Διαχείριση Περιβάλλοντος - Νομοθεσία

Διαχείριση Περιβάλλοντος - Νομοθεσία Ενότητα 5: Περιβαλλοντική Οικονομία Δ. Καλιαμπάκος - Δ. Δαμίγος

Άδεια Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άδεια χρήσης άλλου τύπου, αυτή πρέπει να αναφέρεται ρητώς.

Περιβάλλον και Οικονομία 3 Το περιβάλλον προσφέρει τρεις «οικονομικές» λειτουργίες: Παρέχει πρώτες ύλες Υποδέχεται τα απόβλητα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων Παρέχει υπηρεσίες αναψυχής

Περιβάλλον και Οικονομία 4 Ανακύκλωση Αγαθά και υπηρεσίες Παραγωγή Κατανάλωση Ανακύκλωση Σχ. 5.1: Η σχέση μεταξύ περιβάλλοντος και οικονομίας Υποδοχή αποβλήτων Παροχή πόρων Παροχή υπηρεσιών αναψυχής

Τα περιβαλλοντικά αγαθά μετατρέπονται σε οικονομικά αγαθά 5

Αξία αγαθού 6 Ένα αγαθό αποκτά αξία όταν χαρακτηρίζεται από: Χρησιμότητα Σπανιότητα (στενότητα) «Ως κοινωνικό πλούτο θεωρώ όλα τα πράγματα, υλικά ή άυλα, (...), που είναι σπάνια, που σημαίνει, από τη μία μεριά, χρήσιμα σε εμάς και από την άλλη, διαθέσιμα σε εμάς μόνο σε περιορισμένη ποσότητα...» L. Warlas

Διαμόρφωση τιμής 7 Σχ. 5.2: Διαχρονική εξέλιξη προσφοράς και ζήτησης ενός περιβαλλοντικού αγαθού

Τα περιβαλλοντικά αγαθά μπορούν να ενταχθούν σε μηχανισμούς αγοράς; 8

Ατέλειες της αγοράς 9 Στρεβλώσεις του μηχανισμού της αγοράς Η δομή της αγοράς (μονοπώλιο, ολιγοπώλιο, μονοψώνιο, κλπ.) Κρατικές παρεμβάσεις (έλεγχος τιμών, επιδοτήσεις, κ.ά.) Ανεπάρκεια-ανυπαρξία του μηχανισμού της αγοράς Απουσία δικαιωμάτων ιδιοκτησίας Εξωτερικές οικονομίες

Συνέπειες των ατελειών της αγοράς 10 Μη αποτελεσματική κατανομή των πόρων μεταξύ των μελών της σημερινής γενιάς, καθώς: Δεν μεγιστοποιείται το συνολικό κοινωνικό όφελος Ζημιώνονται οι καταναλωτές ή οι παραγωγοί ή και οι δύο Μη αποτελεσματική κατανομή των πόρων μεταξύ διαφορετικών γενιών, αφού: Δεν μεγιστοποιείται η παρούσα αξία του συνολικού κοινωνικού οφέλους που προκύπτει από σήμερα μέχρι το χρόνο t στο μέλλον Ζημιώνονται οι επόμενες γενιές Υπονομεύεται η αειφορία του συστήματος

Δικαιώματα ιδιοκτησίας 11

Δικαιώματα ιδιοκτησίας 12 Τα δικαιώματα ιδιοκτησίας αποτελούν ένα σύνολο θεσμικών κανόνων (προνομίων και υποχρεώσεων) στους οποίους υπόκεινται οι ιδιοκτήτες των αγαθών. Ένα αποτελεσματικό σύστημα ιδιοκτησίας χαρακτηρίζεται από: Αποκλειστικότητα: όλα τα οφέλη και κόστη από την κατοχή και χρήση των αγαθών αποδίδονται στον ιδιοκτήτη τους και μόνο σ αυτόν. Δυνατότητα μεταβίβασης: όλα τα δικαιώματα ιδιοκτησίας μπορούν να μεταφερθούν σε άλλον ιδιοκτήτη με εκούσια ανταλλαγή. Δυνατότητα εφαρμογής: όλα τα δικαιώματα ιδιοκτησίας προστατεύονται από ακούσια κατάληψη ή καταπάτηση από τρίτους.

Ο δημόσιος χαρακτήρας των περιβαλλοντικών αγαθών 13 Το παράδειγμα των φυλακισμένων Α Β Δεν μιλάει Μιλάει Δεν μιλάει 1,5 χρόνια φυλακή έκαστος Ελεύθερος ο Β, 6 χρόνια φυλακή ο Α Μιλάει Ελεύθερος ο Α, 6 χρόνια φυλακή ο Β Τρία χρόνια φυλακή έκαστος

Ο δημόσιος χαρακτήρας των περιβαλλοντικών αγαθών 14 Το πρόβλημα της δωρεάν κατανάλωσης (free-rider) για δύο ξενοδοχειακές μονάδες και την εγκατάσταση βιολογικού καθαρισμού Α Β Αποχή Συμμετοχή Αποχή -5,-5 6,-2 Συμμετοχή -2,6 4,4

Θεώρημα Coase 15 O R. Coase δημοσίευσε το 1960 μία εργασία (για την οποία βραβεύτηκε με Νόμπελ Οικονομικών των 1991), στην οποία αποδεικνύει ότι: «σε περίπτωση ρύπανσης σε έναν πόρο ελεύθερης πρόσβασης, αν παραχωρηθεί το δικαίωμα ιδιοκτησίας σε οποιοδήποτε από τα δύο μέρη (τον παραγωγό ή τον αποδέκτη της ρύπανσης) θα αναπτυχθεί αυτόματα μηχανισμός συναλλαγής που θα οδηγήσει στο άριστο επίπεδο ρύπανσης»

Θεώρημα Coase 16 Το θεώρημα υποστηρίζει ότι τα δικαιώματα δεν ανήκουν σε εκείνον στον οποίο τα παραχώρησε το δίκαιο, αλλά σε εκείνον που τα αξιολογεί (τα θέλει) περισσότερο και είναι πρόθυμος να τα αγοράσει (εφόσον φυσικά μπορεί ). Η αγορά καθορίζει την κατανομή των δικαιωμάτων, αλλά το δίκαιο μπορεί να επηρεάσει τη διανομή του πλούτου προσδιορίζοντας σε ποιον ανήκει καταρχήν το δικαίωμα.

