Πρόλογος Η ανάγκη για τη συγγραφή του συγκεκριμένου βιβλίου προέκυψε κατά τη διδασκαλία της Ιστορίας στους μαθητές της Γ Λυκείου, από την καθημερινή επαφή και τον διάλογο μαζί τους. Η συζήτηση για ιστορικά ζητήματα που προκύπτουν από τα Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας της Γ Λυκείου σε συνδυασμό αφενός με την ανάγκη κατανόησης των απαιτήσεων του μαθήματος από τους μαθητές και αφετέρου με την απουσία ενός εύχρηστου γι αυτούς θεωρητικού πλαισίου μεθοδολογίας για την ανάλυση των πηγών ενέπνευσαν τη συγγραφή αυτού του βιβλίου και καθόρισαν στον μέγιστο βαθμό τη δομή και το περιεχόμενό του. Στόχος του είναι, βεβαίως, να βοηθήσει τους μαθητές να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του μαθήματος της Ιστορίας της Γ Λυκείου. Πρωταρχικός, όμως, στόχος του είναι να τους βοηθήσει να κατανοήσουν τη σημασία των ιστορικών πηγών και τη σημασία της μελέτης της Ιστορίας σήμερα, συνειδητοποιώντας μέσα σε αυτή τη διερευνητική διαδικασία ότι και οι ίδιοι είναι κοινωνοί και φορείς της ιστορικής πραγματικότητας. Έχοντας ως στόχο την ικανοποίηση αυτών των επιδιώξεων επιχείρησα να εστιάσω σε τρία ζητήματα που αποτελούν και τον βασικό κορμό του εν λόγω εγχειριδίου. Στην κατάρτιση ενός στοιχειώδους και όσο το δυνατόν πληρέστερου θεωρητικού πλαισίου που να απαντά σε ερωτήματα για τη σημασία, την προσέγγιση, την επεξεργασία και την ανάλυση των ιστορικών πηγών. Στην εφαρμογή αυτού του πλαισίου ειδικότερα στις ιστορικές πηγές του σχολικού βιβλίου. Η ανάλυση των ιστορικών πηγών γίνεται εκ παραλλήλου με την ιστορική αφήγηση, προκειμένου να καταστεί πιο ευκρινής και σαφής ο συλλογισμός που ακολουθούμε στην ανάλυση των πηγών. Στην παράθεση συνδυαστικών ερωτήσεων που καλύπτουν ζητήματα της περιόδου 1830-1930 με στόχο τη διευκόλυνση της εμπέδωσης της ιστορικής αφήγησης. Σε αυτό το πλαίσιο θεωρήθηκε εξίσου χρήσιμη η σύνταξη ενός Γλωσσαρίου, στο τέλος του βιβλίου, στο οποίο εμπεριέχονται πληροφορίες για σημαντικά ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα που αναφέρονται στην ιστορική αφήγηση του σχολικού βιβλίου. Το βιβλίο αυτό είναι εμπνευσμένο από τους μαθητές, απευθύνεται σε αυτούς και
αφιερώνεται σε αυτούς. Θα έχει επιτύχει τον στόχο του αν τους βοηθήσει να αντιληφθούν ότι για να καταλάβουμε πώς διαβάζουμε Ιστορία προηγείται να κατανοήσουμε γιατί διαβάζουμε Ιστορία. Διαβάζουμε Ιστορία, γιατί είναι ζωντανή το ιστορικό παρελθόν είναι ο καμβάς πάνω στον οποίο αναπόδραστα αντανακλάται και ξετυλίγεται η σημερινή ιστορική πραγματικότητα και ως εκ τούτου μας αφορά, είτε το θέλουμε είτε όχι. Η Ιστορία δεν είναι απλώς ένα μάθημα που απαιτεί την τυφλή αποστήθιση ενός ξεχασμένου και αδιάφορου πλέον παρελθόντος αποκτά νόημα στον συσχετισμό με το σήμερα και αυτή ακριβώς η διαλεκτική σχέση με το παρελθόν αφυπνίζει την ιστορική συνείδηση ο άνθρωπος αντλώντας από το παρελθόν μπορεί να κατανοεί το παρόν και να γίνεται συνειδητός και ενεργός κοινωνός του. Η συγγραφέας Κατερίνα Πάπαρη
