Περιεχόμενα ΠΡOΛΟΓΟΣ.................................................. 13 Μια τυχερή μέρα.................................................. 19 Η ευκολία προσωποποιημένη..................................... 22 Η Φρανσουάζ γοητεύει τον εκδότη της............................. 28 Αγαπημένε Μπερνί................................................ 34 Η ψευδώνυμη Σαγκάν............................................. 42 Η επινόηση της νιότης............................................ 48 Σαιν-Τροπέ, μικρό ψαράδικο λιμάνι............................... 52 Το λεύκωμα....................................................... 62 Ο πόλεμος των τριών παιδιών...................................... 72 Ζωή στο κόκκινο.................................................. 94 Ένας σύζυγος για γέλια........................................... 105 Boys and girls.................................................... 117 Η συντριβή...................................................... 134 Η ευτυχία της έκφρασης.......................................... 152 Η τραυλίζουσα ποπ............................................... 155 Οι βιταμίνες της Σαγκάν.......................................... 161 Η Πέγκυ αγαπά τη Φρανσουάζ................................... 169 Στην Κλοζερί με τον Σαρτρ....................................... 174 Επιταγές τέλος................................................... 177 Μια ασάλευτη καταιγίδα.......................................... 183 Μοναχικός ύπνος................................................. 186 Το βραβείο Νόμπελ της συνέντευξης.............................. 193 Η Φρανσουάζ και ο Φρανσουά.................................... 198 Κακά αγόρια.................................................... 204 Casa Ingrid...................................................... 221 11
ΣΑΓΚΑΝ: ΖΩΗ ΣΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ Στην Εκμωβίλ με την Ινγκρίντ.................................... 237 Πουλόβερ και βιβλία............................................. 243 Η μικρή κοκκινομάλλα είναι μεγάλη κυρία....................... 249 Ουίσκι, φιέστες, αυτοκίνητα, σπατάλες........................... 252 Η ευτυχία στο Καζάρκ........................................... 254 Επίλογος........................................................ 268 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ............................................ 271 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.......................................... 273 * Όλες οι σημειώσεις ανήκουν στη μεταφράστρια του βιβλίου εκτός αν σημαίνονται διαφορετικά. 12