Παραδοχές θεωρήματος 17 Ο αριθμός των συναλλασσόμενων είναι μικρός, έτσι ώστε να μπορέσει να υπάρξει συνεύρεση και καθορισμός του αντιτίμου Το κόστος συναλλαγής είναι μικρό, έτσι ώστε να μην αποθαρρύνονται οι συναλλασσόμενοι.

Κριτική και υπεράσπιση 18 Κριτική: Οι δύο παραδοχές δεν είναι εύκολο να επιτευχθούν στην πράξη Ή αρχή Ο ρυπαίνων πληρώνει παραβιάζεται, καθώς γίνεται αποδεκτή η δυνατότητα να πληρώνει ο θιγόμενος για να περιορίσει την περιβαλλοντική υποβάθμιση που υφίσταται, ενθαρρύνοντας τις ρυπαίνουσες δραστηριότητες Υπεράσπιση: Ο στόχος του θεωρήματος είναι να αναδείξει τη σημασία των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας των περιβαλλοντικών πόρων και τη συμβολή του μηχανισμού της αγοράς στην αποδοτική χρήση τους.

Όφελος / Κόστος ανά μονάδα Παράδειγμα 19 Έστω ότι η παραγωγή ενός προϊόντος επιφέρει, λόγω ρύπανσης, οφέλη σε μια επιχείρηση και κόστη για το κοινωνικό σύνολο. 1100 1000 Οριακό Ιδιωτικό Όφελος Οριακό Κοινωνικό Κόστος 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 Ποσότητα Σχ. 5.3: Καμπύλες ιδιωτικού οφέλους και κοινωνικού κόστους

Όφελος / Κόστος ανά μονάδα Παράδειγμα 20 Η επιχείρηση θα επιδιώξει παραγωγή που επιφέρει 2000 μονάδες ρύπανσης, προκειμένου να μεγιστοποιήσει το όφελός της. 1100 1000 900 Οριακό Ιδιωτικό Όφελος 800 700 600 500 400 300 Συνολικό ιδιωτικό όφελος = 2000*1000/2 = 1.000.000 200 100 0 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 Ποσότητα Σχ. 5.4: Καμπύλη ιδιωτικού οριακού οφέλους

Όφελος / Κόστος ανά μονάδα Παράδειγμα 21 Σε αυτό το ύψος της παραγωγής, όμως, μεγιστοποιείται και το κοινωνικό κόστος, αφού εκλύεται η μέγιστη ποσότητα ρύπων. 1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 Ποσότητα Οριακό Κοινωνικό Κόστος Συνολικό κοινωνικό κόστος = 2000*1000/2 = 1.000.000 Σχ. 5.5: Καμπύλη κοινωνικού οριακού κόστους

Όφελος / Κόστος ανά μονάδα Παράδειγμα 22 Το βέλτιστο ύψος της παραγωγής, στο οποίο μεγιστοποιείται το καθαρό όφελος, είναι 1000 μονάδες ρύπανσης. Πώς θα επιτευχθεί σύμφωνα με το θεώρημα Coase; 1100 1000 Οριακό Ιδιωτικό Όφελος Οριακό Κοινωνικό Κόστος 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 Ποσότητα Σχ. 5.6: Βέλτιστο ύψος παραγωγής

Όφελος / Κόστος ανά μονάδα Παράδειγμα 23 1100 1000 Οριακό Ιδιωτικό Όφελος Οριακό Κοινωνικό Κόστος 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 Ποσότητα Σχ. 5.7: [Περίπτωση 1η] Η κοινωνία έχει τα «δικαιώματα» του πόρου και αποφασίζει πόση υποβάθμιση επιτρέπει

Όφελος / Κόστος ανά μονάδα Παράδειγμα 24 Αν ο παραγωγός δεχτεί να πληρώσει 200, τότε θα θελήσει να παράγει ποσότητα τουλάχιστον 1600 μονάδων ρύπανσης, ενώ η κοινωνία θα δεχτεί παραγωγή το πολύ 400 μονάδων. 1100 1000 Οριακό Ιδιωτικό Όφελος Οριακό Κοινωνικό Κόστος 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 Ποσότητα Σχ. 5.8: Αρχική προσφορά παραγωγού

Όφελος / Κόστος ανά μονάδα Παράδειγμα 25 Αν ο παραγωγός δεχτεί να πληρώσει 400, τότε θα θελήσει να παράγει τουλάχιστον 1200 μονάδες ρύπανσης, ενώ η κοινωνία θα δεχτεί παραγωγή το πολύ 800 μονάδων. 1100 1000 Οριακό Ιδιωτικό Όφελος Οριακό Κοινωνικό Κόστος 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 Ποσότητα Σχ. 5.9: Βελτιωμένη προσφορά παραγωγού

Όφελος / Κόστος ανά μονάδα Παράδειγμα 26 1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 Οριακό Ιδιωτικό Όφελος Οριακό Κοινωνικό Κόστος 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 Ποσότητα Η επιχείρηση έχει Έξοδα ρύπανσης: 500.000 Έσοδα: 750.000 Όφελος (κέρδος): 250.000 Η κοινωνία έχει Κόστος ρύπανσης: 250.000 Έσοδα από πληρωμές: 500.000 Όφελος (κέρδος): 250.000 Σχ. 5.10: Αν ο παραγωγός δεχτεί να πληρώσει 500, τότε θα θελήσει να παράγει ποσότητα 1000 μονάδων ρύπανσης, η οποία είναι αποδεκτή από την κοινωνία. Στο σημείο αυτό και οι δύο θα μεγιστοποιήσουν τα οφέλη τους.