Περιεχόμενα Χρονολογικός πίνακας με τις σημαντικότερες συνθήκες και χρονολογίες από την ίδρυση του ελληνικού κράτους (1830) έως τη λήξη του Β Παγκόσμιου Πολέμου (1945)......................................................... 11 Μεθοδολογία επεξεργασίας και ανάλυσης πηγών........................... 13 Το έργο του ιστορικού και η σημασία των ιστορικών πηγών........................ 13 Η σημασία των ιστορικών πηγών στο μάθημα της Ιστορίας........................ 14 Τα λογικά βήματα για την επεξεργασία μιας ιστορικής πηγής και τη σύνδεσή της με την ιστορική αφήγηση του σχολικού βιβλίου............................... 15 Ο συλλογισμός για την κατανόηση της πηγής.................................. 16 Η συνθετική ανάλυση παραθέματος......................................... 17 Τι είναι ιστορική πηγή......................................................... 18 Οι πρωτογενείς και οι δευτερογενείς πηγές...................................... 18 Οι πρωτογενείς πηγές..................................................... 18 Τι πρέπει να προσέχουμε στην ανάλυση των πρωτογενών πηγών................ 19 Οι δευτερογενείς πηγές.................................................... 21 Η αξιοπιστία των ιστορικών πηγών......................................... 21 Οι φωτογραφίες............................................................. 21 Οι γελοιογραφίες............................................................ 22 Οι στατιστικοί πίνακες........................................................ 24 Ανάλυση των ιστορικών πηγών του σχολικού βιβλίου............................ 25 Από την αγροτική οικονομία στην αστικοποίηση............................ 27 Ανάλυση των ιστορικών πηγών του σχολικού βιβλίου........................... 27 Παραδείγματα με επιπλέον ιστορικές πηγές...................................... 35 Το αγροτικό ζήτημα στη Θεσσαλία (19ος-αρχές 20ού αι.)..................... 35 Τα πρώτα βήματα του εργατικού κινήματος................................. 47 Οι οικονομικές συνθήκες κατά την περίοδο 1910-1922....................... 51 Α Παγκόσμιος Πόλεμος (οικονομικές συνθήκες)............................. 60 Η οικονομική ζωή κατά την περίοδο 1922-1936.............................. 63 Η διαμόρφωση και λειτουργία των πολιτικών κομμάτων στην Ελλάδα (1821-1936)........................................................... 69 Ανάλυση των ιστορικών πηγών του σχολικού βιβλίου........................... 69 Παραδείγματα με επιπλέον ιστορικές πηγές...................................... 86 Το Σύνταγμα του 1844.................................................... 86 Η «νέα γενιά»............................................................ 89 Η Εθνοσυνέλευση του 1862-1864......................................... 96 Χ. Τρικούπης Θ. Δηλιγιάννης: τα πολιτικά τους προγράμματα................. 102 Η οργάνωση των κομμάτων κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα......... 109
Το κίνημα στο Γουδί (1909).............................................. 112 Το Κόμμα των Φιλελευθέρων............................................. 120 Η Κοινωνιολογική Εταιρεία Τα αριστερά κόμματα.......................... 134 Ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος Ο εθνικός διχασμός........................... 137 Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα (1821-1930)......................... 145 Ανάλυση των ιστορικών πηγών του σχολικού βιβλίου.......................... 145 Παραδείγματα με επιπλέον ιστορικές πηγές.................................... 174 Ο διωγμός του 1914 (Ο πρώτος διωγμός)................................. 174 Προσφυγικά ρεύματα προς την Ελλάδα (1919-1923)........................ 183 Το πρώτο διάστημα της άφιξης και παραμονής των προσφύγων............... 