσαλονίκη. Νέα Οικολογία, τ.12 Οκτωβρ. 85 : 48-50, 1985; Σιχλετίδης Λ, Δασκαλοπούλου Ε, Ζιώμας Ι, Τσιότσιος Ι, κ.α. Η Επίδραση της ρύπανσης του περιβάλλοντος στο αναπνευστικό σύστημα των παιδιών της περιοχής Θεσσαλονίκης. Πνεύμων 6(4): 280-291, 1993. 10. Σιχλετίδης Λ, Δασκαλοπούλου Ε, Τσιότσιος Ι, Βάμβαλης Χ, κα. Η επίδραση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης της περιοχής Εορδαίας (συγκριτική και περιβαλλοντική μελέτη). Ελλην Ιατρική 58 : 173-181, 1992. 11. ΥΠΕΧΩΔΕ. Η Ελλάδα : Οικολογικό και Πολιτισμικό Απόθεμα. 1995 κεφ.8, σ. 119-166. 12. ΥΠΕΧΩΔΕ. Η Ελλάδα: Οικολογικό και Πολιτισμικό Απόθεμα. 1995. κεφ.6, Υδάτινο περιβάλλον, σ. 65-98. 13. Δασενάκης ΜΙ. Το θαλάσσιο περιβάλλον. Χημικά Χρονικά 56 : 197-184, 1994. 14. Albanis TA. Herbicide losses in runoff from the agricultural area of Thessaloniki in Thermaicos Gulf, N. Greece. Sci Total Environ 114: 59-71, 1992; Albanis TA. Runoff losses of herbicides EPTC, Molinate, Simazine, Diuron, Propanil and Metalachlor in Thermaicos Gulf, N. Greece. J Chemosphere 33: 181-188, 1991; Albanis TA, Pomonis PJ, Sdoukos AT. Organophosphorous and carbamate pesticides residues in the aquatic system of Ioannina basin and Kalamas river Greece). J Chemosphere 15: 1023-1034, 1986. 15. ΥΠΕΧΩΔΕ. Η Ελλάδα. Οικολογικό και Πολιτισμικό Απόθεμα.1995, κεφ. 9, Απορρίμματα, σ. 167-180. 348
16. Σκορδίλης Α. Χημικά και φυσικά χαρακτηριστικά των στραγγισμάτων των οικιακών απορριμμάτων στο χώρο διάθεσης Άνω Λιοσίων. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα, 1991; Σκορδίλης Α. Τεχνολογίες Διάθεσης Απορριμμάτων. Η Υγειονομική Ταφή. εκδ. ΙΩΝ, Αθήνα, 1993; Χαραλαμπίδου Β. Που θα γίνουν οι νέες χωματερές. Το Βήμα 17.3. 1996; Προμπονάς Μ. Απορρίμματα: ανακύκλωση η μόνη λύση. Νέα Οικολογία Νοεμβ/95: 10-11, 1995. 17. Πανελλήνιο Συνέδριο Εθνικού Δικτύου "Υγιείς Πόλεις". Αθήνα, 7-8 Ιουνίου 1996. Ενημερωτικό Δελτίο Ε.Δ. "Υγιείς Πόλεις", Πάτρα, Νο 1, Καλοκαίρι 1996. 18. Βαλαβανίδης Α. Ο εφιάλτης των τοξικών αποβλήτων. Νέα Οικολογία Δεκ/94: 42-45, 1994;Χαλβατζάκης Κ. Πυρολυτικό εργοστάσιο στην Αττική. Το Βήμα 31.7. 1994. 19. ΥΠΕΧΩΔΕ. Η Ελλάδα. Οικολογικό και Πολιτισμικό Απόθεμα. κεφ. 19, Γεωργία. Αθήνα, 1995, σ. 281-299. 20. Βαλαβανίδης Α. Προβλήματα υγείας και ασφάλειας των εργαζομένων από τη χρήση γεωργικών φαρμάκων στον αγροτικό τομέα. Η κατάσταση στον Τρίτο Κόσμο και στην Ελλάδα. Ιατρική Εργασίας 3(3): 117-135, 1991. 21. Παλούκης Σ, Παπαδόπουλος Χ. Γεωργικά Φάρμακα που Κυκλοφορούν στην Ελληνική Αγορά. Θεσσαλονίκη, 4η έκδοση, 1993. Επιλογή βιβλιογραφίας από ελληνικές περιβαλλοντικές μελέτες και έρευνες 1. Gilad A. Environmental pollution control in metropolitan Athens. AMBIO, 6(6) : 350-356, 1977. 2. Φριλίγκος Ν. Θαλάσσια ρύπανση και ειδικά στον κόλπο της Ελευσίνας. Χημικά Χρονικά, 43 : 45-47, 1978. 3. Scoullos M.Zinc in seawater and sediments of the Gulf of Elefsis, Greece. Water Air Soil Pollut 16 : 187-207, 1981. 4. Scoullos M. The quality of the coastal waters of Greece. Report prepared for the DG for the Environment,Consumer Protection and Nuclear Safety of the EEC, Part 4, Summary of Quality Data, Fishe 114, 1982. 349