Όφελος / Κόστος ανά μονάδα Παράδειγμα 27 1100 1000 Οριακό Ιδιωτικό Όφελος Οριακό Κοινωνικό Κόστος 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 Ποσότητα Σχ. 5.11: [Περίπτωση 2η] Ο παραγωγός έχει τα «δικαιώματα» του πόρου και αποφασίζει πόση παραγωγή θα έχει και επομένως και πόση ρύπανση θα δημιουργήσει

Όφελος / Κόστος ανά μονάδα Παράδειγμα 28 Αν η κοινωνία δεχτεί να πληρώσει 200, τότε θα θελήσει να μειωθεί η παραγωγή της ρύπανσης στο επίπεδο των 400 μονάδων, αλλά ο παραγωγός θα περιορίσει την παραγωγή το πολύ σε 1600 μονάδες. 1100 1000 900 Οριακό Ιδιωτικό Όφελος Οριακό Κοινωνικό Κόστος 800 700 600 500 400 300 200 100 0 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 Ποσότητα Σχ. 5.12: Αρχική προσφορά κοινωνίας

Όφελος / Κόστος ανά μονάδα Παράδειγμα 29 Αν η κοινωνία δεχτεί να πληρώσει 400, τότε θα θελήσει να μειωθεί η παραγωγή ρύπων στο επίπεδο των 800 μονάδων, αλλά ο παραγωγός θα περιορίσει την παραγωγή το πολύ σε 1200 μονάδες. 1100 1000 Οριακό Ιδιωτικό Όφελος Οριακό Κοινωνικό Κόστος 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 Ποσότητα Σχ. 5.13: Βελτιωμένη προσφορά κοινωνίας

Όφελος / Κόστος ανά μονάδα Παράδειγμα 30 1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 Οριακό Ιδιωτικό Όφελος Οριακό Κοινωνικό Κόστος 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 Ποσότητα Η επιχείρηση έχει Έσοδα από κοινωνία: 500.000 Έχασε έσοδα από πωλήσεις: 250.000 Όφελος (κέρδος): 250.000 Η κοινωνία έχει Αποφυγή ρύπανσης: 750.000 Πληρωμές: 500.000 Όφελος (κέρδος): 250.000 Σχ. 5.14: Αν η κοινωνία δεχτεί να πληρώσει 500, τότε θα θελήσει να μειώσει την παραγωγή ρύπων στην ποσότητα των 1000 μονάδων, η οποία είναι αποδεκτή από τον παραγωγό. Στο σημείο αυτό και οι δύο θα μεγιστοποιήσουν τα οφέλη τους.

Όφελος / Κόστος ανά μονάδα Παράδειγμα 31 Τι επιτυγχάνουν τα δύο μέρη; 1100 1000 Οριακό Ιδιωτικό Όφελος Οριακό Κοινωνικό Κόστος 900 800 700 600 500 400 300 Α = 250.000 Β = 250.000 Ζ = 250.000 Ε = 250.000 200 100 0 Γ = 250.000 Δ = 250.000 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 Ποσότητα Σχ. 5.15: Ανάλυση οφέλους και κόστους για κάθε πλευρά

Παράδειγμα 32 Πίνακας 5.1: [Πίνακας 1ης περίπτωσης] Δικαιώματα χρήσης σε κοινωνία Κοινωνία Επιχείρηση Αρχική θέση 0 Ρύπανση 0 Οφέλη Τελική θέση 500.000 Έσοδα 500.000 Πλήρωσε 1.000 Μονάδες ρύπανσης 750.000 Έσοδα από παραγωγή 250.000 Όφελος μετά την απόδοση του κόστους της υπολειπόμενης ρύπανσης Βελτίωση θέσης 250.000 250.000 250.000 Όφελος (κέρδος) Ρύπανση 0 μονάδες (1000 δημιουργήθηκαν αλλά η ζημιά αποκαταστάθηκε)

Παράδειγμα 33 Πίνακας 5.2: [Πίνακας 2ης περίπτωσης] Δικαιώματα χρήσης σε παραγωγό Κοινωνία Επιχείρηση Αρχική θέση 1.000.000 Κόστος ρύπανσης 1.000.000 Οφέλη 500.000 Πληρωμές 500.000 Έλαβε 750.000 Μείωση του κόστους ρύπανσης 250.000 Έχασε από μείωση παραγωγής 250.000 Υπολειπόμενο κόστος 750.000 Υπολειπόμενο όφελος Τελική θέση 750.000 Πληρωμές + Υπολ. κόστη Βελτίωση θέσης 250.000 250.000 1.250.000 Όφελος (κέρδος + πληρωμές) Μείωση Ρύπανσης 1.000 μονάδες (1.000 απομένουν)

Εξωτερικές οικονομίες 34

Συνθήκες 35 Η απουσία «αποκλειστικότητας» στα περιβαλλοντικά αγαθά, δημιουργεί μια κατηγορία «παραβιάσεων» γνωστών ως «εξωτερικότητες»: Οι ενέργειες ενός οικονομικού υποκειμένου Α προκαλούν μεταβολή της ευημερίας ενός οικονομικού υποκειμένου Β (θετικές ή αρνητικές). Ο Β δεν πληρώνει (αν επηρεάζεται θετικά) ή δεν αποζημιώνεται (αν επηρεάζεται αρνητικά) για τη μεταβολή της ευημερίας του και δεν έχει τη δυνατότητα να ελέγξει με άλλο τρόπο τις ενέργειες του Α.

Θετικές εξωτερικές οικονομίες 36 Δημιουργία ενός αστικού πάρκου σε μια εγκαταλελειμμένη έκταση. Αποκατάσταση παλιών βιομηχανικών εγκαταστάσεων σε υποβαθμισμένες περιοχές. Βελτίωση της ποιότητας των νερών μιας λίμνης, κ.ά. Στις περιπτώσεις αυτές ορισμένα μέλη του κοινωνικού συνόλου απολαμβάνουν κάποιο όφελος, για το οποίο δεν πληρώνουν κάποιο χρηματικό ποσό ως αντιστάθμισμα.