186 Η Σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών..................... 189 Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων................................. 194 Η αγροτική αποκατάσταση Η αστική αποκατάσταση......................... 201 Η αποζημίωση των ανταλλάξιμων.......................................... 208 Η ελληνοτουρκική προσέγγιση (1930)..................................... 211 Η διάσταση προσφύγων και γηγενών...................................... 221 Οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων............................... 226 Το Κρητικό Ζήτημα από διπλωματική άποψη κατά τον 19ο και τις αρχές του 20ού αιώνα....................................................... 237 Ανάλυση των ιστορικών πηγών του σχολικού βιβλίου.......................... 237 Παραδείγματα με επιπλέον ιστορικές πηγές.................................... 244 Το Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας....................................... 244 Η επανάσταση του Θερίσου (1905): τα αίτια................................ 246 Η αρμοστεία του Αλέξανδρου Ζαΐμη (1906-1908).......................... 249 Το πρώτο ενωτικό Ψήφισμα των Κρητών................................... 251 Η μετάκληση του Βενιζέλου στην Αθήνα και οι επιπτώσεις στο Κρητικό Ζήτημα... 254 Παρευξείνιος Ελληνισμός................................................. 259 Ανάλυση των ιστορικών πηγών του σχολικού βιβλίου.......................... 259 Παραδείγματα με επιπλέον ιστορικές πηγές..................................... 266 Η ανάπτυξη της παιδείας στον Πόντο (17ος-20όςαι.)........................ 266 Αγώνες για τη δημιουργία μιας αυτόνομης Ποντιακής Δημοκρατίας (1917-1922)........................................................... 268 Η μεθοδευμένη εξόντωση (γενοκτονία) των Ελλήνων του Πόντου............. 272 Συνδυαστικές ερωτήσεις.................................................. 275 Συνδυαστικές ερωτήσεις στο 1ο κεφάλαιο..................................... 275 Συνδυαστικές ερωτήσεις στο 2ο κεφάλαιο..................................... 279 Συνδυαστικές ερωτήσεις στο 3ο κεφάλαιο..................................... 290 Συνδυαστικές ερωτήσεις στο 4ο κεφάλαιο..................................... 298 Συνδυαστικές ερωτήσεις στο 5ο κεφάλαιο..................................... 302 Γλωσσάρι................................................................ 307
Χρονολογικός πίνακας με τις σημαντικότερες συνθήκες και χρονολογίες από την ίδρυση του ελληνικού κράτους (1830) έως τη λήξη του Β Παγκόσμιου Πολέμου (1945) Χρονολογίες 3 Φεβρουαρίου 1830 21 Ιουλίου 1832 1/13 Ιουλίου 1863 20 Ιουνίου/ 2 Ιουλίου 1881 17/30 Μαΐου 1913 28 Ιουλίου/ 10 Αυγούστου 1913 Σημαντικότερες συνθήκες Πρωτόκολλο Ανεξαρτησίας Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης Συνθήκη του Λονδίνου Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης Συνθήκη του Λονδίνου (Α Βαλκανικός Πόλεμος) Συνθήκη του Βουκουρεστίου (Β Βαλκανικός πόλεμος) Συνθήκες του Α Παγκόσμιου Πολέμου που αφορούσαν την Ελλάδα: Μεταβολή εδαφικών συνόρων Συνοριακή γραμμή οι ποταμοί Αχελώος και Σπερχειός Συνοριακή γραμμή Αμβρακικού-Παγασητικού κόλπου Ενσωμάτωση Επτανήσων Ενσωμάτωση Άρτας, Θεσσαλίας Παραχώρηση της Κρήτης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην Ελλάδα Ενσωμάτωση Μακεδονίας, Ηπείρου, Κρήτης, νησιών ανατολικού και βόρειου Αιγαίου (Θάσος, Σαμοθράκη, Λήμνος, Λέσβος, Χίος, Σάμος, Ικαρία) α) Νοέμβριος 