Η ΨΕΥΔΩΝΥΜΗ ΣΑΓΚΑΝ Διάβασα αυτή τη βδομάδα το μυθιστόρημα της Φρανσουάζ Σαγκάν. Αυτό το νεαρό κορίτσι είναι από καλή οικογένεια, την οικογένεια των μεγάλων συγγραφέων. Ζακ Σαρντόν, επιστολή προς τον Ροζέ Νιμιέ Πάνω στο λευκό εξώφυλλο με την πράσινη μπορντούρα του Καλημέρα θλίψη, είχε προστεθεί μια χάρτινη διαφημιστική ταινία με τη φωτογραφία της συγγραφέα: ένα λαμπερό πρόσωπο μιας συνεσταλμένης νιότης. Και για υπότιτλο, μια πιπεράτη υπόσχεση: Ο διάβολος στην καρδιά, ίδια καραμέλα, που αποδείχτηκε πολύ αποτελεσματική διαφημιστικά, τριάντα χρόνια νωρίτερα με τον Ραιημόν Ραντιγκιέ. Οι εκδόσεις Ζυλλιάρ εμπορεύονται δύο βασικά διεγερτικά το νεαρό της ηλικίας και το σκάνδαλο. Πολύ πριν από τον Φρεντερίκ Μπεγκμπεντέρ, ο οποίος έγραφε μόνος του διαφημιστικά σλόγκαν για τα έργα του, οι εκδότες κατάλαβαν πως ένα βιβλίο ήταν κατ αρχάς αντικείμενο πόθου, «ένα κραυγαλέο τοτέμ» όπως έγραψε η Σεσίλ Γκιλμπέρ στο λαμπρό δοκίμιό της για τον Τρίστραμ Σάντυ. Το βιβλίο είναι ίσως ένα αξεσουάρ της μόδας, ένα πολιτιστικό φετίχ, η κατοχή του οποίου διασφαλίζει το να είναι κανείς ενήμερος για τις επιταγές της μόδας. Το 1954, όμως, η Codachrome θα συμβάλει στην ενίσχυση αυτού του μάρκετινγκ με τα νέα έγχρωμα μεταπολεμικά περιοδικά Elle και Paris-Match, το τιράζ των οποίων είναι αξιοσημείωτο. Το Paris-Match είναι το πρώτο που θα αναφερθεί στο Καλημέρα θλίψη. Η Υβέτ Μπεσίς, η υπεύθυνη Τύπου του οίκου Julliard, άσκησε επίμονες πιέσεις στον Ζωρζ Μπελμόν, τον αρχισυντάκτη του περιοδικού, προκειμένου να δεχτεί την κοπέλα επισημαίνοντας το νεαρό της ηλικίας της. Χάρη στους μεγάλους φωτορεπόρτερ του, το Paris-Match απέκτησε διεθνή αίγλη, συγκρίσιμη με την αίγλη του περιοδικού Life, η αμερικανική εκδοχή του και το αντίπαλο δέος. Συνοδευόμενο από μια μικρή φωτογραφία της Φρανσουάζ Σαγκάν, μπροστά στη γραφομηχανή της, το άρθρο δημοσιεύεται στην αρχή μιας στήλης για τα κοινωνικά και την ψυχαγωγία με τίτλο «Το Καλημέρα θλίψη αναδεικνύει μια Κολέτ δεκαοκτώ χρόνων» (όσο για την ίδια την Κολέτ πεθαίνει το επόμενο καλοκαίρι). Πρόκειται ωστό- 42
Η ΨΕΥΔΩΝΥΜΗ ΣΑΓΚΑΝ σο για στήλη με κοινωνικά και ψυχαγωγικά θέματα, όχι για αμιγώς λογοτεχνική στήλη: η Φρανσουάζ είναι το γεγονός της άνοιξης. Κάπου εκεί, αποφασίζει να αλλάξει και το επίθετό της. «Η αδελφή μου εμφανιζόταν σαν τέρας ανηθικότητας. Στο μυθιστόρημά της, μια νεαρή κοπέλα κάνει έρωτα μ έναν άντρα στην παραλία» διηγείται η αδερφή της Σουζάν Κουαρέζ. «Ο πατέρας μου της είπε: Δεν θα χρησιμοποιήσεις το όνομά μου επάνω στο βιβλίο σου». Αστός από την επαρχία, ανήσυχος για το τι θα πει ο κόσμος, ο πατέρας της Φρανσουάζ τής ζητά να εκδώσει ανώνυμα το βιβλίο. Αλλά η Φρανσουάζ ήταν πράγματι μια Κουαρέζ; Σύμφωνα με τη Φλοράνς, η απάντηση ήταν όχι. Η Φρανσουάζ δεν ανήκε στην οικογένειά της, όπου κανείς και τίποτε δεν της έμοιαζε. Κανείς δεν είχε την ευφυΐα της, τη ζωντάνια της, ούτε καν την ελευθερία του πνεύματός της. «Η Φρανσουάζ είχε εκπληκτικό βλέμμα, μια δύναμη που επιβαλλόταν στην οικογένειά της» μου είπε η Φλοράνς. Ακόμα και χωρίς τον πατρικό δεσποτισμό (σε ποιον ανήκει τελικά ένα πατρώνυμο;), η Φρανσουάζ Σαγκάν θα είχε αναμφίβολα αλλάξει το επίθετό της, αφού το επίθετο του πατέρα της δεν είχε την αίγλη που άρμοζε σε μια μυθιστοριογράφο. Το προηγούμενο φθινόπωρο και ενώ είχε τρυπώσει στα κλεφτά στο πλατό που γινόταν το γύρισμα της ταινίας Κεκλεισμένων των