Θετικές εξωτερικές οικονομίες 37 Η απόλαυση κάποιου αγαθού, π.χ. αξιοποίηση ενός παλιού βιομηχανικού συγκροτήματος, χωρίς την καταβολή κάποιου αντιτίμου δεν αποτελεί φαινομενικά πρόβλημα για την κοινωνία. Αντιθέτως Το πρόβλημα έγκειται στο γεγονός ότι η κοινωνία (πρακτικά το Κράτος) δεν θα διαθέσει αρκετούς πόρους για τη δημιουργία και άλλων αστικών πάρκων (δεν θα παράγει δηλ. βέλτιστες ποσότητες για το εν λόγω αγαθό) αν δεν ληφθούν υπόψη τα οφέλη σε οικονομικούς όρους.

Θετικές εξωτερικές οικονομίες 38 Σχ. 5.16: Προσφορά και ζήτηση αγαθού με και χωρίς το εξωτερικό όφελος Ο.Ι.Κ. Ρ2 Ρ1 Ο.Ι.Ο. Εξωτερικό όφελος Ο.Κ.Ο. Q1 Q2 Ποσότητα

Αρνητικές εξωτερικές οικονομίες 39 Αέρια ρύπανση από βιομηχανικές δραστηριότητες. Ρύπανση νερών από την απόρριψη υγρών αποβλήτων. Κατασκευή αυτοκινητοδρόμου κοντά σε κατοικημένη περιοχή, κ.ά. Στις περιπτώσεις αυτές ορισμένα μέλη του κοινωνικού συνόλου υφίστανται κάποια ζημιά, για την οποία δεν αποζημιώνονται.

Αρνητικές εξωτερικές οικονομίες 40 Ο παραγωγός δεν επωμίζεται το κόστος και παράγει πλεονάζουσες ποσότητες προϊόντος για να μεγιστοποιήσει τα κέρδη του. Οι καταναλωτές αγοράζουν μεγαλύτερες ποσότητες προϊόντος αφού η τιμή της αγοράς είναι χαμηλότερη από την τιμή που θα αντανακλούσε το πραγματικό (κοινωνικό κόστος). Το εξωτερικό κόστος της παραγωγικής διαδικασίας διαχέεται στην κοινωνία και το πρόβλημα έγκειται στο γεγονός ότι δεν θα παραχθούν οι βέλτιστες ποσότητες για το εν λόγω αγαθό, αν δεν ληφθούν υπόψη τα εξωτερικά κόστη, σε οικονομικούς όρους.

Αρνητικές εξωτερικές οικονομίες 41 Σχ. 5.17: Προσφορά και ζήτηση αγαθού με και χωρίς το εξωτερικό κόστος Ο.Κ.Κ. Ο.Ι.Κ. Ρ2 Ρ1 Εξωτερικό Κόστος Ζ Q2 Q1 Ποσότητα

Αντιμετώπιση 42 Φόροι / Επιδοτήσεις (Pigouvian tax / subsidy) Παροχή δικαιωμάτων ιδιοκτησίας (Θεώρημα Coase) Κανονιστικά μέτρα (π.χ. καθορισμός ανώτατου ορίου εκπομπών, προσδιορισμός συγκεκριμένου επιπέδου παραγωγής, κ.ά.) Βασικό ερώτημα σε κάθε περίπτωση: ποιο είναι το άριστο επίπεδο παραγωγής (ή ρύπανσης)

Παράδειγμα εσωτερίκευσης εξωτερικού κόστους 43 Ζήτηση: P = 500 0,5Q Προσφορά (Ι.Ο.Κ.): P = 100 + 0,2Q Εξωτερικό κόστος: 100 /παραγόμενη μονάδα Ερωτήματα: Σχεδιάστε τις καμπύλες ζήτησης και προσφοράς (με βάση το ιδιωτικό και κοινωνικό κόστος) για το αγαθό. Υπολογίστε την τιμή και την ποσότητα στο σημείο ισορροπίας με βάση το ιδιωτικό κόστος, καθώς και το αντίστοιχο εξωτερικό κόστος. Ποιο θα είναι το καθαρό κοινωνικό όφελος; Με την παραδοχή ότι εφαρμόζεται ένας Pigouvian φόρος, ο οποίος ενσωματώνει πλήρως το εξωτερικό κόστος στο ιδιωτικό κόστος παραγωγής, ποιο θα είναι το νέο σημείο ισορροπίας; Κατά πόσο βελτιώνει το καθαρό όφελος η εφαρμογή του φόρου;

Παράδειγμα εσωτερίκευσης εξωτερικού κόστους 44 Πίνακας 5.3: Πίνακας δεδομένων καμπυλών ζήτησης, Ι.Ο.Κ. και Κ.Ο.Κ. Ζήτηση Ι.Ο.Κ. Κ.Ο.Κ. P Q P Q P Q 500 0 100 0 200 0 450 100 120 100 220 100 400 200 140 200 240 200 350 300 160 300 260 300 300 400 180 400 280 400 250 500 200 500 300 500 200 600 220 600 320 600 150 700 240 700 340 700 100 800 260 800 360 800 50 900 280 900 380 900 0 1000 300 1000 400 1000

Τιμή/Κόστος Παράδειγμα εσωτερίκευσης εξωτερικού κόστους 45 Σχ. 5.18: Καμπύλες ζήτησης, Ι.Ο.Κ. και Κ.Ο.Κ. 550 500 450 400 Κ.Ο.Κ. 350 300 250 Εξωτερικό κόστος Ι.Ο.Κ. 200 150 100 Ζήτηση 50 0 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 Ποσότητα

