ΜΙΚΡΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ

ΜΙΚΡΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ 100 ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ Μετάφραση Σπύρου Λιναρδάτου «ΕΚΔΟΣΕΙΣ 70»

ΚΟΙΝΗ ΑΓΟΡΑ "Αν συμβουλευτή κανείς τή μεγάλη βιβλιοθήκη τοϋ Πανεπιστημίου τοο Χάρβαρτ, στό Καΐμπριτζ χί)ς Μασαχουσέτης, θά βρή τή φίσα πού είναι άφιερωμένη στά Ιργα γιά τήν Common Market (Κοινή Αγορά) ταξινομημένη άνάμεσα στή φίσα πού Ανακεφαλαιώνει τή φιλολογία γιά τό common sens (κοινό νοο) καΐ στή φίσα πού άναφέρεται στά βιβλία τά σχετικά μέ τήν common neurosis (κοινή νεύρωση). Δέν πρόκειται φυσικά νά άποδώσουμε καμιά σημασία σέ μιά γειτνίαση πού όφείλεται μόνο στήν τύχη, σέ μιά ταξινόμηση κατ' άλφαβητική σειρά, άλλά δέν μπορεί νά μή σκεφτή κανείς δτι ή τύχη, δπως συμβαίνει καμιά φορά, δέν τά κανόνισε καΐ άσχημα. Γιά τούς Ιδρυτές τής Κοινής 'Αγοράς ήταν ζήτημα κοινοο νοο ή προσπάθεια νά όδηγηθοον προοδευτικά πρός τήν οίκονομική ένότητα?ξη γειτονικές χώρες (ή Γαλλία, ή 'Ομοσπονδιακή Δημοκρατία τής Γερμανίας, ή 'Ιταλία, τό Βέλγιο, ή 'Ολλανδία καΐ τό ΛουξεμβοΟργο) πού βρίσκονται στιβαγμένες στό ίσχατο δυτικό άκρο τής άπέραντης άσιατικής ήπείρου καΐ είναι όλοφάνερα άνίκανες νά συναγωνιστοον, ή κάθε μιά χωριστά, τούς δύο ύπερμεγάλους, τις Ενωμένες Πολιτείες καΐ τή Σοβιετική "Ενωση, άνάμεσα ατούς όποίους είναι τοποθετημένες σάν ά- νάμεσα στή σφύρα καΐ στόν άκμονα. Τά έπιχειρήματά

ό- του ς, γιά νά ποϋμε τήν άλήθεια, είχαν τή σφραγίδα τοο πολύ κοινοϋ νοο, ήταν άδιαφιλονίκητα: πώς νά άρνηθής δτι ή σύγχρονη βιομηχανία ίχει άνάγκη άπό μεγάλες άγορές γιά νά έξασφαλίση τό μέγιστο δυνατό δφελος άπό τις μεθόδους τής μαζικής παραγωγής; Ή Κοινή 'Αγορά, άνατινάζοντας τους τελωνειακούς φραγμούς πού ήλιθίως χώριζαν σέ διαμερίσματα τόν ευρωπαϊκό οικονομικό χώρο, θά έπέτρεπε νά συσσωματωθοϋν, πρός πολύ μεγάλη Ικανοποίηση τών σύγχρονων σαΐν - σιμονιστών μας, κάπου έ- κατόν όγδόντα έκατομμύρια καταναλωτών (τό σύνολο τοο πληθυσμοϋ τών ξη χωρών), νά άξιοποιηθοον παραγωγικοί πόροι, πού, άπό τή στιγμή πού θά Επεφταν στόν ϊδιο καρβανά, θά μπορούσαν νά διαμορφώσουν Ινα συγκρότημα έξίσου δυνατό, άν ίχι έξίσου συμπαγές, μέ τό δυτικό ή τό άνατολικό. 'Αλλά άπό μιάν άλλη άποψη οί κρίσεις πού σημάδεψαν πολλά άπό τά πιό σημαντικά στάδια τής οίκοδομήσεως τής Κοινής 'Αγοράς, ή κατάσταση τής άπάθειας στήν όποία μοιάζει νά ξαναπέφτη ή Ε.Ο.Κ. κάθε φορά μετά τή λήψη στίς Βρυξέλλες κάποιας σπουδαίας άποφάσεως, πού χαιρετίζεται άμέσως καΐ μέ μεγάλη εύκολία άπό τήν πλειοψηφία τών σχολιαστών σάν σημάδι δτι Ιχουμβ έπιτέλους φτάσει στό «σημείο τής μή έπιστροφής» (τής μή έπιστροφής στόν έθνικιστικό κατακερματισμό τής παλιάς Εύρώπης), βλ' αύτά μπορεί νά παρουσιάζουν τό θέαμα μι&ς τεράστιας νευρώσεως πού Ιχει προσβάλει Ινα συλλογικό δν, μιδς νευρώσεως δλόκληρης τής Εύρώπης πού τή βλέπουμε γιά μιά άκόμη φορά στήν ιστορία της νά άναζητή τήν προσωπικότητά της, καΐ νά σύρεται άδιάκοπα

7 Ανάμεσα στίς διάφορες εικόνες πού Ιχει σχηματίσει γιά τόν ίδιο της τόν έαυτό της: ή «ή Εύρώπη χωρίς δχθες» τών 'Ολλανδών, Αφοσιωμένη πρίν Από κάθε τι άλλο στίς διεθνείς Ανταλλαγές, ή «ή Εύρώπη α λά γαλλικά», πιό πολύ Απασχολημένη μέ τήν δική της Ανάπτυξη καΐ μέ τήν προσπάθεια νά περιβάλλη τήν οίκονομική της δραστηριότητα σέ δσο τό δυνατό πιό Ακριβή νομικά πλαίσια... Ένώ παραμένει παντα Ανοιχτή ή συζήτηση Ανάμεσα στίς δύο τάσεις, ποιός είναι, δέκα χρόνια μετά τήν ύπογραφή τοο Συμφώνου τής Ρώμης (25 Μαρτίου 1957) πού Αποτέλεσε τή ληξιαρχική πραξη τής γεννήσεώς της, 6 Απολογισμός τής Κοινής 'Αγοράς; Γιά νά Απλοποιήσουμε τά πράγματα μπορούμε νά πούμε δτι ot ξη χώρες πού ΑποφΑσισαν νά σχηματίσουν τήν Ευρωπαϊκή Οίκονομική Κοινότητα (αύτό είναι τό έπίσημο δνομα τής Κοινής Αγοράς) έπεδίωκαν τρετς μεγαλους Αντικειμενικούς σκοπούς: σέ ποιό βαθμό τούς πλησίασαν; Ό πρώτος Από τούς Αντικειμενικούς σκοπούς, ή δημιουργία μιάς τελωνειακής ένώσεως, είχε έπιτευχθή τήν 1η 'Ιουλίου 1968, δηλαδή δεκαοχτώ μήνες πρίν Από τήν προθεσμία πού είχε καθορίσει τό Σύμφωνο. Τήν Ιδια στιγμή δμως ή Γαλλία ύποχρεωνόταν νά πάρη προσωρινά προστατευτικά μέτρα. "Ετσι Αποδείχθηκε, Αν χρειαζόταν, δτι ή οίκοδόμηση τής Εύρώπης έξαρτάται Από τή διατήρηση τής έσωτερικής Ισορροπίας κάθε χώρας. Τήν Γδια ήμερομηνία ot "Εξη είχαν : Καταργήσει τά τελευταία τελωνειακά δικαιώματα πού διατηρούσαν μεταξύ τους. Τό Σύμφωνο τής Ρώμης καθόριζε δτι ό δασμολογικός Αφοπλισμός στό έσωτερικό

8 τί)ς Κοινής 'Αγοράς θά γινόταν κατά στάδια τή «μεταβατική περίοδο» (1959 1970) πού προορισμός της ήταν νά έπιτρέψη στίς Ιξη χώρες vi προετοιμαστοϋν για τις νέες συνθήκες συναγωνισμού στούς κόλπους τής Κοινής 'Αγοράς, πού ή όλοκλήρωσή της (τό Σύμφωνο έχει συναφθή γιά πάντα καΐ καμιά χώρα δέν ίχει δικαίωμα ν' άποσυρθή) προβλέπεται γιά τήν 1η Ιανουαρίου 1970. 'Ολοκληρωμένη τήν έφαρμογή τοο κοινοϋ έξωτερικοϋ τους δασμολογίου, τοϋ δασμολογίου τους δηλαδή άπέναντι στδν ύπόλοιπο κόσμο, πράγμα πού σημαίνει πώς να άμερικανικό, άγγλικό, σουηδικό κ.λ. έμπόρευμα πού εισάγεται άπό μιά άπό τις χώρες τής Κοινής 'Αγοράς καταβάλλει τό Ιδιο τελωνειακό δικαίωμα δποιο καΐ νάναι τό λιμάνι (ΆμβοΟργο, Χάβρη, Γένοβα κ.λ.) άπό τό όποϊο θά μπή στό έδαφος τής Κοινότητας. Γιά τή Γαλλία καΐ τήν 'Ιταλία, τά δικαιώματα άπό τό νέο έξωτερικό δασμολόγιο είναι γενικά χαμηλότερα άπό τά δικαιώματα τοο παλιοο έθνικοο δασμολογίου. Αύτό προκύπτει άπό τόν κανόνα όπολογισμοο γιά τόν καθορισμό τών δικαιωμάτων τοο νέου έξωτερικοο δασμολογίου πού υιοθετήθηκε (Τσα μέ τόν μέσο δρο τών δικαιωμάτων τών έθνικών δασμολογίων πού ίσχυαν παλιότερα). 'Από τό ϊδιο τό γεγονός τής εισόδου στήν Κοινή 'Αγορά, οί γαλλικές έπιχειρήσεις Ιχουν λοιπόν νά άντιμετωπίσουν αΰξημένο άνταγωνισμό δχι μόνο άπό μέρους τών έπιχειρήσεων τών άλλων χωρών τής E.OJL (άπέναντι στίς όποιες δέν θά ύπάρχη πιά δασμολογική προστασία), άλλά έπίσης άπό μέρους τών έπιχειρήσεων τών τρίτων χωρών (άπέναντι στίς όποΐες ή δασμολογική προστασία θά είναι περιορισμένη).