1919 β) 28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1920 24 Ιουλίου 1923 10 Φεβρουαρίου 1947 α) Συνθήκη του Νεϊγύ β) Συνθήκη των Σεβρών Συνθήκη της Λοζάνης Λήγει τον ελληνοτουρκικό πόλεμο στη Μ. Ασία Συμφωνία του Παρισιού α) Παραχώρηση της Δ. Θράκης από τη Βουλγαρία στην Ελλάδα β) Παραχώρηση ελληνικής κυριαρχίας (από τον σουλτάνο) νησιών Α. και Β. Αιγαίου, κατοχή και διοίκηση της περιοχής της Σμύρνης (για 5 χρόνια) Σύνορο μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας ορίστηκε ο ποταμός Έβρος (Ίμβρος, Τένεδος παραχωρούνται στην Τουρκία) Προσάρτηση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα (η επίσημη προσάρτηση έγινε στις 7 Μαρτίου 1948) 11
Μεθοδολογία επεξεργασίας και ανάλυσης πηγών Το έργο του ιστορικού και η σημασία των ιστορικών πηγών Ένας από τους πολλούς χαρακτηρισμούς της ιστορίας ως ανθρωπιστικής επιστήμης είναι ότι αποτελεί το μη ορατό παρελθόν. Το μη ορατό παρελθόν αφήνει ίχνη, κατάλοιπα τα οποία ο ιστορικός αναζητά, συλλέγει, οργανώνει, αναλύει και ερμηνεύει. Το έργο του συνίσταται δηλαδή στο να μετατρέπει τα ίχνη σε τεκμήρια και στη συνέχεια να δημιουργεί την ιστορική αφήγηση κατασκευάζοντας μια νοητική αναπαράσταση του παρελθόντος. Τα ίχνη αυτά του παρελθόντος, το πολύτιμο εργαλείο ενός ιστορικού, είναι οι ιστορικές πηγές. Η σημασία τους είναι απολύτως αναγκαία στη δημιουργία μιας ιστορικής αφήγησης, καθώς ο ιστορικός δεν μπορεί να έχει προσωπική αντίληψη για όλα τα γεγονότα με τα οποία θέλει να ασχοληθεί, ιδιαίτερα όταν πρόκειται να μελετήσει ιστορικά γεγονότα του απώτερου παρελθόντος. Ειδικότερα όταν οι ιστορικές πηγές δεν είναι μονόπλευρες, καθιστούν δυνατή την κατανόηση διαφορετικών αποχρώσεων του παρελθόντος. Έτσι, αποτελούν ένα πολύ σημαντικό εργαλείο στην επιστημονική έρευνα. Τι εννοούμε, όμως, μιλώντας για ιστορικές πηγές; Εννοούμε: α) τα γραπτά μνημεία, β) την προφορική παράδοση (θρύλους, μύθους, μαρτυρίες κ.λπ.), γ) τα αρχαιολογικά μνημεία και τα μνημεία της τέχνης και δ) το οπτικοακουστικό και ηλεκτρονικό υλικό (φωτογραφίες, κινηματογραφικές ταινίες, ντοκιμαντέρ, διαδίκτυο). 13
Η σημασία των ιστορικών πηγών στο μάθημα της Ιστορίας Όπως για τον ιστορικό, έτσι και για τον μαθητή της Ιστορίας, οι ιστορικές πηγές είναι αναπόσπαστο εργαλείο για την κατανόηση, την ταξινόμηση και την ερμηνεία του ιστορικού παρελθόντος. Ο μαθητής απέναντι σε μια ιστορική πηγή μαθαίνει να λειτουργεί σαν ένας μικρός ιστορικός, προσπαθώντας να διερευνήσει και να εξηγήσει μια υπόθεση. Με τον τρόπο αυτό διεγείρεται το ενδιαφέρον του, καθώς μελετώντας την ιστορία από τις πηγές σταδιακά ανακαλύπτει ότι η Ιστορία δεν είναι ένα παγιωμένο χαρτογραφημένο παρελθόν. Ανακαλύπτει ότι είναι ζωντανή αποτελεί το βιωμένο παρελθόν, τις επιλογές ανθρώπινων κοινωνιών που έζησαν πριν από αυτόν. Η χρησιμότητα λοιπόν των πηγών στο μάθημα της Ιστορίας σε ένα πρώτο επίπεδο, θα λέγαμε, έγκειται στο ότι προωθεί την κατανόηση, οξύνει την κριτική σκέψη και καλλιεργεί τη συνθετική ικανότητα του μαθητή. Η μελέτη τους, λοιπόν, εισάγει τον μαθητή στην ιστορική έρευνα, ώστε να βλέπει την Ιστορία ενεργητικά και διερευνητικά. Τον βοηθά, όπως αναφέρθηκε, να αναπτύξει κριτική σκέψη, καθώς καλείται να αντιμετωπίσει ιστορικά προβλήματα, και τον καθιστά ικανό να αξιολογεί τις πηγές από άποψη εγκυρότητας και αντικειμενικότητας. Η εμπέδωση της γνώσης αυτής επιτυγχάνεται με τη συγγραφή από τον μαθητή