Παράδειγμα εσωτερίκευσης εξωτερικού κόστους 46 Με βάση το Ι.Ο.Κ.: 500 0,5Q = 100 + 0,2Q Q = 571,4 & P =214,3 CS = (500-214,3)*571,4/2 = 81.632,7 PS = (214,3-100)*571,4/2 = 32.653,1 Συνολικό όφελος = CS+PS = 114.285,7 Όμως, το εξωτερικό κόστος είναι: 100 * 571,4 = 57.142,9 Επομένως, το καθαρό όφελος είναι: 114.285,7 57.142,9 = 57.142,9

Παράδειγμα εσωτερίκευσης εξωτερικού κόστους 47 Με βάση το Κ.Ο.Κ. (ενσωμάτωση του φόρου): 500 0,5Q = 200 + 0,2Q Q = 428,6 & P =285,7 CS = (500-285,7)*428,6/2 = 45.918,4 PS = (285,7-200)*428,6/2 = 39.795,9 Συνολικό όφελος = CS+PS = 85.714,3 Επειδή το εξωτερικό κόστος είναι 0 (αφού έχει πλήρως ενσωματωθεί στο κόστος παραγωγής μέσω του φόρου), το καθαρό όφελος είναι 85.714,3, δηλ. αυξάνεται κατά 28.571,4.

Η υποτίμηση της πραγματικής αξίας των περιβαλλοντικών αγαθών 48

Διαφορά αξίας και τιμής 49 Σχ. 5.19: Τιμή και πλεόνασμα καταναλωτή (Marshall)

Διαφορά αξίας και τιμής 50 Σχ. 5.20: Το παράδοξο της αξίας διαμαντιών και νερού (Α. Smith)

Ο κλάδος της περιβαλλοντικής οικονομίας 51

Περιβαλλοντική Οικονομία 52 Επιστημονικός κλάδος, ο οποίος έχει ως αντικείμενο τη διερεύνηση περιβαλλοντικών ζητημάτων, υπό το πρίσμα και τις αναλυτικές τεχνικές της νεοκλασικής οικονομικής θεωρίας. Προσοχή: δεν αποτιμάται η αξία του περιβάλλοντος αλλά οι προτιμήσεις των καταναλωτών σε σχέση με αυτό (ανθρωποκεντρική ανάλυση).

Ολική οικονομική αξία 53 Σχ. 5.21: Η ολική οικονομική αξία ενός περιβαλλοντικού αγαθού Αξία χρήσης + Αξία μη χρήσης Άμεση χρήση Άμεση κατανάλωση αγαθών, π.χ. ξυλεία, αλιεία, κ.λπ. Έμμεση χρήση Διάφορες υπηρεσίες του περιβάλλοντος, π.χ. αναψυχή, έλεγχος της ρύπανσης, κ.λπ. Μελλοντική χρήση Εξασφάλιση των αγαθών για μελλοντική έμμεση ή άμεση χρήση Αξία ύπαρξης Εγγενής αξία του περιβάλλοντος, αξία κληροδοτήματος, κ.λπ. (Αξία επιλογής)

Κατηγοριοποίηση μεθόδων 54 Με χρήση και χωρίς χρήση καμπυλών ζήτησης Δεδηλωμένης προτίμησης) και Αποκαλυπτόμενης προτίμησης Άμεσες κι έμμεσες Διαφορές ως προς την ικανότητα αποτίμησης της ολικής αξίας ενός αγαθού, της ex ante εφαρμογής, κ.ά.

Μέθοδοι αποκαλυπτόμενης αποτίμησης 55 Μέθοδος τιμής αγοράς (ή πλεονάσματος καταναλωτή/παραγωγού) Μέθοδος συνάρτησης παραγωγής Μέθοδος αποτρεπτικής συμπεριφοράς Μέθοδος κόστους υγείας Ανάλυση κόστους ταξιδιού Ωφελιμιστική Αποτίμηση ή Ανάλυση Αγορών Ωφέλιμων Χαρακτηριστικών

Μέθοδος τιμής αγοράς 56 Η μέθοδος μπορεί να χρησιμοποιηθεί όταν το υπό εξέταση αγαθό εμπορεύεται, ως προϊόν, σε πραγματική αγορά. Τα οφέλη ή τα κόστη από την μεταβολή στην παρεχόμενη ποιότητα ή ποσότητα του αγαθού υπολογίζονται βάσει της μεταβολής της ποσότητας και της τιμής του αγαθού. Η μεταβολή επιδρά τόσο στην ευημερία των καταναλωτών (λόγω του πλεονάσματος του καταναλωτή) όσο και στο εισόδημα των παραγωγών (λόγω του πλεονάσματος του παραγωγού)

Μέθοδος τιμής αγοράς 57 Για την αποτίμηση του περιβαλλοντικού αγαθού απαιτούνται δεδομένα αναφορικά με την καμπύλη ζήτησης του αγαθού, όπως επίσης και του κόστους των παραγωγών ώστε να είναι μετρήσιμες οι μεταβολές του πλεονάσματος παραγωγού και καταναλωτή από την πραγματική αντίδραση της αγοράς.

Μέθοδος συνάρτησης παραγωγής 58 Η μέθοδος μπορεί να εφαρμοστεί όταν το υπό εξέταση περιβαλλοντικό αγαθό αποτελεί παραγωγικό συντελεστή μιας δραστηριότητας (π.χ. το νερό στις αρδευόμενες καλλιέργειες). Οι μεταβολές στην ποιότητα ή την ποσότητα του αγαθού μπορεί να επηρεάσουν το κόστος παραγωγής και κατ επέκταση άλλες συνιστώσες όπως την παραγόμενη ποσότητα, την πρόσοδο που αποκομίζει ο παραγωγός, κ.λπ.

Μέθοδος αποτρεπτικής συμπεριφοράς 59 Η μέθοδος αποτρεπτικής συμπεριφοράς εξάγει συμπεράσματα αναφορικά με την αξία αγαθών και υπηρεσιών του περιβάλλοντος στηριζόμενη στα μέτρα που λαμβάνουν τα μέλη της κοινωνίας για να μειώσουν τους κινδύνους που σχετίζονται με την υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Στη μέθοδο αυτή συγκαταλέγονται οι μέθοδοι του Κόστους Αποφυγής, του Κόστους Αποκατάστασης και του Κόστους Υποκατάστασης.