9 Κατάργηση τών τελωνειακών δικαιωμάτων Ανάμεσα στίς χώρες πού τήν ΑποτελοΟν, υιοθέτηση ένός κοινού δασμολογίου, αύτά Ακριβώς τά δύο μέτρα χαρακτηρίζουν μιά τελωνειακή Ενωση. Άλλά φτάνει ή τελωνειακή Ινωση γιά νά έπιβεβαιωθή ή οίκονομική νωση τών Έξη; "Οχι, κι αύτό έκφράζεται μέ τόν πιό καθαρό τρόπο Από τό γεγονός δτι, Αν Από τήν 1η 'Ιουλίου 1968 δέν πληρώνη κανείς τελωνειακά δικαιώματα περνώντας Από τή μιά στήν άλλη χώρα τής Κοινής 'Αγοράς, δέν έξαφανίστηκαν ot τελωνειακοί: έξακολουθοϋν νά Ασκούν τόν ίλεγχό τους γιά νά βεβαιωθούν λόγου χάρη δτι ϊνα προϊόν «Made in Germany» πού εισάγεται στή Γαλλία πληρώνη τό T.V. Α., εγναι σύμφωνο, στή συγκεκριμένη περίπτωση, μέ τούς γαλλικούς κανονισμούς δσον άφορα τήν προστασία τής ύ- γείας κ.λ. Μ* άλλα λόγια ot δασμολογικοί φραγμοί είναι μόνο Ινα Από τά έμπόδια γιά τήν έλεύθερη κυκλοφορία τών έμπορευμάτων: ύπάρχουν έπίσης φορολογικοί φραγμοί, διοικητικοί φραγμοί πού πρέπει νά έξομαλυνθοϋν, Αν δχι νά πέσουν έντελώς, γιά νά γίνη ή Κοινή 'Αγορά δπως μιά έσωτερική Αγορά 180 έκατομμυρίων κατοίκων. 'Επιπλέον, γιά τή δημιουργία μιάς τέτοιας Αγοράς μέ ευρωπαϊκές διαστασεις, θά χρειαζόταν κατι περισσότερο Από μιά μόνο έλευθερία Ανταλλαγής τών προϊόντων: θά ίπρεπε, λόγου χαρη, καΐ ot άνθρωποι νά μπορούν νά Α- σκούν τή δραστηριότητα τους δπου νομίζουν καλύτερα, πράγμα πού θά προϋπέθετε ύπογραφή συμφωνιών Από τούς Έξη γιά Αμοιβαία Αναγνώριση τών διπλωμάτων, έ- λευθερία συγχωνεύσεων μεταξύ έπιχειρήσεων διαφορετικής έθνικότητας, πράγμα πού είναι πολύ δύσκολο τώρα

10 καΐ θά άπαιτοϋσε τροποποίηση τών νομοθεσιών γιά τις έταιρίες σέ κάθε χώρα τής Ε.O.K. Σιγά - σιγά θάπρεπε νά προσαρμοστώ) στίς άπαιτήσεις τής οίκοδομήσεως τής Εύρώπης τό σύνολο τών κειμένων χαΐ τών συνηθειών πού διέπουν τήν οίκονομική ζωή τών "Εξη. Γι' αύτό κι έδώ βρίσκεται ό δεύτερος άντικειμενικός σκοπός τό Σύμφωνο τής Ρώμης ύποχρεώνει τούς Έξη νά έναρμονίσουν ήνά κάμουν νά πλησιάσουν τις νομοθεσίες τους σέ δλους τούς τομείς «πού έπιδροον άμεσα στήν έγκαθίδρυση ή στή λειτουργία τής Κοινής Αγοράς». Ή διατύπωση είναι πολύ άόριστη καΐ ot πρόοδοι πού ϊγιναν ώς τώρα είναι μάλλον πενιχρές. "Ας σημειωθή δτι τό Σύμφωνο περιορίζει στό έλάχιστο τις παραχωρήσεις κυριαρχίας άπό μέρους τών Κρατών πού τό ύπέγραψαν καΐ δέν προβλέπει, λόγου χάρη, δτι τά έθνικά νομίσματα θά άντικατασταθοον μιά μέρα, πράγμα πού θά ήταν μέσα στή «λογική» τής Κοινής άγοράς, μέ Ινα ένιαΐο εύρωπαϊκό νόμισμα. Ενιαίο ευρωπαϊκό νόμισμα μποροϋσε νά ήταν μόνο ή έπισφράγιση τής πολιτικής ένότητας τής Εύρώπης. 'Από τήν ένότητα αύτή είμαστε τό Γδιο μακριά στά τέλη τοϋ 1968, δσο είμαστε καΐ πρίν δέκα χρόνια. "Ενα πράγμα είναι όπωσδήποτε βέβαιο: ή διατήρηση τής νομισματικής σταθερότητας σέ κάθε μιά άπό τις έξη χώρες είναι νας πολύ σημαντικός δρος γιά τήν καλή λειτουργία τής Κοινής Άγοράς. Μιά ύποτίμηση μπορεί νά έξουδετερώση τά άποτελέσματα τοϋ δασμολογικού άφοπλισμοϋ. Αύτό δέ σημαίνει δτι καθένας άπό τούς "Εξη ϊχασε τή νόμισμα-

11 τική αύτονομία του κι 6τι κανένας τους δέν μπορεί χωριστά νά άλλάζη τήν Ισοτιμία του (ot «άπαγορεύσεις» δέν μπορεί ποτέ νά έμποδίσουν τή λήψη μιάς άπαραίτητ η ς άποφάσεως). Αύτό δμως σημαίνει πώς μιά τέτοια άλλαγή θδπρεπε ν' άποφασιστή σέ συνεννόηση μέ τις άλλες χώρες τής Κοινής 'Αγοράς. Σ' ένα μόνο τομέα, στή γεωργία, οί Έξη προώθησαν άρκετά τό ίργο τής ένοποιήσεως καΐ αύτό σέ δύο έπίπεδα: υιοθέτησαν ίνα ένιαΐο σύστημα κρατικής παρεμβάσεως γιά τή στήριξη τών τιμών τών άγροτικών προϊόντων (προηγουμένως κάθε κυβέρνηση βοηθούσε τούς άγρότες της μέ διαφορετικό σύστημα), πράγμα πού άντιστοιχεί σ' Ινα φιλόδοξο σύστημα έναρμονίσεως καΐ άποφάσισαν νά έφαρμόσουν ένιαΐες τιμές γιά τά κυριότερα προϊόντα, πράγμα πού ισοδυναμεί στήν πραγματικότητα μέ έφαρμογή κοινής πολιτικής (άφοϋ τό έπίπεδο τών τιμών καθορίζει τό μέγεθος τών εισοδημάτων, έπηρεάζει τόν ρυθμό τής φυγής τών άγροτών άπό τήν ύπαιθρο, κ.λ.). Οί πρόοδοι πού πραγματοποιήθηκαν στή γεωργία έξηγοϋνται άπό τή συμβολή τριών παραγόντων: τήν Ισχυρή πίεση πού άσκήθηκε άπό τή γαλλική κυβέρνηση στούς συνεταίρους της γιά νά έπιτευχθή μιά συμφωνία, τό ένδιαφέρον πού έδειξαν οί ίδιοι οί άγροτικοί κύκλοι γιά τήν έπιτυχία τής προσπάθειας, καΐ τήν έπεξεργασία άπό τήν 'Επιτροπή τής Κοινής 'Αγοράς ένός λεπτομερειακού σχεδίου κοινής άγροτικής πολιτικής. "Ετσι φτάνουμε στόν τρίτο άντικειμενικό σκοπό πού είχαν προσδιορίσει οί πρωτεργάτες τοο Συμφώνου τής Ρώ-

12 μης: τή δημιουργία θεσμών νέου τύπου προορισμένων vi προσφέρουν στή μέλλουσα Κοινότητα Ινα έμβρυο κοινής κυβερνήσεως. Μιά πρώτη έμπειρία σ' αύτό τό πρόβλημα ήταν ή δημιουργία τό 1951 τής Κοινότητας "Ανθρακος Χάλυβος πού προικοδοτήθηκε μέ μιά 'Ανώτατη Διοίκηση άνεξάρτητη άπό τις κυβερνήσεις (δπως τό ήθελε δ Ζάν Μοννέ. Ή Εύρωπαΐκή ΟΙκονομική Κοινότητα είναι λιγότερο «ύπερεθνική» άπό τήν Ε.Κ.Α.Χ. μέ τήν έννοια δτ: οί άποφάσεις παίρνονται δχι άπό τήν 'Επιτροπή, δργανο άνεξάρτητο άπό τις κυβερνήσεις, άλλά άπό τό Συμβούλιο τών ύπουργών στό όποΐο άντιπροσωπεύεται κάθε κυβέρνηση. Κύρια άποστολή τής Επιτροπής είναι νά κάνη προτάσεις στό Συμβούλιο πού άποφασίζει. Μέ ποιά διαδικασία; Τό Σύμφωνο τής Ρώμης πού ύπογράφτηκε έπΐ 4ης Δημοκρατίας, πρόβλεπε δτι ο! άποφάσεις θά παίρνονταν κατ' άρχήν κατά πλειοψηφία, άλλά δ στρατηγός Ντέ Γκώλ Ικρινε δτι Ινας τέτοιος κανόνας ήταν άντίθετος μέ τήν άρχή τής έθνικής κυριαρχίας, καί, σέ μεγάλο βαθμό γι* αύτό τό λόγο, ξέσπασε στίς Βρυξέλλες ή κρίση τή; 30ής Ιουνίου 1965 πού παρέλυσε τήν Κοινή 'Αγορά γιά έφτά μήνες καί τερματίστηκε μ' Ινα πολύ άνάπηρο συμβιβασμό. Αύτή ή θεσμική κρίση πού ρυθμίστηκε προσωρινά, μπορεί πάντα νά ξαναπροβάλη μέ άφορμή τό δύσκολο πρόβλημα τής εισόδου τής Μεγάλης Βρεταννίας στήν Ε.Ο.Κ. Πώλ Φαμτιρά

13 ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ Φιλονεικοϋν γιά τό 4ν ύπάρχουν ή 5χι τάξεις δπως φιλονεικοϋν γιά τήν δπαρξη τοο θεοϋ. Είναι πολύ παράξενο δτι οε έμπειρικές Ιρευνες δέν προσφέρουν καμιά άπόδειξη οδτε γιά τήν δπαρξη οδτε γιά τή μή δπαρξή τους. Τά έρωτηματολόγια καΐ ot έρευνες, δπως έκεΐνα τά θαύ- ' ματα πού έξηγοοσε ή Εκκλησία, χρησιμεύουν μόνο γιά νά ένισχύσουν τήν έπιχειρηματολογία κι άπό τις δυό πλευρές. Τό πρόβλημα 5 è ν βρίσκεται στήν δπαρξη ή δχι τών τάξεων, άλλά δέ μπορεί κανείς νά άγνοήση αυτόν τό μεταφυσικό τρόπο μέ τόν όποιο τίθεται. 'Αποκαλύπτει μιά πλευρά τοο ζητήματος: οί κοινωνικές τάξεις είναι μιά πολιτική ύπόθεση. Γιά τούς μαρξιστές ύπάρχουν τάξεις: ή άστική πού κατέχει τά μέσα παραγωγής, τό προλεταριάτο πού τά χειρίζεται. Γιά τούς φιλελεύθερους κοινωνιολόγους ύπάρχουν μόνο κοινωνικά στρώματα, διάφορες στρώσεις πού κάνουν τήν κοινωνία σάν μιά πίττα μέ φύλλα. Τό Ιπαθλο τής φιλονεικίας είναι σημαντικό, γιατί δν ύπάρχουν τάξεις, ή κατάργησή τους προμηνύει τόν αιώνα τής Ιλευθερίας καΐ τοϋ σοσιαλισμοϋ. "Αν δέν ύπάρχουν, τότε καθένας προσπαθεί ν' άνέβη τά σκαλοπάτια τής κοινωνικής κλίμακας καΐ νά περάση άπό τό ένα κοινωνικό στρώμα στό άλλο. Τό πρόβλημα έχει τόσο μπερδευτή, έχει τόσο άσχημα τεθή πού πρέπει νά τό ξεκαθαρίσουμε. Μπορούμε νά θέσουμε δυό έρωτήματα:

Μ - Ι) Ή άντίληψη τών τάξεων μάς έπιτρέπει νά κατανοήσουμε τήν βιομηχανική κοινωνία; Ερώτημα κρίσιμο κι δχι πιά μεταφυσικό. 2) Ol κοινωνικές τάξεις είναι πολιτικό ζήτημα καΐ Εχουν σχέση μέ τήν έξουσία. Έφ' δσον Ετσι Εχουν τά πράγματα, ποιό ρόλο παίζουν αύτές ot τάξεις στόν πολιτικό άγώνα; Τό δεύτερο Ερώτημα είναι άνεξάρτητο άπ' το πρώτο. Τό Ενα είναι θεωρητικό, τό άλλο είναι πρακτικό. Ό άντίληψη τών τάξεων μ&ς έπιτρέπει νά κατανοήσουμε ; Αύτό δέν προκαθορίζει τήν ιδεολογική άξία τής Ιννοιας, πού μπορεί νά χρησιμοποιήται στήν πράξη, χωρίς Ιστω νά ίχη καμιά Επιστημονική άξία. Στό πρώτο έρώτημα μπορεί ν' άπαντήσουμε δτι ή άντίληψη τών κοινωνικών τάξεων παίζει ένα βασικό Επαγωγικό ρόλο. Καμιά θεωρία γιά τήν κοινωνία μας δέν μπορεί νά τήν άγνοήση. Μέ τή χρησιμοποίησή της έκφράζεται τό γεγονός δτι είναι άνιση ή κατανομή τών άγαθών καΐ τών πληροφοριών. Εκφράζεται έπίσης τό γεγονός δτι όπάρχουν έσωτερικά ρήγματα στίς βιομηχανικές κοινωνίες. ΜποροΟμε νά ποϋμε πώς είναι ή μόνη άντίληψη πού μας έπιτρέπει νά άντικρόζουμε τις κοινωνίες μας άπό τήν πλευρά τών συγκρούσεων καΐ τών άντιφάσεών τους καί, άκόμα, νά βλέπουμε τήν άσταθή Ισορροπία τών έθνών. Χωρίς τήν άντίληψη αύτή κινούμαστε είτε στό πεδίο τών δημαγωγικών διακηρύξεων γιά παγκόσμια Ενότητα εϊτε στό πεδίο τών πιθανοτήτων δπου Επαυξάνει κανείς τις λεπτομερειακές άντιθέσεις γιά νά έκτιμήση Ενα σύνολο πού δέν είναι τίποτε άλλο άπό μιά

1 6 άντιφατική σύνθεση. Κι άν άκόμα ή έννοια κοινωνική τάξη δέν μπορή άπόλυτα vi έφαρμοστΐ) γιά καμιά δρατή πραγματικότητα (άστική τάξη, μεσαίες τάξεις, άγροτική ή προλεταριακή τάξη) έπιτρέπει νά έκτιμήσουμε τις έντάσεις, να έξηγήσουμε τήν δχι όρθή κυκλοφορία τών ά- γαθών, τής έξουσίας, τών άποφάσεων, τών γνώσεων. Αύτή ή άντίληψη έξηγεϊ έπιστημονικά τή διαίρεση τών άτόμων σέ άνταγωνιστικά στρατόπεδα άνάλογα μέ τή στάση τους καΐ τόν τρόπο πού άντιμετωπίζουν όρισμένα θέματα, θεμελιώνει καΐ τις φιλελεύθερες θεωρίες γιά τήν κατανομή τής έξουσίας καΐ τήν δημοκρατία δυτικοί) τύπου. 'Αγνοώντας τήν άντίληψη τών τάξεων εισάγεις καΐ πάλι κατά κάποιο τρόπο μιά θωμιστική άντίληψη τής έξουσίας, μεταβάλλεις τήν κοινωνία σέ μιά πυραμίδα στήν δποία βασιλεύουν ol έκλεκτοί τοο θεοο. Άλλά ή χρήση τής έννοιας πρέπει νά παραμένη πάντα καθαρά κατευθυντική. Αύτή ή Γδια ή έννοια είναι ή παράσταση μιάς άντίθεσης καΐ δέν άφορά τήν ύπαρξη μιδς μεμονωμένης καΐ άφηρημένα διαχωρισμένης δμάδας. Τό έρώτημα άν δ άστισμός ή ή τεχνοκρατία είναι τάξη δέν έχει καμιά έννοια γιατί έτσι ή άντίληψη τών τάξεων μεταβάλλεται σ' ένα μεταφυσικό δρο. Επίσης παράλογο εϊναι τό έρώτημα άν ύπάρχουν τάξεις στή Σοβιετική "Ενωση ή στίς Ηνωμένες Πολιτείες. Τό ζήτημα είναι μάλλον: μπορούμε νά κατανοήσουμε τή σοβιετική κοινωνία ξεκινώντας άπό μιά άπλή άντίληψη, άπό μιά άντίληψη πού δέν παραδέχεται τήν ύπαρξη καμιάς άντίθεσης; Ή έφαρμογή τής άντίληψης τών κοινωνικών τάξεων

IG έπιτρέπει λοιπόν, άπό τήν μιά μεριά, νά περιγράψουμε τό διαχωρισμό τών άνθρώπων σέ χωριστές καΐ άντίθετες δ- μάδες, καΐ άπό τήν άλλη νά έντοπίσουμε τά σημεία συγκρούσεως στόν άγώνα γιά τή διεύθυνση τών κοινωνιών. 'Αλλά ϊτσι: ή μαζικοποίηση τών βιομηχανικών κοινωνιών, ή άνάπτυξη τής μισθωτής έργασίας καΐ τών μεσαίων τάξεων δέν κάνει καθόλου ξεπερασμένη τήν ταξική άντίληψη. Τό χάσμα μετατοπίζεται, ή βάση διαχωρισμού άλλάζει (χθές ή ιδιοκτησία τών μέσων παραγωγής, σήμερα ή κατοχή τών μέσων διοικήσεως), άλλά τό ρήγμα καΐ ή άντίθεση παραμένουν. Ή άνάπτυξη τής κατανάλωσης, τό γεγονός δτι οε «όργανωτές» άντικαθιστοϋν τους Ιδιοκτήτες, τό γεγονός δτι τά συνδικάτα διεκδικούν μόνον αύξήσεις τοϋ ήμερομισθϊου, δτι τό κεφάλαιο έπανεπενδύεται σχεδόν δλάκληρο, δτι τό Κράτος παίρνει τή θέση τής άστικής τάξης, δέν είναι καθόλου σημάδια μι&ς παγκόσμιας συμφιλίωσης καΐ έξαφάνισης κάθε αιτίας διαχωρισμού τών άνθρώπων σέ «διοικούντες» καΐ «διοικουμένους», σέ έκμεταλλευτές και έκμεταλλευόμενους. Υπάρχει μια πολύ μακρά παράδοση τού συγκεντρωτικού προτύπου στις κοινωνίες μας, μιά πολύ μακρά πείρα γιά τήν άποδοτικότητα τής άπό τά πάνω όργανωμένης έργασίας, τής καταναγκαστικής καΐ έπιβλεπόμενης έργασίας γιά νά μπορή ή ϊννοια τάξη νά χάση σήμερα τή σημασία της. Γι' αύτό αύτή ή Εννοια, έκτός άπό τήν έπιστημονική της χρήση, ίχει καΐ τήν πρακτική της λειτουργία. Είναι ίνα Ιδεολογικό δργανο πού σού έπιτρέπει νά κατευθύνης

17 τή δράση καΐ πού, σάν τέτοιο, φαίνεται έπικίνδυνο στούς όπαδούς τής διακυβερνήσεως άπό τούς έκλεκτούς. Αύτή ή πρακτική χρήση γίνεται μέ δυό τρόπους: ή μεταβάλλεις κάθε τάξη σέ πραγματικότητα καθ' έαυτή, φορτωμένη μέ άρετές καΐ έλαττώματα, συνεπώς όποστασιοποιείς juà χωριστή όμάδα καΐ τήν κάνεις τό Αντικείμενο συναισθηματικοϋ προσδιορισμού, τό μέρος μιας φανταστικής συσσωμάτωσης (αύτό άκριβώς Εγινε μέ τήν πολιτική χρήση τής Εννοιας προλεταριάτο, άλλά καΐ τής Εννοιας «μεσαίες τάξεις») " ή κρατάς μόνο τήν Εννοια τής άντίθεσης πού περιέχει ή άντίληψη, παραμελώντας τή ρυθμιστική πλευρά, γιά νά τήν κάνης Ενα άγωνιστικό σύμβολο, νά άντικειμενικοποιήσης τις συγκρούσεις καΐ νά μετατρέψης κάθε συμπεριφορά σέ μάχη. Αότές ol δυό πρακτικές λειτουργίες τής Εννοιας χρησιμοποιήθηκαν και ο( δυό μαζί άπό τά κομμουνιστικά κόμματα. Άλλά καΐ ή άρνηση δτι ύπάρχουν κοινωνικές τάξεις παίζει τόν πολιτικό ρόλο της. Κι ό ρόλος αύτός είναι προπαντός νά ύπάρχη ή δυνατότητα νά έπικαλοονται τήν έθνική Ενότητα, ν' άπευθύνωνται στό λαό στό σύνολό του. Τό Εθνος τότε είναι άντίθετο μέ τήν Εννοια τής τάξης, δ Εμφύλιος πόλεμος Εξαφανίζεται μπροστά στόν πατριωτικό πόλεμο. "Ολες ot έσωτερικές Εντάσεις είναι άνύπαρκτες, δλες οί συγκρούσεις Εξατμίζονται μέσα στήν περιφρόνηση καΐ τό μίσος πρός τόν ξένο. "Εχει λοιπόν σημασία νά διακρίνουμε τή θεωρητική λειτουργία τής άντίληψης καΐ τήν πρακτική λειτουργία τής εικόνας της, δηλαδή τήν έπιστήμη τής Ιδεολογίας. Ή Εννοια τής κοινωνικής τάξης διαπιστώνει Ενα φαι- 3

18 νάμενο γενικό στίς κοινωνίες μας* τήν άνιση κατανομή τών εύκαιριών στήν άπόλαυση τών άγαθών, στή διαχείριση τής έξουσίας, στήν πολιτική συμμετοχή. Αύτή ή άνιση κατανομή Εχει τις ρίζες της σέ μιά πανάρχαια παράδοση καί, παρά τήν αίσιοδοξία δρισμένων κοινωνιολόγων, δέν 5χει άκόμα έξαφανιστή. Ή άνισότητα τών εύκαιριών πάει ώς τήν όλοκληρωτική άρνηση τών εύκαιριών γιά όρισμένες κοινωνικές όμάδες, έκεΐνες πού δέν έχουν τίποτε άλλο νά πουλήσουν έκτός άπό τήν έργατική τους δύναμη. Πρόκειται γιά μιά άκραία κατάσταση πού δημιουργεί εΐδικές συνθήκες γι' αύτές τις όμάδες καί τις θέτει, κατά κάποιο τρόπο, πραγματικά έξω άπό τήν κοινωνία. Αύτό συνέβαινε μέ τό προλεταριάτο στίς δυτικές χώρες δχι πρίν άπό πολύν καιρό, αύτό συμβαίνει σήμερα μέ τις λαϊκές μάζες τοϋ Τρίτου Κόσμου. Αύτή ή κατάσταση τού άποκλεισμού άφαιρεΐ κάθε δυνατότητα ειρηνικοο άνταγωνισμοο. Δέν ύπάρχει κάν άνταγωνισμός, άλλά μόνο άγώνας ή πόλεμος. Ό είρηνικός άγώνας προϋποθέτει μιά όρισμένη ένσωμάτωση, κοινές άξίες, σκοπούς πού είναι δυνατό νά έπιτευχθοϋν. Ή δπαρξη όμάδων πού δέ μετέχουν καθόλου στήν κατανομή τών άγαθών, πού δέν έχουν καμιά εύκαιρία, δέν άφήνει παρά δυό ένδεχόμενα: τήν άποκτήνωση τής δουλείας ή τόν άνοικτό άγώνα. Εξαιτίας τής παγκοσμιοποίησης τού βιομηχανικού συστήματος, τό κέντρο τής πάλης τών τάξεων μετατοπίστηκε. Ό κύρια άντίθεση είναι ή άντίθεση τών «πλούοιών χωρών» καί τών «φτωχών χωρών»' σ' αύτή τήν άντίθεση μπολιάζονται δευτερεύουσες συγκρούσεις. "Ετσι