θυρών, βασισμένη στο θεατρικό του Σαρτρ, τη ρώτησαν το όνομά της. «Κανένας» απάντησε εκείνη, για να ξεμπλέξει γρήγορα, χρησιμοποιώντας τη στρατηγική του Οδυσσέα απέναντι στον Κύκλωπα. Με την επωνυμία μάλιστα Δεσποινίς Κανείς παρουσιάστηκε στη μυθιστοριογράφο Κολέτ Ωντρύ, για να της δείξει το χειρόγραφό της, και η οποία τη συμβούλεψε να το υποβάλει ανάμεσα σε άλλους και στον οίκο Julliard. Αλλάζοντας επίθετο, η Φρανσουάζ Σαγκάν αποφασίζει να μείνει για λίγο στο περιθώριο, να βγει από το στόχαστρο. Επιλέγει μια μάσκα για τον εαυτό της και κρύβεται από τα μάτια των δικών της. Την ίδια στιγμή επανεφευρίσκει τον εαυτό της και απαλλάσσεται από το ημερολόγιό της. «Η μάσκα και το ψευδώνυμο ευνοούν μια τέλεια δυναμική της ανευθυνότητας» σημειώνει ο κριτικός Ζαν Σταρομπενσκί, που αφιέρωσε ένα ολόκληρο δοκίμιο στα ψευδώνυμα με τα οποία υπέγραφε o Σταντάλ. Το ψευδώνυμο, κατ αυτόν, λειτουργεί σαν απατηλή οθόνη που επιτρέπει να ξεφύγει κανείς από την καταδιωκτική παρουσία του υπερεγώ. Πίσω από αυτή τη βελούδινη μάσκα, απ όπου μπορεί να παρατηρεί χωρίς να φαίνεται, η Φρανσουάζ Κουαρέζ δεν 43
ΣΑΓΚΑΝ: ΖΩΗ ΣΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ έχει την πρόθεση να περνάει ινκόγκνιτο, θέλει να την κοιτάζουν, να την παρατηρούν να τραβά την προσοχή όλων της χρειάζεται ένα ηχηρό όνομα. Οι δυο λογοτεχνικοί νονοί της, ο Σταντάλ και ο Προυστ, θα της δώσουν τελικά το ψευδώνυμο που επιθυμεί. Διάσημος δανδής, ο Μποζόν ντε Ταλλεράν- Περιγκόρ, πρίγκιπας του Σαγκάν, δούκας του Σαγκάν και του Ταλλεράν, ενέπνευσε στον Προυστ τα χαρακτηριστικά του δούκα ντε Γκερμάντ και του βαρόνου ντε Σαρλύς. «Ξαναβλέπω όλη αυτή την έξοδο, ξαναβλέπω, αν δεν τον τοποθετώ εσφαλμένα σ ετούτη τη σκάλα, πορτρέτο αποσπασμένο από το υπόλοιπο κάδρο του, τον πρίγκιπα του Σαγκάν στην τελευταία του ίσως κοσμική έξοδο, να αποκαλύπτει το πραγματικό του πρόσωπο προκειμένου να υποβάλει τα σέβη του στη δούκισσα, με μια τόσο μεγάλη περιστροφή του ημίψηλου που κρατούσε στο λευκογαντοφορεμένο χέρι του, σε αρμονία με τη γαρδένια της μπουτονιέρας του, ώστε εκπλησσόταν κανείς που δεν ήταν πίλος με φτερά, σαν του παλαιού καθεστώτος, του οποίου πολλές προγονικές μορφές είχαν επακριβώς αναπαραχθεί στο πρόσωπο αυτού του μεγάλου άρχοντα». Σταντάλ και Σαγκάν: δύο πόλεις της Πρωσίας. Λογοτεχνία: το δουκάτο που έφτιαξαν στα μέτρα τους. Έχοντας λοιπόν για νονούς τα δύο μεγάλα αυτά πνεύματα της λογοτεχνίας, η Φρανσουάζ Σαγκάν ταξιδεύει σε μια χώρα φανταστική με ολοκαίνουργιο διαβατήριο. Δεν φέρει πια το όνομά της, φέρεται από αυτό. Κατασκεύασε μια περσόνα. Τι ρόλο άραγε θα της γράψει; Η επιτυχία θα είναι αυτή που θα υπαγορεύσει το κείμενο και θα δημιουργήσει τον μύθο παρά τη θέλησή της. Την 1η Μαΐου, 8.000 αντίτυπα του Καλημέρα θλίψη βγαίνουν στα βιβλιοπωλεία. Η κριτική είναι ενθουσιώδης. «Η κριτική ήταν υπερβολική. Ποτέ μου δεν κατάλαβα αυτή την επιτυχία. Είναι φορές που λέω στον εαυτό μου: είναι ένα καλογραμμένο βιβλίο, και έπειτα να, είναι αυτή η ιδέα της