Μέθοδος αποτρεπτικής συμπεριφοράς 60 Η μέθοδος της αποτρεπτικής συμπεριφοράς δεν παρέχει ακριβείς μετρήσεις της αξίας του αγαθού ή της υπηρεσίας που εξετάζεται, καθώς στηρίζεται στην παραδοχή ότι η αξία του περιβαλλοντικού ή του κοινωνικού αγαθού ταυτίζεται με την τιμή κάποιων εμπορικών αγαθών (π.χ. των έργων εξυγίανσης υδροφορέων, της εναλλακτικής τροφοδοσίας νερού, κ.ά.). Η αντίληψη αυτή οδηγεί σε υποτίμηση της πραγματικής αξίας του υπό εξέταση αγαθού, όμως οι συγκεκριμένες μέθοδοι εφαρμόζονται ευρέως λόγω της απλότητας και της ευθύτητας που προσφέρουν.

Μέθοδος κόστους υγείας 61 Το κόστος των επιπτώσεων αποτιμάται μέσω των εξόδων ιατρικής φροντίδας και των απολεσθέντων εσόδων λόγω αποχής από την εργασία αλλά και από άλλες δραστηριότητες, π.χ. αναψυχή. Η μέθοδος έχει αρκετούς περιορισμούς, καθώς αγνοεί το γεγονός ότι σε πολλές περιπτώσεις η κοινωνία λαμβάνει μέτρα αποφυγής των επιπτώσεων στην υγεία (π.χ. αγορά εμφιαλωμένου νερού, όταν ο υδροφόρος ορίζοντας μιας περιοχής είναι ρυπασμένος).

Ανάλυση κόστους ταξιδιού 62 Οι υπηρεσίες ενός χώρου πρασίνου, μιας λίμνης ή ενός ποταμού παρέχονται, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, σε μηδενική τιμή (ελεύθερη είσοδος). Το γεγονός αυτό καθιστά δύσκολη τη διαμόρφωση καμπυλών ζήτησης και την αξιολόγηση της οικονομικής τους αξίας με μηχανισμούς αγοράς. Η Ανάλυση Κόστους Ταξιδιού (Travel Cost Method) στηρίζεται στην υπόθεση ότι το κόστος επίσκεψης στον χώρο αναψυχής (καύσιμα, διόδια, κ.λπ.), αντανακλά, κατά κάποιο τρόπο, την ψυχαγωγική του αξία.

Ανάλυση κόστους ταξιδιού 63 Η μέθοδος χρησιμοποιεί συνεντεύξεις των επισκεπτών του χώρου μέσω ερωτηματολογίων για τη συλλογή των απαραίτητων πληροφοριών. Οι βασικές ερωτήσεις αφορούν την περιοχή από την οποία προέρχονται οι επισκέπτες, το μέσο με το οποίο ταξιδεύουν, το κόστος ταξιδιού τους, την χρονική διάρκεια του ταξιδιού, τις εναλλακτικές επιλογές που έχουν, κ.ά. Από έναν αριθμό παρατηρήσεων προκύπτει η «καμπύλη ζήτησης» για τον χώρο αναψυχής. Η καμπύλη έχει αρνητική κλίση, δεδομένου ότι, η αύξηση της απόστασης από τον χώρο αναψυχής προκαλεί, εξαιτίας του αυξανόμενου κόστους, τη μείωση των επισκέψεων. Σχ. 5.22: Καμπύλη ζήτησης για έναν χώρο αναψυχής

Ανάλυση κόστους ταξιδιού 64 Κρίσιμα σημεία: Επίδραση χρόνου ταξιδιού και χρόνου παραμονής στον χώρο αναψυχής Επίδραση εναλλακτικών τοποθεσιών Επιλογή σημείου αφετηρίας του επισκέπτη Επισκέπτες με χαμηλό ή και μηδενικός κόστος ταξιδιού Αδυναμία υπολογισμού της «αξίας μη-χρήσης» Δυνατότητα εφαρμογής μόνο ex post

Ανάλυση αγορών ωφέλιμων χαρακτηριστικών 65 Σύμφωνα με τη μέθοδο, η ποιότητα του περιβάλλοντος αντανακλάται στην αξία διαφόρων αγαθών, που επηρεάζονται από αυτήν, π.χ. η αξία μιας κατοικίας αντανακλά και την ποιότητα του περιβάλλοντος της περιοχής. Αξιοποιούνται δεδομένα από αγοροπωλησίες ακινήτων, τα οποία αναλύονται με τη βοήθεια μοντέλων πολλαπλής παλινδρόμησης.

Ανάλυση αγορών ωφέλιμων χαρακτηριστικών 66 Κρίσιμα σημεία: Ανάγκη σημαντικού όγκου δεδομένων Ανάγκη ισορροπίας στην αγορά κατοικίας Επιλογή μοντέλου παλινδρόμησης - Αριθμός και είδος των μεταβλητών του μοντέλου Μερική «απορρόφηση» του παράγοντα «περιβάλλον» στην αξία της κατοικίας Επίδραση του παράγοντα «χρόνου» Επίδραση εξωγενών παραγόντων (π.χ. ύψος επιτοκίων δανεισμού) Αδυναμία υπολογισμού της «αξίας μη-χρήσης» Δυνατότητα εφαρμογής μόνο ex post

Άμεσες μέθοδοι αποτίμησης 67 Μέθοδος υποθετικής ή εξαρτημένης αξιολόγησης Μέθοδος μοντέλων επιλογής Μέθοδος Πειραμάτων Επιλογής (Choice Experiment) Μέθοδος Εξαρτημένης Ταξινόμησης (Contingent Ranking) Μέθοδος Εξαρτημένης Βαθμολόγησης (Contingent Rating) Μέθοδος Σύγκρισης κατά ζεύγη (Paired Comparisons)

Μέθοδος υποθετικής αξιολόγησης 68 Η Μέθοδος της Υποθετικής ή Εξαρτημένης Αξιολόγησης (Contingent Valuation Method) εκτιμά με άμεσο τρόπο την οικονομική αξία ενός περιβαλλοντικού αγαθού εξαρτώντας την από τις εκφρασμένες προτιμήσεις των μελών μιας κοινωνίας (ατόμων ή των νοικοκυριών). Η μέθοδος λειτουργεί, εξ ορισμού, με δεδομένα μιας υποθετικής αγοράς, μέσω της οποίας επιδιώκεται να υπολογιστεί η διάθεση του ερωτώμενου να πληρώσει ή να αποζημιωθεί (Willingness To Pay WTP or Willingness To Accept WTA) για τις μεταβολές στην παρεχόμενη ποιότητα ή/και ποσότητα μη εμπορεύσιμων αγαθών και υπηρεσιών του περιβάλλοντος.