19 ό πόλεμος τής 'Αλγερίας μεταφέρθηκε ατή Γαλλία μέ συγκρούσεις συχνά βίαιες άνάμεσα στίς διάφορες κοινωνικές δμάδες. Τό Γδιο ό πόλεμος τοϋ Βιετνάμ, κύρια άντίθεση, προξενεί συχνά βίαιους άλλά δευτερογενείς άγονες στίς Ηνωμένες Πολιτείες. "Ετσι ή έξαφάνιοη τών ταξικών άγώνων είναι μόνο φαινομενική' μόνο ένας πού μελετά ένα μοναδικό έθνος, άπομονωμένο καΐ ξεκομμένο άπό τις μεγάλες συγκρούσεις τοϋ καιροο μας, μπορεί νά τό πιστέψη. 'Ασφαλώς ή άντιπαράθεση άστικής τάξης καΐ προλεταριάτου παίρνει στή Γαλλία μιά είρηνική καΐ θεσμοποιημένη μορφή, αύτή δμως ή φαινομενική συμφιλίωση όφείλεται ίσως μόνο στό γεγονός δτι μετατοπίστηκαν οί κύριες έστίες τοο ταξικού άγώνα. "Αν ύπολογίσουμ» αύτήν τή μετατόπιση, ή συνεργασία τών 'Αμερικανών έργατών μέ τήν ύπεύθυνη γιά τόν πόλεμο τοο Βιετνάμ κυβέρνηση δέν ϊχει τίποτε τό έκπληκτικό καΐ δέν είναι καθόλου άπόδειξη δτι έξαφανίστηκαν ο( ταξικές συγκρούσεις. Ραφαέλ Πιβιντάλ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ, ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ Είναι δύσκολο σήμερα νά μελετήσουμε αύτούς τούς δύο δρους χωριστά. Στό Ιδεολογικό πεδίο δπως καΐ στή ν έπιστημονική άνάλυση έχουν συνδεβή σταθερά (μέ σχέση συμπληρώσεως, άντιθέσεως ή συνεχείας). Δέν άνάγονται δμως στό ίδιο έπίπεδο άναπτύξεως τής πολιτικής φαντασίας. Ό Ιδέα τοο «κομμουνισμού» είναι πολύ πιό άρχαία

20 άπό τήν ιδέα του «σοσιαλισμού». Ό Πλάτων, λόγου χάρη, έδώ καΐ είκοσιπέντε αιώνες άποφαίνεται δτι ot φρουροί τής ιδανικής Πολιτείας δέν θάχουν δικά τους άγαθά κι δτι δλα σ' αύτούς θάναι κοινά: ύλικά άγαθά, γυναίκες καΐ παιδιά. Κι άπό τότε, ή άνθρώπινη σκέψη έκτισε πολλά φανταστικά οικοδομήματα κομμουνισμού, άπό τόν Τόμας Μούρ &ς τους σύγχρονους συγγραφείς τής έπιστημονικής φαντασίας. Είναι ένα είδος κομμουνισμοϋ σάν κι αύτόν πού κατάφεραν νά φτιάξουν ot 'Ιησουίτες τής Παραγουάης, όργανωτές τής «Γκουαρανικής Δημοκρατίας» (δημιουργήματος τής «πρώτης ύποταγής», στά 1610) καΐ έπέζησε πάνω άπό έναν αίώνα. ΚαΙ ή σημερινή έθνολογία άπεκάλυψε δχι χωρίς νοσταλγία δτι έχουν ύπάρξει πολλές κοινωνίες στίς όποΐες δέν έπικρατοϋσαν ol άρχές τής άτομικής ιδιοκτησίας καΐ τής έμπορευματικής οίκονομίας. Ή Ιδέα τοϋ «σοσιαλισμού» είναι πολύ πιό πρόσφατη 'Αλλά είναι καΐ πιό σαφής. Περιέργως, ώς τά τέλη τοϋ 18ου αίώνα, «σοσιαλιστής» είναι έκεΐνος πού, έμπνεόμενος άπό τό jus sociale, άπό τό «κοινωνικό» δίκαιο, άπό τό «φυσικό στίς κοινωνίες» δίκαιο, είναι άντίθετος μέ τούς έπαναστάτες. Ή λέξη παίρνει τή σημερινή της έκδοχή μέ τόν σαιν - σιμονιστή Πιέρ Λερού καΐ μέ τόν Socialism τοϋ Ρόμπερτ "Οουεν. 'Ονομάζεται σοσιαλιστής έκεΐνος πού διαπιστώνει τά κακά τοο θεμελιωμένου πάνω στήν άρχή τοο έλεύθερου άνταγωνισμοο άτομισμοο καΐ ταυτόχρονα άποδοκιμάζει τήν κρατική πρόνοια. Ό σοσιαλισμός σ' αύτό τό πρώτο στάδιο πιστεύει στήν ικανότητα μιάς κοινωνίας άπβλευθερωμένης άπό τήν παράδοση καΐ έπικαλούμενης τήν ίδια τή δική της τάξη, νά όργανωθή

21 μόνη της. Ή Ιδέα τοϋ σοσιαλισμοϋ γίνεται πιό συγκεκριμένη κι ένισχύεται στό βαθμό πού ή δρμητική άνάπτυξη τής βιομηχανίας κοινωνικοποιεί στήν πραγματικότητα τήν κοινωνική καΐ τήν άτομική ύπαρξη. Άλλά, μέ τόν Μαρξ καΐ τόν "Ενγκελς συντάκτες τοϋ «Μανιφέστου τοϋ Κομμουνιστικοί) Κόμματος», στά 1848, ή έννοια τοο σοσιαλισμοϋ καθορίζεται πιό αύστηρά καΐ άποσαφηνίζονται καλύτερα ot σχέσεις της μέ τήν έννοια κομμουνισμός. Σοσιαλισμός, άναφέρεται στήν παράγραφο 53 αύτοϋ τοϋ κειμένου, σημαίνει «τήν άπαλλοτρίωση τής έγγείου ιδιοκτησίας, τήν ύπαγωγή τής έγγειου Ι- διοκτησίας στίς κρατικές δαπάνες: συγκέντρωση τής πίστης στά χέρια τοϋ Κράτους, συγκέντρωση τών μέσων μεταφοράς στά χέρια τοο Κράτους, πολλαπλασιασμός τών έ- θνικών έργοστασίων, τών έθνικών μέσων παραγωγής, οργάνωση βιομηχανικών στρατών, ιδιαίτερα γιά τή γεωργία. Ό σοσιαλισμός πού στηρίζεται στή δράση τής έργατικής τάξης καΐ πού καθώς γίνεται Επιστημονικός (βλ. άρθρο: «μαρξισμός») τήν ένημερώνει καΐ όργανώνει τόν άγώνα της άποβλέπει στήν κατάργηση τής άτομικής Ιδιοκτησίας τών μέσων παραγωγής, δηλαδή τοο διαχωρισμοί) τής κοινωνίας σέ τάξεις (βλ. άρθρο: «κοινωνικές τάξεις»). θά άποτελέση τό τελευταίο στάδιο τής προϊστορίας τής άνθρωπότητας, προϊστορίας πού τή χαρακτηρίζει τό γεγονός δτι έκεϊ κυριαρχεί δ άγώνας τοο άνθρώπου κατά τοϋ άνθρώπου γιά τήν κατοχή τών μέσων παραγωγής. Ταιριάζει λοιπόν νά δώσουμε στό σοσιαλισμό Εναν δ- ρισμό πρίν άπ' δλα καΐ θεμελιακά οικονομικό. Ό σοσια-

22 λισμός είναι Ινας δρισμένος τρόπος παραγωγής (καΐ έννοείται δτι κάθε τρόπος παραγωγής καθορίζει, σέ τελευταία άνάλυση, δλες τις δραστηριότητες τών άνθρώπων). θεμελιωμένη άποτελεσματικά σ* ένα καθορισμένο έπίπεδο τών παραγωγικών δυνάμεων σ' αύτό πού όνομάζουμε σήμερα βιομηχανική κοινωνία ή άντίληψη τοο σοσιαλισμού προσδιορίζει έναν τύπο όργάνωσης τών σχέσεων παραγωγής πού τείνει νά έξαφανίση κάθε μή δρθολογικό, νά έξασφαλίση μιά πλήρη διαύγεια τής κοινωνίας καΐ νά έπιτρέψη μιά όλοένα καΐ μεγαλύτερη κυριαρχία τοο άνθρώπου πάνω στή φύση. Ό πρώτος δρος γιά τήν έγκαθίδρυση τοο σοσιαλισμού είναι ή κατάργηση τής άτομικής Ιδιοκτησίας τών μέσων παραγωγής. Όσο γιά τούς τρόπους τής έγκαθίδρυσης τοο σοσιαλισμού καΐ τά στάδια αύτής τής διαδικασίας, δ Μάρξ καΐ δ "Ενγκελς γενικά ει νοι πολύ λίγο σαφείς. Στήν κριτική στό Πρόγραμμα τής Γ κ ό τ α, δ Μάρξ διακινδυνεύει μιά πρόβλεψη. Προσδιορίζει αύτή τήν κομμουνιστική κοινωνία, αύτόν τόν «όλοκληρωμένο κομμουνισμό», πού έλευθερώνει δλες τις δυνοτότητες τού άνθρώπου, τόν δποΐο δνειρευόταν στά «Χειρόγραφα τού 1844», σάν ένα κόσμο δπου «ή κοινωνία μπορεί νά γράψη στίς σημαίες της: «άπό τόν καθένα άνάλογα μέ τις (κανότητές του, στόν καθένα άνάλογα μέ τις άνάγκες του». 'Αλλά διευκρινίζει πώς αύτό είναι ένα τελευταίο στάδιο. Ό σοσιαλισμός πρέπει νά περάση, προτύτερα, άπό τό στάδιο τής δικτατορίας τού προλεταριάτου πού χαρακτηρίζεται άπό τήν έξουσία τού «ένόπλου λαού» πού άγωνίζεται κατά τών έπιβιώσεων τού άστικού καθεστώτος καΐ παίρνει τά άναγκαΐα οικονομικά μέτρα