μη ενοχής, της ελευθερίας στον έρωτα» λέει στις Αντιρρήσεις. Η υποδοχή του Καλημέρα θλίψη είναι τόσο ένθερμη που ακόμα και η ίδια η Φρανσουάζ Σαγκάν εκπλήσσεται. «Στα πρώτα μου βήματα στη λογοτεχνία, οι διάσημοι κριτικοί στη Γαλλία που ονομάζονταν Εμίλ Ανριό, Ρομπέρ Κεμπ, Αντρέ Ρουσσώ, Ρομπέρ Καντέρ, έγραφαν τα άρθρα τους αναφορικά με κάποιο βιβλίο χωρίς όμως να μιλούν για τους εαυτούς τους. Έτσι δεν ήξερε κανείς σε τι διάθεση βρίσκονταν όταν το διάβαζαν, ούτε κάτω από ποιες συνθήκες το διάβαζαν, αυτό που απηχούσε το άρ- 44
Η ΨΕΥΔΩΝΥΜΗ ΣΑΓΚΑΝ θρο ήταν η αντικειμενική τους σκέψη. Έκαναν λόγο λοιπόν για την πλοκή, τα πρόσωπα, για την ηθική του, για το ύφος του. Το Καλημέρα θλίψη τούς φάνηκε ένα βιβλίο εκπληκτικά διασκεδαστικό, ζωντανό και καλογραμμένο. Μπορούσαν ακόμη να δουν μέσα από τις σελίδες του έναν σχολιασμό της παρούσας εποχής που τους έκανε να φρίττουν αλλά τους ενδιέφερε» γράφει η Σαγκάν στις έργο της Αποκρίσεις. 20 «Το μυθιστόρημά της είναι σύντομο, καλοστημένο, γραμμένο με σαφήνεια και ακρίβεια, ενώ λάθη και τετριμμένα επίθετα, όταν και αν υπάρχουν, δεν είναι εμφανή. Είναι φορές που οι σκέψεις και οι διάλογοι αφήνουν να διαφανεί μια εκπληκτική αίσθηση χιούμορ, δίχως εκείνη την αβεβαιότητα, την αποτυχημένη προσπάθεια ή την αναπάντεχη ομορφιά που συναντά κανείς σε κείμενα πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων που δίνουν πάντοτε την εντύπωση πως έχουν πολλά, ίσως υπερβολικά πολλά να πουν. Η Σαγκάν δεν έχει πολλά να πει. Έχει πλήρη επίγνωση του τι πραγματικά θέλει» γράφει παραδείγματος χάρη ο Πωλ-Αντρέ Λεζόρ στην εφημερίδα Combat. Στα τέλη Μαΐου απονέμεται στο μυθιστόρημα μια σημαντική αναγνώριση, το βραβείο των Κριτικών, σηματοδοτώντας έτσι ένα πραγματικό κοινωνικό φαινόμενο. Το επίπεδο και η σύσταση της επιτροπής είναι εντυπωσιακά: Ζαν Πωλάν, η «φαιά εξοχότης» της NRF, 21 επιφανής κριτικός της τέχνης. Ζωρζ Μπατάιγ. Ροζέ Καγιουά. Μαρσέλ Αρλάν. Μωρίς Μπλανσό. Μωρίς Ναντώ. Όλοι τους άνθρωποι των γραμμάτων, φορείς μιας εξαιρετικά απαιτητικής αναζήτησης, ένα είδος που τελεί υπό εξαφάνιση, όπως κάποια μεγάλα κήτη των σκοτεινών βυθών. Το εξέχον αυτό πλήρωμα απονέμει το βραβείο στη λαμπερή μικρούλα, ύστερα από αρκετές παρασκηνιακές ίντριγκες, κάτι που αποδεικνύει περίτρανα πως το εμπόριο στον χώρο του βιβλίου παραμένει απαράλλαχτο. Κι αυτό γιατί μόνο και μόνο οι λογοτεχνικές αρετές του βιβλίου δεν ήταν, κατά την επιτροπή, ικανές να προκαλέσουν αυτή την κολοσσιαία επιτυχία. Ωστόσο, σ εκείνη την εποχή όπου η λόγια παραγωγή έθετε τον πήχη αρκετά ψηλά, δεν έφτανε μόνο να είναι κανείς νέος και θρασύς για να δικαιούται να ομιλεί: ήταν εξίσου επιθυμητό και το προσωπικό ταλέντο. Το βασικότερο άλλωστε είναι πως οι επιφυλάξεις της κριτικής που θα εξά- 20. Françoise Sagan, Réponses, συνεντεύξεις, Jean-Jacques Pouvert, 1974. 21. Nouvelle Revue Française [Νέα Γαλλική Επιθεώρηση] των εκδόσεων Gallimard. 45