5. Skoulikidis TN. Effects of primary and secondary air pollutants and acid deposition on (ancient and modern) buildings and monuments. In: Ort H,Stangl H, eds. Proc. EEC Symposium on Acid Deposition-A Challenge for Europe. Karlsruhe, Germany, 1983, pp. 193-228. 6. Sawidis Th, Voulgaropoulos AN. Seasonal bioaccumulation of iron, cobalt and copper in marine algae from Thermaikos Gulf of the Northern Aegean Sea, Greece. Mar Environ Res 19: 39-47, 1986. 7. Fytianos K, Samanidou V, Agelidis T. Comparative study of heavy metals pollution in various rivers and lakes of Northern Greece. AMBIO 15: 42-44, 1986. 8. Scoullos M. Lead in coastal sediments: the case of Elefsis Gulf, Greece. Sci Total Environ, 49: 199-219, 1986. 9. Friligos N. Eutrofication assessment in Greek coastal waters. Toxicol Environ Chem 15: 185-196, 1987. 10. Albanis TA, Pomonis PJ, Sdoukos AT. Seasonal fluctuations of organochlorine and triazines pesticides in the aquatic system of Ioannina basin (Greece). Sci Total Envrion 58: 243-253, 1986. 11. Heliotis FD, Karandinow MG, Whiton JC. Air pollution and the decline of the fir forest in Parnis National Park, near Athens, Greece. Environ Pollut 54: 29-40, 1988. 12. UNEP/IMO/IOC. Assessment of the Present State of Pollution by Petroleum Hydrocarbons in the Mediterranean Sea. UNEP/W6 160/11, Athens, 1987. 13. Zafiropoulos D. The biochemical cycle of mercury: an overview. In: Meeting of the Biogeochemical Cycle of Mercury in the Mediterranean. FAO Fisheries Rep No 325, Suppl. FAO, Rome, 1986, pp. 168-187. 14. UNEP. State of the Mediterranean Marine Environment. Mediterranean Action Plan (MAP) Technical Report Series,No 28, Athens, 1989. 15. Nicolaidou A, Nott JA. Mediterranean pollution form a ferronickel smelter: differential uptake of metals by some gastropods. Mar Pollut Bulletin 21: 137-143, 1990. 350
16. Nicolaidou A, Pancucci MA, Zenetos A. The impact of dumping coarse metalliferous waste on the benthos in Evoikos Gulf, Greece. Mar Pollut Bull 20: 28-33, 1989. 17. Αngelidis M, Grimanis AP. Geochemical partitioning of Co, Cr, Fe, Sc and Zn in polluted and non-polluted marine sediments. Evnrion Pollut 62: 31-46, 1989. 18. Zenetos A, Papathanassiou E. Community parameters and multivariate analysis as a means of assessing the effects of tannery effluents onmacrobenthos. Mar Pollut Bull 20: 176-181, 1989. 19. Gabrielides GP, Alzieu C, Readman JW, Bacci E, et al. MED POL survey of organotins in the Mediterranean. Mar Pollut Bull 21 : 233-237, 1990. 20. Dikaiakos JG, Tsituris CG, Siskos PA, Mellisos DA, Nastos P. Rainwater composition in Athens, Greece. Atmospher Environ 248: 171-176, 1990. 21. Scoullos M, Caberi H. Microcosm experiments on the accumulation and release of trace metals (Zn, Cu, Cd) by macroalgae. MAP Technical Rep Series 59 : 327-340, 1991. 22. Λουλούδης ΛΠ. Γεωργικός εκσυχρονισμός και μεταβολή του αγροτικού τοπίου. Τόπος, Νο 4 : 135-155, 1992. 