23 γιά τή δημιουργία τών βάσεων τής νέας κοινωνίας. Τό τί θά είναι τότε τό Κράτος θά τό άποφασίση ή έπαναστατική πρακτική' ποιά μεταμόρφωση, άργότερα, θά ύποστή τό Κράτος oè μιά κομμουνιστική κοινωνία; «θά έπιβιώση τό κράτος στήν κομμουνιστική κοινωνία; Μ' άλλα λόγια: τί κοινωνικές λειτουργίες, θά διατηρηθοον άνάλογες μέ τις σημερινές κρατικές λειτουργίες; Αύτό τό ζήτημα μπορεί νά λυθή μόνο άπό τήν έπιστήμη. Καί μέ χίλιους τρόπους δν ζευγαρώσουμε τή λέξη λαός μέ τή λέξη Κράτος δέν θά κάνουμε νά προωθηθή τό πρόβλημα ούτε δσο ένα πήδημα ψύλλου». Ό "Ενγκελς, καί κατόπιν δ Λένιν, θά φανούν λιγότερο φρόνιμοι: μέ τή νίκη τών σοσιαλιστικών δυνάμεων, τό Κράτος τού όποίου τις λειτουργίες άρχικά άναλαμβάνει ό ένοπλος λαός, προοδευτικά έξαφανίζεται : «Δέν καταλύεται, σβήνει». 'Από τότε ό κομμουνισμός όρίζεται σάν πέρασμα άπό τό στάδιο δπου καθένας ζή άνάλογα μέ τήν έργασία του στό στάδιο πού 6 καθένας ζή άνάλογα μέ τις άνάγκες του καί, ταυτόχρονα, σάν περίοδος κατά τήν όποία έξαφανίζεται κάθε κρατική όργάνωση. Μ' αύτή τήν προοπτική πού είναι πιό π ο λ ι τ ι κή, σοσιαλισμός καί κομμουνισμός στηριζόμενοι καί ό ίνας καί ό άλλος, στή σοσιαλιστική όργάνωση τής οίκονομίας, έμφανίζονται σάν δύο διαδοχικά στάδια: ό σοσιαλισμός (ποό χαρακτηρίζεται άπό τή δικτατορία τοο προλεταριάτου) είναι ή προπαρασκευαστική φάση τοο κομμουνισμού πού είναι ή νίκη καί ή όλοκλήρωση τού προηγούμενου' ξαναβρίσκει τό «κοινοτικό νόημα» τοο «πρωτόγονου κομμουνισμού» (πού 6 Ένγκελς πίστευε δτι μπορούσε νά τόν δα-

24 νειστή άπό τις έθνογραφικές έρευνες τοο Μόργκαν) έχοντας δμως καΐ τή δύναμη πού πρόσφερε στόν άνθρωπο ή άνάπτυξη τής έπιστήμης καΐ τής βιομηχανίας. Κατά συνέπεια, μέ τήν πρώτη πολύ άπλοποιημένη μελέτη της πού βάζει έντός παρενθέσεων τό άκριβές νόημα τοϋ Κεφαλαίου ή μαρξιστική «φιλοσοφία τής Ιστορίας» καθορίζει τή θέση ιοϋ σοσιαλισμού καΐ τοϋ κομμουνισμού. Πρώτο στάδιο : ό πρωτόγονος κομμουνισμός (κοινωνική διαύγεια, νοθευμένη δμως καΐ έξουδετερωμένη άπό τήν άδυναμία τοϋ άνθρώπου άπέναντι στή φύση) " δεύτερο στάδιο: δ άνατολικδς δεσποτισμός (άπαρχή στήν έκμετάλλευση τοϋ άνθρώπου άπό τόν άνθρωπο) ' τρίτο στάδιο: ή δουλοκτητική κοινωνία (στήν δποία άνθρωποι ά- ναγκάζουν μέ τή βία άλλους άνθρώπους νά παρέχουν τήν έργατική τους δύναμη) ' δ φεουδαρχικός κόσμος (έγκαθίσταται μιά Ιερή σχέση, πατερναλιστικοΰ τύπου, δπου άνθρωποι δέχονται, έναντι μιάς ένδεχόμενης προστασίας, νά προσφέρουν ένα μεγάλο μέρος τής έργατικής τους δύναμης, τής έργασίας τους)' πέμπτο στάδιο: ό άστικός κόσμος (αυτοί πού είναι Ιδικτήτες τών μέσων παραγωγής άναγκάζουν έκείνους πού δέν είναι νά νοικιάζουν, νά άλλοτριώνουν τήν έργατική τους δύναμη)' έκτο στάδιο: δ σοσιαλισμός' έβδομο στάδιο: δ κομμουνισμός. Μπορεί κανείς νά νομίση δτι αύτό τό σχήμα περιπαίζει, χλευάζει τήν άπλοϊκή έρμηνεία τοϋ μαρξισμού. Στήν πραγματικότητα δμως αύτό τό σχήμα βρίσκεται στά Ιδεολογικά θεμέλια τών σημερινών έκδοχών τών δρων «σοσιαλισμός» καΐ «κομμουνισμός». Έ άνέλιξη τού έργατικοϋ κινήματος, δλοένα καΐ περισσότερο έξαρτώμενου άπό τις

25 προοπτικές πού διατύπωσαν οί Μάρξ καΐ Ένγκελς, θά διαρθρωθή γύρω άπ' αύτές τις έννοιες καΐ θά τούς προσδώση τό σημερινό τους νόημα. Στήν άρχή τά πράγματα παραμένουν σχετικά καθαρά: ή 2α Διεθνής είναι σοσιαλιστική" αύτοτιτλοφορείται σοσιαλδημοκρατική. Κι δμως ή- δη έκδηλώνονται δύο βασικές τάσεις πού τις ένσαρκώνουν, γιά νά τό δώσουμε σχηματικά, τή μία ή πλειοψηφία τοϋ Γερμανικοί) Σοσιαλδημοκρατικοί) Κόμματος, καΐ τήν άλλη ή πλειοψηφία τοο Σοσιαλδημοκρατικοί) Κόμματος. Οί πρώτοι, υπό τήν ήγεσία τοϋ Κάουτσκυ, θέλουν τή σοσιαλιστική Επανάσταση, πού τή θεωροϋν δμως δυνατή (και σοβαρή) μόνο άν άνταποκρίνεται σέ μιάν ώρίμανση τής βιομηχανικής κοινωνίας, ώρίμανση έπώδυνη και δραματική πού προκαλεί ένα άπότομο ποιοτικό άλμα* περιμένοντας (καΐ γιά νά έπιταχύνουμε) αύτό τό πέρασμα, πρέπει μέ συνεχείς διεκδικήσεις νά παρενοχλοϋμε τήν «καλή λειτουργία» τοϋ καπιταλιστικοϋ καθεστώτος. Οί δεύτεροι, έμπνεόμενοι άπό τόν Λένιν, δέν περίμεναν τίποτε άπό τήν Ιστορία γενικά" άναλύουν τή συγκεκριμένη πολιτική κατάσταση καΐ έχοντας άπό τότε τό πάν έπενδύσει στήν πολιτική, άναζητοϋν τά μέσα νά όργανώσουν έτσι άποτελεσματικά τις διεκδικήσεις ώστε τό σύνθημα τοϋ σοσιαλισμοϋ νά είναι άποτελεσματικά. Οί πρώτοι είναι, φαινομενικά, μέ τήν πλευρά τής έπιστήμης (τής ψυχρής καΐ άμερόληπτης συλλογής τών γεγονότων), οί δεύτεροι προσχωροϋν σ' Ινα βολονταρισμό πού φαίνεται νά άποκόβεται καΐ άπό αύτές τις διδασκαλίες τοϋ Ιδρυτή... Τό θέμα δέν είναι έδώ νά μάθουμε ποιοι, οί μέν ή οί δέ, ήταν πιό πιστοί στό Μάρξ. Οδτε νά θρηνοϋμε, οδτε

26 νά χαιρόμαστε πού 6 Λένιν δικαιώθηκε άπό τήν Ιστορία στή διαμάχη του μέ τόν Κάουτσκυ (άλλωστε τί σημαίνει «δικαιώνομαι άπό τήν Ιστορία»;)! Ή δημιουργία τής 3ης Διεθνούς έπέβαλε μιά άποφασιστική τομή στήν έξέλιξη τών έννοιών τού «σοσιαλισμού» καί τού «κομμουνισμού». Ol δύο διαφορετικές προοπτικές πού έπισημαίνονται στό έσωτερικό τής 2ας Διεθνούς ένισχύονται. Ή καινούρια πρέπει νά έκδηλωθή μέ μιά διαφοροποίηση πού νά τήν έπιβάλη καί νά τήν περιβάλη τό φωτοστέφανο. Ξαναγυρίζει στίς πηγές, στήν παράδοση, στό κείμενο τού 1848: αύτοπροσδιορίζεται «κομμουνιστική» δείχνοντας Ιτσι δτι αύτό πού θέλει είναι, νά έπιβάλη μέ τή βία καί τό ταχύτερο, αύτή τή διαυγή κοινωνία πού καθορίζει ή κριτική τού προγράμματος τής Γκότα. Κι αύτό γιά όλόκληρη τήν άνθρωπότητα, πού θάπρεπε νά ένωθή, στή θεωρία καί τήν πράξη, γύρω άπό τό νικηφόρο έπαναστατικό πρότυπο τού σοβιετικού καθεστώτος... "Ο «κομμουνισμός» πού ήταν μιά κατευθυντήρια άρχή μεταφυσικού τύπου, κι ϊγινε μέ τήν έπεξεργασία τού Μάρξ καί τού Λένιν μιά άντίληψη στήν πορεία τού προσδιορισμού της πήρε ξαφνικά μιά Ιδεολογική σημασία: ό κομμουνιστής είναι στήν άρχή ό μπολσεβίκος, ό μαξιμαλιστής, αύτός πού δέν δέχεται κανένα συμβιβασμό μέ τήν άστική τάξη. Καί στό μέτρο πού ή Ε.Σ.Σ.Δ. ένσαρκώνει παγκόσμια, μέ τό καλό ή μέ τή βία, αύτό τό μαξιμαλισμό, «κομμουνιστής» θά πή σέ λίγο «πιστός, σέ δ- λους τούς τομείς, στή Σοβιετική Ένωση». Τό Ιδεολογικό του πιστεύω θά καθορίζεται, μέχρι πρόσφατα, άπό τις ποικίλες μετατροπές πού τό σοβιετικό Κράτος (πού Ii