ΣΑΓΚΑΝ: ΖΩΗ ΣΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ψουν την περιέργεια του αναγνωστικού κοινού θα αποτελέσουν τελικά και την καλύτερη προώθηση του βιβλίου, αφού, απονέμοντας το βραβείο τους, τα μέλη της επιτροπής συμφώνησαν στο θέμα του ταλέντου, γράφει ο Εμίλ Ανριό, «αλλά σίγουρα όχι στο να συστήσουν στο ευρύ κοινό αυτό το άσεμνο βιβλίο όπου μπορεί κανείς να δει να σκιαγραφείται με περισσή μαεστρία το πορτρέτο ενός τέρατος». Ένα αποτελεσματικό παιχνιδάκι. Οι πρώτοι ερμηνευτές της Σαγκάν παρουσιάζουν το Καλημέρα θλίψη σαν ηθογραφική παραβολή: οι χαρακτήρες της, κλεισμένοι στον εαυτό τους, είναι καταδικασμένοι στο κενό και την πλήξη, σ έναν κόσμο δίχως Θεό. Ο ηδονισμός τους ενσαρκώνει την κενότητα, τη διάσπαση, την απελπισία της εποχής. Η καλύτερη δημοσιευμένη στον Τύπο κριτική του Καλημέρα θλίψη αποδεικνύεται του Φρανσουά Μωριάκ, ο οποίος δηλώνει βέβαιος για την οριστική επιτυχία της Σαγκάν. Ο Μωριάκ, ο μεγάλος γάλλος καθολικός συγγραφέας, σημείο αναφοράς για τα γαλλικά γράμματα, γράφει στη στήλη του, στη Figaro: «Ορίστε, το βραβείο των Κριτικών απονεμήθηκε την περασμένη εβδομάδα σ ένα γοητευτικό δεκαοκτάχρονο τέρας Μήπως η επιτροπή προχώρησε λανθασμένα στην επιβράβευση αυτού του απάνθρωπου βιβλίου; Δεν είμαι εγώ αυτός που θα αποφασίσει. Η λογοτεχνική του αξία ωστόσο είναι έκδηλη ήδη από την πρώτη σελίδα και είναι αδιαμφισβήτητη». Στην επιφυλλίδα του κάνει λόγο για το «μυθιστόρημα ενός υπερβολικά χαρισματικού κοριτσιού» και για τη «διαυγή σκληρότητά» της. Περισσότερο και από καλοπροαίρετος, ο Μωριάκ, επιθυμώντας να ακολουθεί τον συρμό της εποχής του, δίνει άφεση αμαρτιών στη νεαρή συγγραφέα στο όνομα της «λογοτεχνικής αξίας» της. Στο άρθρο του, μιλά με πατρικό ύφος για το «τρομερό κοριτσάκι με την πιπεράτη σκέψη που άναψε φωτιές στα μέλη της επιτροπής για το βραβείο των Κριτικών». Μιλώντας σήμερα για μια δεκαοκτάχρονη συγγραφέα, ποιος θα τολμούσε να κάνει λόγο για «κοριτσάκι»; Ο Μωριάκ δεν είναι χαζός: δεν συγχέει τη Σαγκάν, νεαρή ξεσαλωμένη αστή, με μιαν απολύτως διεστραμμένη. Το χρηματικό ποσό που συνόδευε το βραβείο ήταν 100.000 φράγκα και δόθηκε στη Σαγκάν σε μετρητά, αφού ήταν πολύ μικρή για να το εισπράξει με επιταγή. Στους διαδρόμους της Compagnie Générale Electrique, 22 της επιχείρησης 22. Η γαλλική Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού. 46
Η ΨΕΥΔΩΝΥΜΗ ΣΑΓΚΑΝ όπου δουλεύει, ο Πιερ Κουαρέζ, ο πατέρας της, επιδεικνύει και μοιράζει δεξιά κι αριστερά αντίτυπα του Καλημέρα θλίψη. Η Φρανσουάζ δεν είναι η πρώτη καλλιτεχνική φύση στην οικογένεια, μια θεία, η Μαντλέν Κουαρέζ, είχε κάνει μια έκθεση στη Νέα Υόρκη τη δεκαετία του 30, και μια άλλη ήταν μουσικός στο Εθνικό Ωδείο, αλλά αυτή ήταν η πρώτη διάσημη. Ένα βράδυ, κατά τη διάρκεια ενός δείπνου στο σπίτι της οικογένειας Κουαρέζ, μεταξύ διευθυντικών στελεχών της Επιχείρησης Ηλεκτρισμού, λέει κάποιος: «Εάν η κόρη μου ήταν συγγραφέας ενός τέτοιου βιβλίου, δεν θα ήμουν καθόλου περήφανος». Κι ο Πιερ Κουαρέζ δίχως να χάσει ευκαιρία τού απαντά: «Α, μα δεν υπάρχει απολύτως κανένας τέτοιος κίνδυνος». 47