23. Scoullos M. Mediterranean pollution: chemical and biolofical aspects. In: Briand F, ed. Pollution of the Mediterranean Sea. STOA project. Technical working document. Meeting 10-11.9.1993, Corfu, 1993. 24. Σκορδίλης Α. Τεχνολογίες Διάθεσης Απορριμμάτων. Η Υγειονομική Ταφή. εκδ. ΙΩΝ, Αθήνα, 1993. 25. UNEP. Mediterranean Action Plan. Preliminary Assessment of the state of pollution of the Mediterranean sea by zinc, copper and their compounds and proposed measures. UNEP, Athens, 1993. 26. Malea P. Seasonal variation and local distribution of metals in the sea-grass Halophila stipulacea(forsk.)aschers. in the Antikyra Gulf, Greece. Environ Pollut 85: 77-85, 1994. 351
27. Malea P, Haritonidis S, Kevrekidis T. Seasonal and local variation of metal concentration in the seagrass Posidonia oceanica (L.) Delile in the Antikyra Gulf, Greece. Sci Total Environ 753 : 225-235, 1994. 28. Zenetos A, Panayotidis P, Simboura N. Effects of sewage on the distribution of benthic fauna in Saronikos Gulf. UNEP-MAP Technical Rep. Series 80: 39-72, 1994. 29. Dassenakis M, Krasakopoulou E, Matzara B. Chemical characteristics of Aetoliko lagoon, Greece, after an ecological shock. Mar Pollut Bull 28: 427-433, 1994. 30. Menchero DC, Georgakopoulos-Gregoriades E, Kalogeropoulos N, Psyllidou-Giouranovits R. Organochlorine levels in a Mediterranean monkseal (Monachus monachus). Mar Pollut Bull 28: 181-183, 1994. 31. Haritonidis S, Malea P. Seasonal and local variation of Cr, Ni and Co concentrations in Ulva rifida C.Agardh and Enteromorpha linza (linnaeus) from Thermaikos Gulf, Greece. Evniron Pollut 89: 319-327, 1995. 32. Mamolos AP, Veresoglou DS, Barbayiannis N. Plant species abundance and tissue concentrations of limiting nutrients in low-nutrient grasslands: a test of competition theory. J Ecology 83: 485-495, 1995. 33. Giouranovits-Psyllidou R,Georgakopoulos-Gregoriades, Vassilopoulou V. Monitoring of organochlorine residues in Red Mullet (Mullus barbatus) from Greek waters. Mar Pollut Bull 28: 121-123, 1994. 34. Angelakis AN, Diamadopoulos E. Water Resources Management in Greece. Current Status and Prospective Outlook. IAWQ Intern Symposium on Pollution of the Mediterranean Sea, Nicosia, WTSAC, 1994: 517-522. 35. Ζαλίδης ΧΓ, Μαντζαβέλας ΑΛ. Απογραφή των Ελληνικών Υγροτόπων και Φυσικών Πόρων. ΕΚΒΥ, Θεσσαλονίκη, 1994. 36. Aγγελάκης ΑΝ,Τσομπανόγλου Γ. Υγρά Απόβλητα :Φυσικά Συστήματα Επεξεργασίας, Ανάκτηση-Επαναχρησιμοποίηση και Διάθεση Εκροών. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1995. Angelidis MO, Aloupi M. Metalsin sediments of Rhodes harbour, Greece. Mar Pollut Bull 31: 273-276, 1995. 352