27 φαίνεται καθόλου νά έξαφανίστηκε), ύποχρεώνεται νά παίρνη. Στά κράτη πού ό κομμουνισμός δέν είναι ή έπίσημη Ιδεολογία, τό νά είσαι κομμουνιστής σημαίνει, παίρνοντας ύπ' δψη τις πραγματικές διεκδικήσεις τών έκμεταλλευομένων μαζών, που λίγο - πολύ βέβαια, άνάλογα μέ τις Ιδιαίτερες συνθήκες, έρχονται σέ άντίθεση μέ τά καπιταλιστικά κράτη, νά ύπερασπίζεσαι τό γενικό παγκόσμιο πρόγραμμα πού καθορίζει ή Σοβιετική "Ενωση. Σήμερα, λόγου χάρη, στή Δυτική Εύρώπη σημαίνει νά θέλης τήν ειρήνη, τήν ειρηνική συνύπαρξη, τήν κατάργηση τών κοινωνικών άδικιών, τήν πραγματική Ισότητα τών άνθρώπων, μιά πιό αύθεντικά λαϊκή διαχείριση τών κοινών. "Οσο γιά τό «σοσιαλισμό» ή ιδεολογική του μοίρα ή- ταν άκόμα πιό καθαρή. 'Αμέσως μετά τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, βταν ό «κομμουνισμός» συγκροτήθηκε σέ διεθνή όργάνωση, ό «σοσιαλισμός» όργανώθηκε σύμφωνα μέ τούς κανόνες ένός φιλελεύθερου πολυκεντρισμοο, σάν έ- θνικός όργανισμός κάθε μιάς άπό τις καπιταλιστικές χώρες. Έ καλή πατριωτική διαγωγή τών ήγετών τής σοσιαλδημοκρατίας τής κεντρικής καΐ δυτικής Εύρώπης (καΐ στή διάρκεια τής μπολσεβικικής έπαναστάσεως), ή άνάγκη στήν όποία βρέθηκε ό καπιταλισμός νά ίκανοποιήση δρισμένες διεκδικήσεις τής έργατικής τάξης έδωσαν ατούς «συνεχιστές» τής 2ας Διεθνούς τόν παρακάτω περίπου ρόλο: νά άναπτύσσουν μιά σταθερή δημοκρατική δραστηριότητα, άλλά πάντα μετρημένη, μέ καθορισμένο τελικό σκοπό τήν κατάργηση τής Ιδιωτικής Ιδιοκτησίας τών μέσων παραγωγής" έπειδή δμως κανένα κοινωνικό στρώμα δέν ήταν ώριμο γιά μιά τέτοια μεταβολή ούτε

28 ol έκμεταλλευτές οδτε οί καταπιεζόμενοι ήταν προτιμότερο νά νοικοκυρευτή τό status quo. Ή Ιστορία τοϋ γαλλικού σοσιαλιστικού κόμματος, τοο γαλλικού τμήματος τής Σοσιαλιστικής ΔιεθνοΟς (S.F.I.O.) είναι άπό τήν άποψη αύτή ύποδειγματική: μή έπέμβαση στή διάρκεια τοϋ Ισπανικού πολέμου, άγώνας κατά τοϋ Κ.Κ.Γ. στά μετά τήν άπελευθέρωση χρόνια, όργάνωση τής έκστρατείας τοϋ Σουέζ, ένίσχυση τοϋ πολέμου τής 'Αλγερίας καΐ ψήφιση τοϋ Συντάγματος τής 5ης Δημοκρατίας... άνάμεσα στ' άλλα. Σύμφωνα μέ μιά πολύ γνωστή Ιδεολογική διαδικασία, ή πολιτική δραστηριότητα, ή λεγόμενη «σοσιαλιστική», συνέβαλε στό νά άδειάση ή έννοια τοϋ σοσιαλισμού άπό τήν έπιστημονική σημασία πού τής είχαν δώσει δ Μάρξ, ό "Ενγκελς, δ Λένιν. Ή έμφάνιση ένός νέου «κομμουνιστικού» θεσμοϋ νέου μαρξισμού πού έπέβαλε παγκόσμια τό πρότυπό του καΐ προκάλεσε πολλές διαφορετικές έκδόσεις του (άναρχίζουσα, λενινιστική, τροτσκιστική, σταλινική), μπορεί νά γέννησε μερικές έλπίδες άλλά δέν φαίνεται νά έφερε περισσότερη διαύγεια. Νά καθορίσουμε τί είναι σήμερα, σύμφωνα μέ τήν έπιστημονική θεωρία τοϋ Μάρξ, ό σοσιαλισμός καΐ μέ ποιά πολιτική πρακτική άντιστοιχεΐ, νά μέ τί έπρεπε νά καταπιαστούμε. Τότε μόνο θά μπορούσαμε νά μάθουμε μήπως ή ιδέα τού «κομμουνισμού» είναι μόνο μιά κατευθυντήρια άρχή τής ήθικής. Φρανσουά Σατελέ

29 ΚΥΡΙ Α Ρ Χ I A Ό κυρίαρχος έχει αυτή τήν Ιδιότητα: «πάνω άπ' αύτόν δέν ύπάρχει τίποτε» ('Αντρέ Ωριού). Τέτοιοι ήταν δ Ρωμαίος αύτοκράτορας ήοί άπόλυτοι μονάρχες τής έποχής μας. Όταν γίνεται ή έπεξεργασία τών θεωριών που άποβλέπουν νά δώσουν στήν πολιτική έξουσία πραγματική θεμελίωση, ή κυριαρχία, που είναι πραγματ τικδ γεγονός άφοϋ είναι θεσμός δικαίου, γίνεται πρόβλημα. Αύτό τό πρόβλημα διασπάται, άλλωστε, σέ δυό έρωτήματα που έχει σημασία νά τά διακρίνουμε. Ένα έρώτημα μορφής: τί είναι δ κυρίαρχος; Κι Ινα έρώτημα περιεχομένου: ποιός είναι δ κυρίαρχος; Είναι αύτονόητο δτι άπό τή στιγμή πού άρχίζει κανείς νά διατυπώνη άπαντήσεις, παρεισφρύουν άλληλοτυπίες. Μ' αύτές παίζουν οί διάφοροι βοναπαρτισμοί ή δλοκληρωτισμοί: ένα βοναπαρτικό ή δλοκληρωτικό καθεστώς είναι έκεΐνο στό δποΐο μέ πρόσχημα τήν άπάντηση στό πρώτο έρώτημα δίνουν μιά βίαιη λύση στό δεύτερο. Τί είναι δ κυρίαρχος; Είναι έξ δρισμοο έκεΐνος πού δέν παίρνει διαταγές" πού, κατά συνέπεια, είναι έλεύθερος. Συνεπώς, καΐ πάντα έξ δρισμοο, ή κυριαρχία είναι μία καΐ άδιαίρετη, είναι άναπαλλοτρίωτη (σημειώνουμε έδώ τή νομική όποκρισία πού άντιπροσωπεύει ή έννοια «προστατευόμενα κράτη» άπό τις φόρου ύποΐελεΐς. πολιτείες τής Άττικοδηλιακής συμμαχίας πού διεύθυνε ή 'Αθήνα τόν 5ο αίώνα ώς τά άλλοτε «προτεκτοράτα»). ΚοριΛρχίά εΐ-

30 ναι λοιπόν ή α ύ τ ά ρ κ ε ι α ('), τό νά είσαι κύριος τοο έαυτού σου. 'Αλλά στό σύγχρονο κόσμο μόνο τά κράτη είναι τέτοια. "Ετσι δ Χέγκελ θεωρεί τό Κράτος σάν τήν πραγματοποίηση τής πραγματικής έλευθερίας. Παρατηρούμε δτι σ' αύτό άκριβώς Εγκειται ή άδυναμία δλων τών όργανισμών πού είναι έπιφορτισμένοι νά ρυθμίσουν τις συγκρούσεις άνάμεσα σέ κυρίαρχες δυνάμεις. Σ' αύτούς τούς όργανισμούς μετέχουν μόνο «πραγματικότητες» άπόλυτα κύριες τού έαυτού τους" γι* αύτό δμως δέν μπορούν νά δεχτούν καμιά άπόφαση πού τις άφορα και πού προέρχεται άπ' Εξω, γιατί μιά τέτοια άπόφαση θά Ισοδυναμούσε μέ κατάργηση τού Ιδιου τού δικαιώματος μέ τό όποιο άπέκτησαν νομική όντότητα. Αύτή ή δλοφάνερη άλήθεια, ύπογραμμίζουμε έπίσης, Επιβάλλει νά μή χλευάζουμε τούς ύπερεθνικούς όργανισμούς (Κ.Τ.Ε., Ο. Η.Ε.) : δέν είναι, δέ μπορεί νά είναι συνελεύσεις (κοινοβουλευτικού τύπου) ή δικαστήρια. Υπάρχουν άλλά δέν μπορεί νά είναι παρά τόποι συναντήσεων καί διαπραγματεύσεων ή βήματα... Ποιός είναι κυρίαρχος; 'Από τήν έποχή τής Γαλλικής καί τής 'Αμερικανικής 'Επανάστασης είναι άδύνατο νά μήν άπαντήσης πώς είναι τό Εθνος ή ό λαός. «Κυρίαρχος είναι τό σύνολο τών Γάλλων πολιτών», διακηρύσσει τό Σύνταγμα τού Φρουκτιντόρ, Ετος III. Πώς Εκφράζεται αύτή ή κυριαρχία; Μέ τή γενική θέληση, άπαντούσε σωστά ό Ρουσσώ: «Τό πολιτικό σώμα είναι μιά ήθική όντότητα πού Εχει θέληση κι αύτή ή γενική θέληση τείνει (1) Σ.τ.Μ. Ή λέξη έλληνιχά στό χβίμβνο.

31 πάντα στή συντήρηση καΐ στήν εύημερία τοϋ κάθε μέρους». Πώς, μέ ποιά σώματα, έχφράζεται χαΐ άσκεΐται, μέ τή σειρά της, αύτή ή γενική θέληση; Βρισκόμαστε σ* ένα μαγγανοπήγαδο καΐ θά μείνουμε, χωρίς άλλο, γιά πολύ άκόμα. Φρανσουά ΣατΜ Μ Α Ζ Ε Σ Ή μάζα, ή μάλλον ol μάζες (ό πληθυντικός προσδίδει στό πράγμα ένα είδος εύγένειας) είναι μιά έννοια πού κατά τήν σιωπηρή ήθική τής κοινωνίας μας είναι γεμάτη άπό τις άρετές πού άλλοτε τις άπέδιδαν στή φύση. "Οπως κι ή φύση, ot μάζες είναι άληθινές, αύθεντικές, δχι διεστραμμένες, δπως δμως κι ή φύση, εύκολα κι αύτές δελεάζονται καΐ έξαπατοονται καΐ διαπράττουν τό προπατορικό άμάρτημα. "Αν άκούση κανείς τήν κοινή φωνή τών Ιδεολογιών, ol μάζες, δμοιες μέ τά παιδιά, είναι γεμάτες άλήθεια καΐ καθαρότητα, άλλά καμιά φορά παρασύρονται στό έγκλημα άπό κακούς παιδαγωγούς. Έ ήθική άξία πού έχει προσδοθή σ' αύτή τήν έννοια κάνει πολύ δύσκολο xal λεπτό θέμα τήν πρακτική χρήση της. "Αν προσφύγη κανείς, λόγου χάρη, στά κείμενα τής μαρξιστικής πολιτικής στρατηγικής, θά διαπιστώση δτι πρέπει «ν' άκολουθοομε τις μάζες», άλλά xai νά «βοηθούμε τις μάζες νά συνειδητοποιούνται». Πρέπει πότε νά βαδίζουμε μπροστά άπό τις μάζες, πότε πίσω άπό τις μά-