μιας μικρής ιστορικής αφήγησης. Μετά τη μελέτη της πηγής, δηλαδή, ο μαθητής καλείται να ανασύρει τις κατάλληλες πληροφορίες από αυτήν προκειμένου να συμπληρώσει την ιστορική αφήγηση, δημιουργώντας ένα δικό του πλέον, αυτόνομο, κείμενο. Το κείμενο δηλαδή που θα παραχθεί θα είναι μια, τρόπον τινά, νέα μικρή ιστορική αφήγηση. Η μεθοδολογία για την επεξεργασία και την ανάλυση των πηγών είναι και το θέμα αυτού του βιβλιου. Η χρησιμότητα των ιστορικών πηγών και η σημασία της ιστορικής μνήμης, όμως, για τον μαθητή δεν εξαντλείται στις απαιτήσεις ενός μαθήματος, όπως περιγράφηκε παραπάνω, αλλά σχετίζεται με το ευρύτερο φάσμα του βίου, με το παρόν και το μέλλον. Η μελέτη των ιστορικών πηγών δεν φωτίζει μόνο μια περασμένη εποχή κατά τον Σβορώνο, τα νέα προβλήματα που θέτει ο ιστορικός για μια περασμένη εποχή είναι, κατά κάποιον τρόπο, προέκταση των προβλημάτων που θέτει η εποχή του. 1 Ως εκ τούτου, η εξασφάλιση της ιστορικής μνήμης και η μελέτη των ιστορικών πηγών βοηθούν όχι μόνο τη διαδικασία συγκρότησης των αναπαραστάσεων του παρελθόντος αλλά και στην κατανόηση της σημερινής εποχής κατακτώντας δηλαδή το παρελθόν κατανοούμε το παρόν. Κατά τον Hobsbawm, οι άνθρωποι δεν μπορούν να μην προβλέπουν το μέλλον μέσα από κάποια μορφή ανάγνωσης του παρελθόντος. Οφείλουν να το κάνουν. Το απαιτεί η κα- 1. Ν. Γ. Σβορώνος, Ανάλεκτα νεοελληνικής ιστορίας και ιστοριογραφίας, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1999, σελ. 23. 14
θημερινή διαδικασία της συνειδητής ανθρώπινης ζωής, για να μην πούμε της δημόσιας ζωής. Και φυσικά το κάνουν στη βάση της εύλογης παραδοχής ότι εν γένει το μέλλον συνδέεται συστηματικά με το παρελθόν, το οποίο, με τη σειρά του, δεν είναι ένα αυθαίρετο άθροισμα περιστάσεων και γεγονότων. 2 Οι ίδιοι, εμείς λοιπόν, «γεφυρώνουμε» το ιστορικό παρελθόν με την ιστορική πραγματικότητα και ως διαμεσολαβητές γινόμαστε ενσυνείδητοι φορείς της ιστορικής εξέλιξης. Η δυναμική αυτής της σχέσης με την ιστορική μνήμη πηγάζει από την ανάγκη της πράξης, που σε τελική ανάλυση είναι ο σκοπός και η λειτουργία της Ιστορίας. 3 Τα λογικά βήματα για την επεξεργασία μιας ιστορικής πηγής και τη σύνδεσή της με την ιστορική αφήγηση του σχολικού βιβλίου ñ Το ζητούμενο. Διαβάζουμε προσεκτικά την ερώτηση. Σε όλη τη διάρκεια που ασχολούμαστε με την πηγή έχουμε στον νου μας το ζητούμενο, διότι μια ιστορική πηγή μπορεί να απαντά σε πολλά ερωτήματα. Μόλις διασαφηνίσουμε το/τα ζητούμενο/-α, αναζητούμε το κομμάτι ή τα κομμάτια της ιστορικής αφήγησης που αναλογούν σε αυτό και την πηγή. ñ Το παράθεμα. Διαβάζουμε πολύ προσεκτικά το παράθεμα. Στην περίπτωση που το παράθεμα είναι στην καθαρεύουσα και όχι στη νέα ελληνική γλώσσα προσπαθούμε να το εξομαλύνουμε γλωσσικά και να αποδώσουμε το νόημα του κειμένου από τα συμφραζόμενα. Μπορούμε σε αυτή την περίπτωση να χρησιμοποιήσουμε και φράσεις του παραθέματος μέσα σε εισαγωγικά. ñ Η πλαισίωση. Προτού ξεκινήσουμε να γράφουμε την ιστορική αφήγηση και κατόπιν την ανάλυση της πηγής, σωστό είναι η απάντησή μας να ξεκινάει με μια εισαγωγή, μια πλαισίωση. Η πλαισίωση αυτή είναι πολύ συγκεκριμένη, καθώς πρέπει με σαφήνεια να τοποθετήσουμε τον αναγνώστη στο ιστορικό πλαίσιο. Έτσι, χρήσιμο είναι να αναφέρουμε σε ποια περίοδο αναφέρεται το παράθεμα και η ιστορική αφήγηση, ποιο είναι το κυρίως γεγονός ή ποια τα πρόσωπα (ή οι ομάδες) που εμπλέκονται σε αυτό και μέσα σε ποια ιστορική συγκυρία εντάσσονται αυτά για τα οποία θα κάνουμε λόγο. Η πλαισίωση δεν θα πρέπει να υπερβαίνει τις 2-3 σειρές και για τη σύνθεσή της μπορούμε να δανειστούμε ακόμη και φράσεις του σχολικού βιβλίου. 2. E. Hobsbawm, Για την Ιστορία, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1998, σελ. 57. 3. Ν. Γ. Σβορώνος, Ανάλεκτα νεοελληνικής ιστορίας και ιστοριογραφίας, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1999, σελ. 23. 15