37. Simboura N, Zenetos A, Panayotidis P, Makra A. Changes in benthic community structure along an environmental pollution gradient. Mar Pollut Bull 30: 470-474, 1995. 38. Bellas CP, Skourtos MS. Evnironmental regulation and costs of informations: some indicators from Greek industry. J Environ Manage 47: 205-221, 1996. 39. Σφήκας Γ. Εθνικοί Δρυμοί και Αλλες Προστατευόμενες Φυσικές Περιοχές. εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 1996. 40. Φίλης ΓΑ, Λουκάς Μ, Πυργιωτάκης Ι, Λέκκας Θ, επιτρ. Το Ελληνικό Περιβάλλον. εκδ. Σαββάλας, Αθήνα, 1996. Επιλεγμένη βιβλιογραφία: Ελληνικό περιβάλλον 1. Υπουργείο Γεωργίας. Πρακτικά Συνεδρίου. Συνάντηση Εργασίας. Γεωργία και Περιβάλλον. Φεβρ. 2000. Κέντρο Γαία-Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, Αθήνα, 2002. 2. Ινστιτούτο Αστικού Περιβάλλοντος και ανθρώπινου Δυναμικού-Πάντειο Πανεπιστήμιο. Χώρος και Περιβάλλον. Παγκοσμιοποίηση-Διακυβέρνηση- Βιωσιμότητα. Επιμ. Γετίμης Π, Καυκαλάς Γ. Εκδ. Τόπος, Αθήνα, 2003. 3. Αραμπατζής Γ, Πολύζος Σ (επιμέλεια). Φυσικοί Πόροι, Περιβάλλον και Ανάπτυξη. Εκδ. Τζιόλα, Θεσσαλονίκη, 2008. 4. Arabatzis G. European Union, Common Agricultural Policy (CAP) and the afforestation of agricultural land in Greece. New Med, Mediter J Econom, Agric Environ 4:48-54, 2005. 5. Πολύζος Σ. Η χωρική κατανομή των φυσικών πόρων στην Ελλάδα. Στο: Αραμπατζής Γ, Πολύζος Σ (επιμέλεια). Φυσικοί Πόροι, Περιβάλλον και Ανάπτυξη. Εκδ. Τζιόλα, Θεσσαλονίκη, 2008: 107-120. 6. Τζήμος Χ, Ρόντος Κ, Μαυρουδής Χ. Οριοθέτηση ομοιογενών αγροτικών περιφερειών προγραμματισμού στην Ελλάδα. Στο: Αραμπατζής Γ, Πολύζος Σ (επιμέλεια). Φυσικοί Πόροι, Περιβάλλον και Ανάπτυξη. Εκδ. Τζιόλα, Θεσσαλονίκη, 2008: 335-355. 353
7. Πολύζος Σ, Σοφιός Σ. Διαχείριση υδατικών πόρων και η οικονομική ανάπτυξη της Θεσσαλίας. Στο: Αραμπατζής Γ, Πολύζος Σ (επιμέλεια). Φυσικοί Πόροι, Περιβάλλον και Ανάπτυξη. Εκδ. Τζιόλα, Θεσσαλονίκη, 2008: 459-482. 8. ΑΜΦΙΒΙΟΝ. Διμηνιαία Έκδοση του Ελληνικού Κέντρου Βιοτόπων- Υγροτόπων ΕΚΒΥ). Μηχανιώνα-Θεσσαλονίκη (www.ekby.gr). 9. ΦΥΣΗ 2000. Τριμηνιαία Εκδοση του Προγράμματος Οικοτόπων στην Ελλάδα. Μουσείο Γουλανδρή-ΕΚΒΥ, Θεσσαλονίκη. 10. World Wild Fund (WWF) Ελλάδα Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση. Διαχείριση των Υδατικών Πόρων στην Ελλάδα. Αθήνα, 2003. 11. Σφήκας Γ (επιμέλεια). Οι Σημαντικότεροι Ελληνικοί Βιότοποι. Εκδ. Ελληνικής Εταιρίας Προστασίας της Φύσης, Αθήνα. 2000. 12. Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή της Ελλάδος. Γνώμη της Ο.Κ.Ε. «Η Διαχείριση των Υδατικών Πόρων». Αθήνα Δεκέμβριος 2002. (περιορισμένη έκδοση ΟΚΕ). 13. Παπαδημητρίου Γ, επιμέλεια. Η Προστασία των Υγροτόπων στην Ελλάδα. Ελδ. ΑΝ Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1998. 14. Σαρτζετάκης Ε. Οικονομικά του περιβάλλοντος. Πανεπιστημιακές Παραδόσεις, Τμ. Οικονομικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, 2006. 15. Ελληνική Επιτροπή για τη Διαχείριση των Υδατικών Πόρων. Μυλόπουλος Ι. «Διαχείριση της ζήτησης και κοστολόγησης νερού», 2000. (http://www.waterinfo.gr/eedyp/papers/imylopoulos.htm). * H νομοθεσία για την προστασία του περιβάλλοντος στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην Ελλάδα, βρίσκεται καταχωρημένη σε παράρτημα του βιβλίου Αθ. Βαλαβανίδης. Οικοτοξικολογία και Περιβαλλοντική Οικοτοξικολογία. Τμήμα Χημείας, Παν/μιο Αθηνών 2007. (βλέπε εκπαιδευτικό υλικό στο διαδικτυακό τόπο: http://www.chem.uoa.gr/courses/organiki_1/val_oikotox.htm). 354