32 ζες. Κατά τή διάρκεια τοϋ πολέμου τής 'Αλγερίας, στή Γαλλία «οί μάζες δέν ήταν ώριμες νά καταλάβουν μιά πολιτική ύπεράσπισης τής άνεξαρτησίας τής 'Αλγερίας» καΐ δμως «δέν έπρεπε νά άπομακρυνθοϋμε άπδ τις μάζες»" έτσι ot μάζες, πού ήταν φορείς τής άλήθειας, ύποχρέωναν τδ Κομμουνιστικά Κόμμα τής Γαλλίας νά έφαρμόζη μιά σωβινιστική καΐ έθνικιστική πολιτική (ψήφιση τών είδικών έξουσιών). Αύτδ τδ μπέρδεμα τής έννοιας κάνει δυνατή μιά δππορτουνιστική πολιτική καΐ έπιτρέπει τήν καταδίκη μιας μειονότητας στό δνομα τοϋ ίεροϋ συμφέροντος τών μαζών. Στήν πραγματικότητα, ύπάρχουν σ' αύτδ τδν άφελή τρόπο πού άντιμετωπίζεται ή άντίληψη δυδ συγκαλυμένες άναλήθειες. Πρώτο, ή ήθελημένη σύγχυση τής έννοιας μάζα καΐ τής έννοιας πλήθος είναι συστηματική. Φτάνει νά συγκεντρώσης τριάντα χιλιάδες άτομα σέ μιά πλατεία, νά κάμης νά παρελάσουν πεντακόσιες χιλιάδες άτομα πίσω άπδ Ινα φέρετρο γιά νά Ισχυριστής πώς «ot μάζες» σκέπτονται τδ άλφα ή τδ βήτα. 'Αφήνουν νά έννοηθή δτι αύτά τά τριάντα χιλιάδες άτομα άπστελοϋν τή μάζα. Τά πολιτικά κόμματα, οί έφημερίδες, οί διευθύνσεις τής 'Αστυνομίας συζητούν τά νούμερα καΐ άναγνωρίζουν έτσι τή δύναμη πού παραχωρούν, χωρίς νά τή δικαιολογούν, σέ δέκα χιλιάδες άνθρώπους συγκεντρωμένους σέ Ινα μέρος. Ξεχνούν έτσι δλους έκείνους πού μένουν στά σπίτια τους, ξεχνούν κυρίως δτι οί «μάζες» δέν συγκεντρώνονται ποτέ στήν πραγματικότητα, δτι τά έκατομμύρια έργατών xal χωρικών δέν έρχονται ποτέ σέ φυσική έπαφή, δτι ή σωματική κατάσταση τοϋ πλήθους είναι συμπτωματική

3 33 καΐ δτι ή μάζα, άν δ δρος έχη κάποιο νόημα, είναι πρίν άπ' δλα μιά κοινωνία τής όποίας κάθε άτομο δρα μέσα σέ μιά καθορισμένη διάρθρωση πού δέν έχει μεγάλη σχέση μέ τό δεσμό πού ένώνει τή μειοψηφία ή δποία συγκεντρώθηκε σέ μιά δημόσια πλατεία. Μ' Ινα δημαγωγικό κόλπο άνατρέπονται ο άναλογίες καΐ ή μειοψηφία μεταβάλλεται σέ πλειοψηφία. Δεύτερο, είναι λάθος δτι ή μάζα είναι φύση, δτι ή μάζα είναι άπλή, άγνή καΐ φορέας άμεσης άλήθειας. Έ μάζα δέν είναι τό άμεσο, είναι μιά μορφή πού παίρνει ή κοινωνία κι οί δψεις της είναι ποικίλες. Δέν είναι δυνατό νά συγχέουμε τις ρωμαϊκές μάζες τής 'Αρχαιότητας, τις γαλλικές μάζες τών άγροτικών έξεγέρσεων τοϋ 14ου αΐώνα, καΐ τις σύγχρονες μάζες πού άκουγαν μέ προσοχή τόν Χίτλερ. Υπάρχουν μαζικές κοινωνίες καΐ κοινωνίες πού δέν είναι μάζα. Οί βιομηχανικές κοινωνίες είναι Ινας είδικός τύπος μαζικής κοινωνίας. Είναι Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τής βιομηχανικής κοινωνίας ή μαζικοποίησή της, δηλαδή ή μορφή τών συγκεντρωμένων πληθυσμών καΐ ή όμοιομορφία τών συνθηκών ζωής τών μελών της. Άλλά αύτά τά χαρακτηριστικά δχι μόνο δέ δείχνουν έπιστροφή στή φύση καΐ στήν άπλότητα, μά άντίθετα, είναι σημάδια τής ύψηλής πολιτιστικής άνάπτυξης. Ή μαζικοποίηση δέν καταργεί καθόλου τήν κοινωνική δργάνωση" δρισμένες παραδοσιακές μορφές δργάνωσης έξαφανίζονται (λόγου χάρη ή οίκογένεια), μά προβάλλουν άλλες (δργάνωση τής έργασίας καΐ τής οίκονομίας). Μόνο μιά έπιπόλαιη θεώρηση έπιτρέπει λοιπόν νά κάνουμε σύγχυση άνάμεσα στό μαζικό χαρακτήρα τών

34 κοινωνιών μας (πού είναι κυρίως φανερός στίς άνοικτές δψεις του: τό πλήθος) καΐ στήν φυσική άπλότητα ή σέ μιά έπιστροφή στό βιολογικό ή τό ύλικό. Ή όμοιομορφία τών συνθηκών διαβιώσεως, τά μεγάλα άστικά συγκροτήματα έργασίας κάνουν δυνατό τό σχηματισμό άνθρωπίνων κοπαδιών πού κινητοποιούνται γιά κοινούς πολιτικούς σκοπούς κι αύτό δνομάζουν μάζα (χωρίς πάντως νά διευκρινίζουν τήν έννοια τής λέξης). Αύτές οί στρατιές δχι μόνο δέν παρουσιάζουν τά χαρακτηριστικά τής φυσικής άμεσότητας, άλλά άντίθετα είναι προϊόντα μιάς έξαιρετικά μεγάλης έξημέρωσης, άφού ύπακούουν στά λόγια, γονατίζουν μπροστά στίς Ιδέες καΐ δρούν μέ τή μέγιστη άποτελεσματικότητα. Εντυπωσιακό χαρακτηριστικό τών κοινωνιών μας είναι ή ευκολία μέ τήν όποία περνούν στήν κατάσταση τής πανστρατιάς. Αύτή ή γενική έπιστράτευση, αίσθητή κυρίως σέ καιρό πολέμου, άνταποκρίνεται σέ μιά λανθάνουσα κατάσταση τής ζωής τών πολιτών. Τά συνδικάτα, τά πολιτικά κόμματα ή ό κρατικός μηχανισμός δέν κάνουν τίποτε άλλο άπό τό νά δημιουργοον τούς δρους αύτής τής μεταβολής. "Αν ή κοινωνία δέν συναινοοσε, καμιά κινητοποίηση αύτοϋ τοο εγδους δέν θά ήταν δυνατή. Γι' αύτό είναι λάθος νά πιστεύουμε (δπως πίστευαν στήν 'Αλγερία οί Γάλλοι είδικοί τοϋ ψυχολογικού πολέμου) δτι άρκεΐ νά πλαισιώσης μέ στελέχη ένα πληθυσμό γιά νά τόν πάς πρός δποια κατεύθυνση θέλεις. Αύτό δμως τό λάθος δέν είναι άσχετο μέ τό άλλο πού διαπράττουν δρισμένοι θεωρητικοί άναρχοφιλελευθέρων τάσεων πού άντιπαραθέτουν πάντα «τις μάζες» καΐ «τό μηχανισμό», πού ξεχωρίζουν

36 τήν καθαρή καΐ άληθινή μάζα άπό τό μηχανισμό (κόμμα, συνδικάτο), πού είναι τεχνητός καΐ γραφειοκρατικός. Αύτή ή άντίληψη φαίνεται νά έμπνέεται άπό μιά λίγο ά- πλοϊκή πίστη στήν έγγενή άγνότητα τών μαζών. Φαίνεται πραγματικά δτι κανένας τεχνητός μηχανισμός δέ μπορεί νά μεταβάλη τούς πολίτες σέ πειθαρχικό πολιτικό στρατό, θάταν πιό σωστό νά παραδεχτούμε πώς δέν ύ- πάρχει άλλη μάζα άπό έκείνη πού όργανώνεται άπό τήν Ιδια τή διάρθρωση τής κοινωνίας άπό τήν όποία προέρχεται. θάταν έπίσης πιό σωστό ν' άναγνωρίσουμε πώς πολύ άσχημα έχει έπιλεγή ή λέξη «μάζα» γιατί άναφέρεται περισσότερο σέ ο ύ σ ί α παρά σέ μ ο ρ φ ή. Ή Ιδέα τής μάζας - ούσίας, τής άμορφης μάζας έχει κάτι άπό τήν άρχαία Ιδέα τής όρδής. ΚαΙ πρέπει νά χρησιμοποιούμε αύτή τήν έννοια μέ πολλή προσοχή. Ραφαέλ Πφιντάλ ΜΑΛΘΟΥΣΙΑΝΙΣΜΟΙ Ό μαλθουσιανισμός είναι πολιτιστική συμπεριφορά, δηλαδή είναι κοινωνικό καΐ δχι φυσικό χαρακτηριστικό. Έχει σημασία λοιπόν άπό τή μιά νά ύπογραμμίσουμε τό νόημα αύτής τής στάσης καΐ άπό τήν άλλη νά βρούμε τή σχέση της μέ τά οικονομικά καΐ πολιτικά συστήματα. Ό μαλθουσιανισμός ύπήρχε πολύ πρίν άπό τόν Μάλθους και πολύ πρίν άπό τόν Σάντ. Μά χρειάστηκε ό Σάντ καΐ χρειάστηκε ή θεωρία του γιά τήν έλεύθερη έρωτική πρά-

- 36 ξη, γιά τό δωρεάν καί διασκορπισμένο σπέρμα νά συναντήση τήν οίκονομική σκέψη τοϋ Μάλθους για νά πάρη μορφή ή άντίληψη. Οί Ιδέες τοϋ Ντάρβιν συνέβαλαν έπίσης στό νά δοθή συνάφεια στήν Εννοια καί νά γ νη δ μαλθουσιανισμός (δηλαδή ό Ελεγχος τών γεννήσεων) ίδεολογία. Μπορεί νά ύπολογίση κανείς δτι σέ πολλές κοινωνίες τό ποσοστό τών γεννήσεων είναι μαλθουσιανικό. Υ- πενθυμίζουμε δτι τό ποσοστό τό θεωρούμενο φυσιολογικό είναι έξήντα γεννήσεις γιά χίλιους κατοίκους κι δτι καμιά κοινωνία (άκόμα καί ot πιό γόνιμες) δέν τό φτάνει σήμερα. Είναι ένδιαφέρον νά Εξετάσουμε τούς λόγους. Γιά νά φωτίσουμε τό πρόβλημα άς πάρουμε γιά παράδειγμα τή γαλλική κοινωνία τού 17ου αιώνα. Διαπιστώνουμε δτι σ' αύτή τήν κοινωνία, παρ' δλο πού ήταν πολύ χριστιανική καί πολύ λίγο άνεπτυγμένη, Εφαρμόζονταν μέθοδοι μαλθουσιανικές. Οί γάμοι είναι καθυστερημένοι, είκοσιπέντε χρονών παντρεύονται οί γυναίκες, καί καθώς αύτή τήν έποχή ή γυναίκα είναι στείρα άπό τά σαράντα χρόνια της, δέ μένουν παρά δεκαπέντε χρόνια γονιμότητας, δηλαδή λίγα. Δεδομένου δτι δ άριθμός τών παράνομων γεννήσεων είναι περιορισμένος, μπορεί νά θεωρήση κανείς δτι ή μεγάλη ήλικία τού γάμου παίζει μαλθουσιανικό ρόλο. Σ' αύτά πρέπει νά προσθέσουμε δτι ή γυναίκα, γιά λόγους βιολογικούς ή πολιτιστικούς, είναι στείρα στήν περίοδο τού θηλασμού καί δτι ό θηλασμός καμιά φορά παρατείνεται πολύ. Υπολόγισαν δτι αύτή τήν έποχή τό μέσο χρονικό διάστημα άνάμεσα σέ δυό γεννήσεις είναι περίπου δυό χρόνια. Σ' αύτό τόν κοινωνικό μαλθουσιανι-