Μέθοδος υποθετικής αξιολόγησης 69 Η εκτίμηση στηρίζεται στη μέτρηση της μεταβολής του επιπέδου ευημερίας, λόγω της μεταβολής στην παρεχόμενη ποιότητα ή ποσότητα ενός περιβαλλοντικού αγαθού. Σχ. 5.23: Η Αντισταθμιστική Μεταβολή για ένα δημόσιο αγαθό

Μέθοδος υποθετικής αξιολόγησης 70 Η μέθοδος αξιοποιεί στοιχεία έρευνας με ερωτηματολόγια, τα οποία συγκεντρώνονται με τρεις τρόπους: (α) τηλεφωνικά, (β) ταχυδρομικά (με συμβατικό και τελευταία με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο) και (γ) με κατά πρόσωπο συνεντεύξεις είτε σε σπίτια είτε σε ανοικτούς χώρους. Ιδιαίτερης σημασίας για την εφαρμογή της μεθόδου είναι: ο καθορισμός του πληθυσμού, η επιλογή του δείγματος και της μεθόδου δειγματοληψίας, ο καθορισμός του «σεναρίου», ο σχεδιασμός του ερωτηματολογίου και η ορθή αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της δειγματοληπτικής εργασίας.

Μέθοδος υποθετικής αξιολόγησης 71 Η «καρδιά» της μεθόδου είναι το ερωτηματολόγιο και ειδικά η ερώτηση για την επιθυμία χρηματικής συνεισφοράς ή αποζημίωσης σε σχέση με το υπό διερεύνηση σενάριο. Συνήθως το ερωτηματολόγιο παρέχει πληροφορίες στον ερωτώμενο σχετικά με ένα υποθετικό σχέδιο, ή αποκατάστασης μιας υφιστάμενης περιβαλλοντικής επίπτωσης είτε προστασίας του περιβάλλοντος από μια μελλοντική ζημιά. Ο βασικός κορμός της συνέντευξης πραγματεύεται το χρηματικό ποσό που προτίθεται να πληρώσει κάποιος προκειμένου να διαφυλάξει ή να αποκαταστήσει ένα περιβαλλοντικό αγαθό.

Μέθοδος υποθετικής αξιολόγησης 72 Πλεονεκτήματα: δυνατότητα εφαρμογής στην αποτίμηση της «ολικής αξίας» ενός περιβαλλοντικού αγαθού ευρύ πεδίο εφαρμογής δυνατότητα ex ante εφαρμογής νομοθετική ισχύ ικανότητα εξαγωγής συμπερασμάτων, υπό προϋποθέσεις, αναφορικά με την εκτίμηση των διαφορετικών τύπων αξιών ενός αγαθού

Μέθοδος υποθετικής αξιολόγησης 73 Κρίσιμα σημεία: Στρεβλώσεις στρατηγικής (Strategic biases) Στρεβλώσεις υπόθεσης (Hypothetical biases) Στρεβλώσεις πληροφορίας (Information biases) Σχεδιαστικές στρεβλώσεις (Design biases) Στρεβλώσεις του τρόπου πληρωμής (Vehicle biases) Πρόβλημα αποτίμησης τμήματος και συνόλου ενός περιβαλλοντικού αγαθού (Part-whole bias) Στρεβλώσεις λόγω διαφορετικής συμπεριφοράς στην επιθυμία πληρωμής για απόκτηση ή για απώλεια ενός περιβαλλοντικού αγαθού (WTP vs. WTA bias)

Μοντέλα επιλογής 74 Τα μοντέλα επιλογής βασίζονται στην ιδέα ότι κάθε αγαθό μπορεί να περιγραφεί με βάση τα χαρακτηριστικά του και τα επίπεδα αυτών. Με τη μεταβολή των χαρακτηριστικών του αγαθού αναζητείται απάντηση σε τέσσερα βασικά ερωτήματα: Ποιες είναι οι ιδιότητες (ή τα χαρακτηριστικά) του αγαθού που καθορίζουν την αξία που του προσδίδουν οι ερωτώμενοι. Ποια είναι η σειρά κατάταξης των χαρακτηριστικών. Ποια είναι η αξία της μεταβολής περισσοτέρων του ενός χαρακτηριστικών, ταυτόχρονα. Ποια είναι η συνολική αξία του αγαθού.

Πειράματα επιλογής 75 Στα πειράματα επιλογής παρουσιάζεται στους ερωτώμενους μια σειρά εναλλακτικών επιλογών, ζητώντας τους να επιλέξουν την πιο ελκυστική. Μεταξύ των επιλογών αυτών υπάρχει και η υφιστάμενη κατάσταση (status quo). Θεωρούνται συνεπή ως προς την οικονομική θεωρία καθώς: (α) ωθούν τους ερωτώμενους να ανταλλάξουν μεταβολές στα χαρακτηριστικά του αγαθού με χρηματικά ποσά, (β) οι ερωτώμενοι μπορούν να επιλέξουν το status quo σενάριο, (γ) αναπαρίστανται με οικονομετρικά μοντέλα που είναι σύμφωνα με την πιθανοτική θεωρία και (δ) μπορούν να δώσουν ποσά για ισοδύναμες ή αντισταθμιστικές μεταβολές.