ñ Οι πληροφορίες της πηγής. Η απάντησή μας πρέπει να περιορίζεται σε όσα ζητά η ερώτηση και να μην επεκτείνεται σε γενικόλογο σχολιασμό ή παρουσίαση του περιεχομένου της πηγής. Ανάλογα με το ερώτημα, εντοπίζουμε ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα σε μία ή περισσότερες πηγές και την ιστορική αφήγηση του σχολικού βιβλίου. Διακρίνουμε την ιστορική πληροφορία από το σχόλιο ή την ιστορική ερμηνεία που δίνει ο συγγραφέας της πηγής. Γι αυτό τον λόγο κατά την επεξεργασία της πηγής ανασύρουμε από αυτήν τις πληροφορίες που απαντούν στο ζητούμενό μας, παρεμβάλλοντας τις πληροφορίες αυτές στην ιστορική αφήγηση. Αναδεικνύουμε τις πληροφορίες, ώστε το κείμενό μας να είναι σαφές, να έχει συνοχή και να είναι εύληπτο χωρίς να επαναλαμβανόμαστε. Λέγοντας ότι ανασύρουμε τις πληροφορίες εκείνες που απαντούν στο ζητούμενο σημαίνει ότι αποφεύγουμε: να αντιγράψουμε αυτούσια κομμάτια του παραθέματος. να προβούμε σε προσωπική αξιολόγηση του συγγραφέα ή των προσώπων στα οποία αναφέρεται. Ωστόσο, μπορούμε να προβούμε σε ιστορική αξιολόγηση (π.χ. να αξιολογήσουμε τις κοινωνικές ή τις οικονομικές συνέπειες από την πολιτική που ακολούθησε ένα συγκεκριμένο ιστορικό πρόσωπο). να κάνουμε περίληψη της πηγής. να κάνουμε «λογικά άλματα» οδηγούμενοι με αυθαίρετο και ασύνδετο τρόπο στο συμπέρασμα που θέλουμε να καταλήξουμε. Ο συλλογισμός για την κατανόηση της πηγής Λειτουργώντας ως μικροί ιστορικοί στη διερεύνηση των πηγών, σημαίνει ότι προκειμένου για την κατανόηση και την ανάλυσή τους ο συλλογισμός μας πρέπει να οδηγείται από ερωτήματα, όπως: Ιστορικό πλαίσιο της πηγής Κατανόηση της πηγής Ποιος είναι ο δημιουργός της πηγής; Είναι σύγχρονος ή ανήκει στην εποχή που εξετάζουμε; Πότε δημιουργήθηκε το κείμενο; Τι είδους κείμενο είναι; Ποιος είναι ο σκοπός του; Ποιο είναι το κοινό στο οποίο απευθύνεται; - Ποιο είναι το θέμα που πραγματεύεται; Ποια προβλήματα επισημαίνονται; Ποια είναι η άποψη του συγγραφέα ή των πρωταγωνιστών της εποχής που αναφέρονται στο κείμενο; Ποια είναι ενδεχομένως τα αποτελέσματα ή οι συνέπειες; 16
Ιστορική αξιολόγηση της πηγής Πόσο καλά φωτίζει και αναδεικνύει όψεις της εποχής της; Υπάρχουν αντιτιθέμενες απόψεις της εποχής; Διακρίνεται από μεροληψία; Ποιες φράσεις τη μαρτυρούν; Ο συγγραφέας αναφέρει μια κατάσταση προσπαθώντας να δώσει μια αντικειμενική περιγραφή όσων συνέβησαν; Διασώζει την άποψη των νικητών, των ηττημένων ή άλλων; Η πηγή επιβεβαιώνει ή διαψεύδει την ερμηνεία των γεγονότων στις άλλες πηγές; Η σύνδεση των ιστορικών γεγονότων με τις πληροφορίες του παραθέματος μπορεί να γίνει με τις εξής φράσεις: Όλα τα παραπάνω επιβεβαιώνονται από τις πληροφορίες του παραθέματος [ή όνομα συγγραφέα του παραθέματος] Σύμφωνα με τις πληροφορίες του παραθέματος Όπως προκύπτει από το παράθεμα Σύμφωνα με τις πληροφορίες που παραθέτει ο [όνομα συγγραφέα, αν είναι πρωτογενής πηγή] στην ομιλία του ή όπως αναφέρεται στις διατάξεις του συντάγματος. κ.ο.