37 σμό πρέπει νά προσθέσουμε τόν θρησκευτικό μαλθουσιανισμό (πού κι αύτός είναι πολιτιστικός). Οί καμπύλες τών στατιστικών τών γεννήσεων άποκάλυπτουν δτι στό 17ο αίώνα στή Γαλλία δέν κάνουν παιδιά τό Μάρτη (περίοδο τής Σαρακοστής). ΣτΙς εδπορες τάξεις άναπτύσσεται ό πουριτανισμός καΐ άπαγορεύει συχνά τις σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ τών συζύγων' αύτές οί μέθοδοι τείνουν νά κάνουν τή γυναίκα μή γόνιμη πολύ πρίν άπό τήν ήλικία μιας πραγματικής στειρότητας (έτσι ύπολόγισαν δτι ή έμφάνιση τής στειρότητας ποικίλλει άνάλογα μέ τήν κοινωνία' στήν πουριτανική Ελβετία ή ήλικία αύτή έρχεται πρόωρα). Τέλος ή πολύ συχνή χηρεία περιορίζει τις γεννήσεις' δταν περάση τά τριάντα, στήν κλασική κοινωνία, μιά γυναίκα δέν ξαναπαντρεύεται. "Ετσι ό μαλθουσιανισμός φαίνεται νά είναι φαινόμενο τόσο πολύ διαδομένο δσο καΐ ή άπαγόρευση τής αίμομιξίας. Μπορεί νά πεϊ κανείς δτι οί γεννήσεις δπως καΐ οί γάμοι ύπακούουν σέ πολιτιστικούς νόμους. Όπως μιά άδερφή δέν παντρεύεται τόν άδελφό της, έτσι καΐ μιά γυναίκα δέν έχει τόσα παιδιά δσα μποροϋσε νά τής δώση ή φύση. Υπάρχει έπίσης, καΐ σέ άρκετή έκταση, Ινας a posteriori μαλθουσιανισμός. ΜποροΟμε νά ποομε, χωρίς μεγάλο κίνδυνο νά πέσουμε έξω, πώς μιά γυναίκα έχει τόσο περισσότερα παιδιά δσο αύτά έχουν λιγότερες πιθανότητες νά ζήσουν. Μιά ύψηλή παιδική θνησιμότητα παίζει τόν ίδιο ρόλο μ' Ινα προμελετημένο μαλθουσιανισμό. Έπίσης δέν είναι έκπληκτικό δτι πολλές κοινωνίες έφαρμόζουν συστηματικά τήν παιδοκτονία, καΐ ειδικότερα σκοτώνουν τά κορίτσια, δχι γιατί ή γυναίκα είναι περιφρονημένη (δπως συνήθως

38 πιστεύεται) άλλά γιατί ή μείωση τοο άριθμού τών γυναικών περιορίζει τόν άριθμό τών παιδιών (ή θυσία τών κοριτσιών ίσχυε ιδιαίτερα στήν Κίνα, στήν Ωκεανία, στήν 'Αμερική, βλ. τις μελέτες τοο Λίντον). Ό μαλθουσιανισμός παίρνει συχνά τή λεπτή μορφή τής μή συνειδητής άρνησης τοϋ παιδιού" πρόκειται τότε γιά ένα είδος άνορεξίας τοϋ τοκετοϋ που έκφράζεται μέ φυσικές άποβολές. Αύτή ή περίπτωση παρουσιάζεται ιδιαίτερα σέ κοινωνίες πρωτόγονες πού ήλθαν άπότομα σέ σχέση μέ τήν κοινωνία πού τις άποικίζει (στις περιπτώσεις πολιτιστικής άποξένωσης, ή γυναίκα είναι γόνιμη, άλλά άποβάλλει. Τέτοια φαινόμενα παρατηρήθηκαν ιδιαίτερα στήν Παραγουάη καΐ στή Βραζιλία). Αύτές οί βίαιες ή άσύνειδες μέθοδοι έχουν άντικατασταθή σέ άλλες κοινωνίες άπό μία πιό άκριβή γνώση τών νόμων τής γονιμότητας. Ό ΡαμπελαΙ στό Γαργαντούα, έξηγεΐ μέ πολλές λεπτομέρειες, πώς ή γυναίκα δέν είναι γόνιμη στή διάρκεια τής έγκυμοσύνης. Αύτή ή έξήγηση, πού δέν μπορεί βέβαια νά καταταχτή στά σοβαρά στό μαλθουσιανισμό, άποκαλύπτει βμως μιά μαλθουσιανική έγνοια. Ό πουριτανισμός, ή σεξουαλική αύτοσυγκράτηση έ- χουν άναπτύξει μεθόδους πολύ παλιές πού συνδυάζουν τό τερπνό μέ τό ωφέλιμο και πού άντιστοιχοΰν σ' έκεΐνο πού όνομάζουν τεχνική τού κορμιού (coitus interruptus), τεχνική πολιτιστική συνδυασμένη στενά μέ τήν κυριαρχία τού όργανισμοο πού διδάσκει ή κοινωνία (είδικά τήν λεγόμενη τεχνική τής καθαριότητας καΐ τής εύγένειας, στό καθάρισμα τής μύτης, στό φτάρνισμα, στό σάλιο κλπ.).

39 Ή άνάπτυξη τί]ς όμοφυλοφιλίας σέ όρισμένες κοινωνίες δέν μπορεί νά είναι άσχετη μέ τό φόβο τής τεκνοποιίας (όρισμένοι μύθοι τοο Πουέμπλο λένε πολλά γιά τό θέμα αύτό). Στή βιομηχανική κοινωνία καί ειδικότερα στδν έμπορικό της τύπο, τό παιδί είναι άγαθό. Τό παιδί, δπως κι ή έργασία, γίνεται ή έμπόρευμα ή καταναλωτικό άντικείμενο. "Ετσι, στή Γαλλία καί στίς άλλες βιομηχανικές χώρες δ άριθμός τών παιδιών ύπολογίζεται μέ τόν άριθμό τών δωματίων πού διαθέτουν οί γονείς: τέσσερα δωμάτια, τρία παιδιά, δυό δωμάτια, Ινα παιδί. Αύτό διατυπώθηκε καί μέ τή νομοθεσία γιά τις δμαδικές κατοικίες. Τό παιδί ύπολογίζεται στόν κατειλημμένο χώρο. 'Αλλά ή αύξηση τής κατοικίας έξαρτάται άπό τή δημογραφική έπέκταση. Υπάρχει έδώ ένας πολύ γνωστός φαύλος κύκλος. 'Αλλά παραμένει έπίσης σωστό τό δτι ένα Ιθνος πού περιορίζει τόν άριθμό τών διαμερισμάτων είναι μαλθουσιανικό (αύτό συμβαίνει μέ τή σημερινή Γαλλία). Τό ποσοστό τής γεννητικότητας έξαρτάται άπό τό ρόλο πού παίζει τό παιδί, άπό τή σημασία του, χρήσιμο έργαλείο ή διασκέδαση. "Αλλοτε ή άγροτιά ήταν γόνιμη, κάθε παιδί συνέβαλε στή γενική έργασία" οί νόμοι γιά τό δικαίωμα κληρονομιάς (διανομή γαιών), έκαναν τις άγροτικές οίκογένειες μαλθουσιανικές. ΣτΙς μεσαίες τάξεις ή δωρεάν έκπαίδευση, περισσότερο άπό τά οικογενειακά έπιδόματα, άνάκοψε τόν ύπερβολικό μαλθουσιανισμό. Ή έκπαίδευση έπιτρέπει νά άποκτήση τό παιδί ένα έπάγγελμα άλλά τό παιδί περιορίζει τό παιδί' μπορεί νά πάη κανείς τρία παιδιά δζ τό

40 βαθμό τοϋ μπασελιέ, δύσκολο περισσότερα. Γι' αύτό τό λόγο καΐ κάθε κοινωνική τάξη έχει τό δικό της ποσοστό γεννητικότητας. Μιά κοινωνία πού προβλέπει είναι κοινωνία μαλθουσιανική, ή πρόβλεψη είναι δείγμα μέτρου. Ή ικανότητα τών προβλέψεων, τού ύπολογισμού, τοϋ σχεδιασμού είναι ένα άπό τά βασικά χαρακτηριστικά τής βιομηχανικής κοινωνίας, δέν είναι λοιπόν έκπληκτικό τό δτι σ' αύτή τήν κοινωνία δπου οί γονείς ξέρουν άπό τά πρίν τί θά κάνη άργότερα δ γιός τους, ύπάρχει τάση πρός τόν περιορισμό τών γεννήσεων. Άλλά σέ μιά κοινωνία πολύ βιομηχανοποιημένη δ ύπολογισμός είναι πιό εύρύς, ύπολογίζουν τή γενική αύξηση τής παραγωγής καΐ ξέρουν δτι δ νόμος τοϋ Μάλθους δέν είναι σωστός, ή καμπύλη τής παραγωγής τών καταναλωτικών άγαθών άνεβαίνει δπως καΐ ή καμπύλη τών γεννήσεων. Σέ μιά άναπτυγμένη κοινωνία, πού φυσικά έπωφελεΐται άπό τήν ύπανάπτυξη τοϋ ύπόλοιπου κόσμου, ή δημογραφική έπέκταση άντιστοιχεϊ στήν οικονομική έπέκταση. Όσο περισσότερα παιδιά ύπάρχουν τόσο πιό πλούσια είναι ή χώρα. Αύτό έξηγεί γιατί ή έπιδίωξη τής οικονομικής ά- ναπτύξεως συνοδεύεται άπό μιά ένθάρρυνση τών γεννήσεων. Προκαλεί σέ δρισμένους έκπληξη τό γεγονός δτι τά κομμουνιστικά κράτη (ή Κίνα, λόγου χάρη) είναι μαλθουσιανικά ένώ δέν έχουν σχέση μέ τό καπιταλιστικό πρότυπο τοϋ ύπολογισμοϋ καΐ τής πρόβλεψης (τό μέλλον έκεΐ είναι μάλλον άποφασισμένο παρά προβλεπόμενο). Στήν πραγματικότητα αύτό έξηγείται άπό τή μιά μεριά μέ τις άρχές (έλευθερία τοϋ άνθρώπου άπέναντι στή φύ-