Εξαρτημένη ταξινόμηση 76 Στην εξαρτημένη ταξινόμηση ζητείται από τους ερωτώμενους να κατατάξουν κατά σειρά προτίμησης μια ομάδα εναλλακτικών επιλογών. Κάθε επιλογή περιλαμβάνει ένα σετ χαρακτηριστικών που προσφέρονται σε διαφορετικά επίπεδα. Για να είναι συνεπής η μέθοδος με την οικονομική θεωρία, μεταξύ των επιλογών πρέπει να περιλαμβάνεται πάντα το status quo σενάριο, αλλιώς ο ερωτώμενος επιλέγει «δια της βίας» μια επιλογή που μπορεί να μην ήθελε.

Εξαρτημένη βαθμολόγηση 77 Στην εξαρτημένη βαθμολόγηση παρουσιάζεται στους ερωτώμενους μια σειρά εναλλακτικών σεναρίων, τα οποία βαθμολογούν στη βάση μιας προκαθορισμένης αριθμητικής κλίμακας. Ο συνδυασμός των χαρακτηριστικών και η ποσότητά των παρεχόμενων αγαθών μέσα στα προσφερόμενα σενάρια διαφέρουν. Από την βαθμολογία που δίνει ο ερωτώμενος σε κάθε σενάριο είναι δυνατόν να εξαχθούν συμπεράσματα για τις προτιμήσεις του ερωτώμενου. Όμως, η μέθοδος δεν αφορά σε απευθείας σύγκριση των εναλλακτικών σεναρίων, όπως οι προηγούμενες.

Σύγκριση κατά ζεύγη 78 Η μέθοδος αυτή αποτελεί, κατά κάποιο τρόπο, συνδυασμό των πειραμάτων επιλογής και της εξαρτημένης βαθμολόγησης, καθώς δίνονται στον ερωτώμενο δύο εναλλακτικά σενάρια και ζητείται από αυτόν να εκφράσει την προτίμησή του με τη βοήθεια μιας αριθμητικής ή ονομαστικής κλίμακας. Χρησιμοποιείται εξειδικευμένο λογισμικό για την κατασκευή των ζευγών των σεναρίων, καθώς σε πολλές περιπτώσεις ο μεγάλος αριθμός των ιδιοτήτων που εξετάζονται δυσχεραίνει την ανάλυση λόγω του πολύ μεγάλου πλήθους των πιθανών συνδυασμών.

Μέθοδος μεταφοράς αξίας 79 Ως Μέθοδος Οφέλους (Benefit Transfer) ή Αξίας (Value Transfer) καλείται η διαδικασία μεταφοράς υφιστάμενων δεδομένων περιβαλλοντικής αποτίμησης για δεδομένο πρόβλημα, από μια περιοχή με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά σε μια άλλη με παρόμοια χαρακτηριστικά. Η μέθοδος αυτή αποτελεί μια διεθνώς αναγνωρισμένη πρακτική, όταν δεν είναι εφικτή η διενέργεια πρωτογενούς έρευνας λόγω περιορισμών: στο κόστος της έρευνας ή/και στο χρόνο υλοποίησης

Μέθοδος μεταφοράς αξίας 80 Υπάρχουν τέσσερις διαφορετικές τεχνικές για την εφαρμογή της μεθόδου: Απλή μεταφορά τιμής Εκτίμηση της κεντρικής τάσης (μέση τιμή) Μεταφορά συνάρτησης Μετα επεξεργασία (meta-analysis)

Μέθοδος μεταφοράς αξίας 81 Για να είναι αποτελεσματική η εφαρμογή της μεθόδου πρέπει να έχουν καθοριστεί: οι επιπτώσεις που σχετίζονται με το αποτιμώμενο αγαθό ως προς την έκταση και το μέγεθός τους. το μέγεθος του πληθυσμού που θα υποστεί τις συνέπειες από τις επιπτώσεις που σχετίζονται με το αποτιμώμενο αγαθό. οι απαιτήσεις των δεδομένων που θα μεταφερθούν (π.χ. τι είδους περιβαλλοντική αξία θα μετρηθεί).

Μέθοδος μεταφοράς αξίας 82 Η επιλογή των μελετών που θα χρησιμοποιηθούν πρέπει να βασίζεται σε μια σειρά κριτηρίων, όπως είναι: η συνάφεια του αντικειμένου της μελέτης αναφοράς με το μετρούμενο μέγεθος στην υπό εξέταση περίπτωση η σχέση των χαρακτηριστικών του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος της μελέτης αναφοράς με τα αντίστοιχα της υπό εξέταση περίπτωσης η δυνατότητα χρησιμοποίησης των «τιμών μονάδας» της μελέτης αναφοράς, σε σχέση με τα διαθέσιμα δεδομένα της υπό εξέταση περίπτωσης, κ.ά.

Μέθοδος μεταφοράς αξίας 83 Για να βελτιωθεί η ακρίβεια της μεθόδου, τα αποτελέσματα της μελέτης αναφοράς θα πρέπει να «μεταφερθούν» στη χώρα και στο έτος της υπό μελέτη περίπτωσης: «χωρικά», με τη βοήθεια του Δείκτη Ισότιμης Αγοραστικής Δύναμης Καταναλωτή (ΔΙΑΔΚ) «χρονικά», με το Δείκτη Τιμών Καταναλωτή (ΔΤΚ) Η εξίσωση που χρησιμοποιείται για τον σκοπό αυτό, έστω από τη χώρα 0 στην χώρα 1 και από το έτος 0 στο έτος 1, είναι η εξής: Αξία (έτος 1_χώρα 1) = Αξία (χώρα 0_ έτος 0) x (ΔΙΑΔΚ χώρας 1_έτους 0 /ΔΙΑΔΚ χώρας 0 _έτους 0) x (ΔΤΚ χώρας 1_έτους 1/ΔΤΚ χώρας 1_έτους 0)

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Ε.Μ.Π.» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.