κ. Η συνθετική ανάλυση παραθέματος Ο συνθετικός τρόπος είναι ο πιο θεμιτός τρόπος ανάλυσης ενός ιστορικού παραθέματος, καθώς το κείμενο που θα παραχθεί θα είναι ένα νέο αυτούσιο κείμενο. Στον συνθετικό τρόπο ανάλυσης συνθέτουμε το κείμενό μας «πλέκοντας» την ιστορική αφήγηση με τα στοιχεία της πηγής. Ξεκινάμε το κείμενό μας με μια μικρή πλαισίωση. Κατόπιν ακολουθούμε τη δομή του σχολικού βιβλίου. Καταγράφουμε, δηλαδή, τα γεγονότα με τη σειρά που βρίσκονται στο βιβλίο και στα κατάλληλα σημεία παρεμβάλλουμε στοιχεία από τις πηγές. Η σύνδεση με τις πληροφορίες της πηγής μπορεί να γίνει είτε με σχετικές συνδετικές φράσεις είτε (σπανιότερα) με παράθεση φράσεων της πηγής μέσα σε εισαγωγικά. Γενικά, καλό είναι να αποφεύγεται η συχνή παράθεση αυτούσιων εκφράσεων από την πηγή, γιατί αξιολογείται ως έλλειψη κριτικής ικανότητας, ως έλλειψη ιστορικών γνώσεων και ελλιπής κατανόηση της πηγής. Υπάρχουν, βέβαια, και περιπτώσεις στις οποίες η πηγή παρατίθεται πριν ή μετά την ιστορική αφήγηση. Οι περιπτώσεις αυτές είναι όταν η σχέση των πληροφοριών της πηγής με την ιστορική αφήγηση είναι λόγου χάρη σχέση τύπου θετικά και αρνητικά αποτελέσματα κ.λπ. Στην επεξεργασία του παραθέματος προσέχουμε: να εξαντλούμε το περιεχόμενο της πηγής σε σχέση με το ζητούμενο. 17
η δομή των απαντήσεών μας να συμφωνεί με τη δομή των ερωτήσεων. Για παράδειγμα, αν η ερώτηση είναι διαιρεμένη σε υποερωτήματα, π.χ. (α) και (β), τότε και η απάντησή μας πρέπει ν ακολουθεί την ίδια υποδιαίρεση. Τι είναι ιστορική πηγή Ως ιστορική πηγή μπορεί να λειτουργήσει οτιδήποτε. Μια αναλυτική τυπολογία πηγών θα μπορούσε να είναι η ακόλουθη. Γραπτές Ηχητικές / Προφορικές Δημοσιευμένες (π.χ. άρθρα εφημερίδων, διατάγματα, συνθήκες κ.ά.) Αδημοσίευτες (π.χ. προσωπική αλληλογραφία, ημερολόγια κ.ά.) Μαρτυρίες, συνεντεύξεις, παραδόσεις κ.ά. Κινηματογραφικές / Επίκαιρα, ταινίες, ντοκιμαντέρ κ.ά. Τηλεοπτικές Ηλεκτρονικές Διαδίκτυο Φωτογραφικές Αντικείμενα τέχνης / καθημερινής χρήσης Αρχιτεκτονικές / Γεωγραφικές Δημόσια κτήρια, μνημεία, τοποθεσίες, τοπωνύμια, ερείπια κ.ά. Οι πρωτογενείς και οι δευτερογενείς πηγές Οι ιστορικές πηγές χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, στις πρωτογενείς και στις δευτερογενείς. Οι πρωτογενείς πηγές Πρωτογενείς ονομάζουμε τις πηγές οι οποίες συνετέθησαν ή δημιουργήθηκαν από πρωταγωνιστές ή αυτόπτες μάρτυρες την ίδια εποχή κατά την οποία λάμβανε χώρα το υπό εξέταση ζήτημα ή σε ύστερη εποχή. Άρθρα εφημερίδων, διπλωματικά έγγραφα ξένων πρεσβειών, νόμοι και επίσημες στατιστικές, αποκτήματα ή αναμνήσεις πρωταγωνιστών αποτελούν μόνο μερικές από τις πρωτογενείς πηγές που αφορούν τα θέματά μας. 18
Πώς διακρίνουμε μια πρωτογενή πηγή; Συνήθως για τη διάκριση του είδους της πηγής ανατρέχουμε στη βιβλιογραφική αναφορά και, αν το όνομα του συντάκτη μάς είναι άγνωστο, προσέχουμε τη χρονολογία έκδοσης. Επιπλέον, βοηθητικός είναι ο τίτλος των πηγών του σχολικού βιβλίου. Μπορεί ακόμη να μας βοηθήσει και το περιεχόμενο ή η γλώσσα της πηγής παρέχοντας πληροφορίες χρονολογικές ή άλλου είδους. ñ Παραδείγματα από πρωτογενείς πηγές του σχολικού βιβλίου α) Προκήρυξη του Στρατιωτικού Συνδέσμου την ημέρα του κινήματος, Γιάνης Κορδάτος, Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας, τ. Ε, σελ. 114-117: Η πηγή είναι πρωτογενής, καθώς είναι απόσπασμα από το κείμενο της προκήρυξης του Στρατιωτικού Συνδέσμου την ημέρα του κινήματος στο Γουδί (1909). Παρατίθεται αυτούσια στον πέμπτο τόμο του έργου του Γ. Κορδάτου Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας. β) Από το Σύνταγμα του 1864, Αλέξανδρος Σβώλος, Τα ελληνικά Συντάγματα 1822-1972, σελ. 129-131: Η πηγή είναι πρωτογενής, καθώς στο έργο του συνταγματολόγου Α. Σβώλου παρατίθενται αυτούσια τα άρθρα του Συντάγματος του 1864. γ) Η κατάσταση των αγροτών στη Θεσσαλία, Α. Παπαναστασίου, «Λόγος στη Β Αναθεωρητική Βουλή (1911)». Από τον τόμο «Αλ. Παπαναστασίου, Μελέτες, Λόγοι, Άρθρα», σελ. 99 στο Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη Γ Λυκείου, σελ. 33: Η πηγή είναι πρωτογενής, καθώς είναι απόσπασμα από τον λόγο που εκφώνησε στην αναθεωρητική Βουλή ο ηγέτης του Λαϊκού Κόμματος Α. Παπαναστασίου το 1911 σχετικά με την κατάσταση των αγροτών της Θεσσαλίας. δ) Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων για την άφιξή τους στην Ελλάδα. Μαρτυρία Απόστολου Μυκονιάτη από το παραθαλάσσιο χωριό Ατζανός, κοντά στην Πέργαμο, απέναντι από τη Λέσβο, Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τ. Α, σελ. 142: Η πηγή είναι πρωτογενής, διότι είναι αυτούσια μαρτυρία πρόσφυγα που επέζησε από τη μικρασιατική καταστροφή το 1922 και περιγράφει τις συμφορές που του συνέβησαν και τις δυσκολίες που συνάντησε το πρώτο διάστημα της άφιξής του στη νέα πατρίδα. Τι πρέπει να προσέχουμε στην ανάλυση των πρωτογενών πηγών Όσο πιο κοντά χρονικά είναι μια πηγή και ο δημιουργός της σε ένα γεγονός του παρελθόντος τόσο πιο «πλούσια» θα είναι η πηγή. Σύμφωνα με αυτό τον κανόνα, οι πλούσιες πρωτογενείς πηγές περιλαμβάνουν: Άμεσα ίχνη του παρελθόντος. Αφηγήσεις του γεγονότος που δημιουργήθηκαν μετά το γεγονός από παρατηρητές και συμμετέχοντες σε αυτό. Αφηγήσεις του γεγονότος που δημιουργήθηκαν μετά το γεγονός από ανθρώπους 19
που δεν συμμετείχαν σε αυτό ή δεν ήταν μάρτυρες, αλλά χρησιμοποίησαν συνεντεύξεις και πληροφορίες από την εποχή του γεγονότος. ñ Το ζήτημα της μεροληψίας Κάθε πηγή είναι μεροληπτική κατά κάποιον τρόπο. Τα ντοκουμέντα μάς λένε μόνο αυτό που ο δημιουργός τους νόμιζε ότι συνέβη ή ίσως μόνο αυτό που ο δημιουργός τους θέλει να νομίζουμε ότι συνέβη. Γι αυτό τον λόγο πρέπει να ακολουθούμε τις παρακάτω οδηγίες, όταν ασχολούμαστε με πληροφορίες από το παρελθόν: Πρέπει να αντιμετωπίζουμε κάθε πληροφορία και πηγή με σκεπτικισμό και κριτική διάθεση. Καμιά πληροφορία δεν πρέπει να τη θεωρούμε απόλυτα ειλικρινή και κυριολεκτική, καθώς πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη την οπτική γωνία του δημιουργού της. Κάθε πληροφορία και πηγή πρέπει να την αντιπαραβάλλουμε και να τη συγκρίνουμε με άλλες σχετικές πηγές και πληροφορίες, ώστε να επιβεβαιώνουμε την εγκυρότητά της. ñ Ο συλλογισμός που ακολουθούμε στην ανάλυση των πρωτογενών πηγών Επειδή στις πρωτογενείς ή άμεσες πηγές ελλοχεύει ο κίνδυνος της μεροληψίας περισσότερο από ό,τι στις δευτερογενείς, λόγω της χρονικής τους εγγύτητας με το ιστορικό γεγονός, μελετώντας την πηγή πρέπει να προσέχουμε να μη μας «παρασύρει» ο δημιουργός της στη δική του οπτική, αλλά να αντλήσουμε τις ιστορικές πληροφορίες που δίνονται αντιμετωπίζοντας τον δημιουργό της πηγής ως παιδί της εποχής του. Για να εξασφαλίσουμε μια όσο το δυνατόν πιο αμερόληπτη στάση στην κατανόηση των πρωτογενών πηγών, οφείλουμε στην προσέγγισή μας να ελέγχουμε τον συλλογισμό μας με ερωτήματα, όπως: Ποιος δημιούργησε την πηγή και γιατί; Ήταν δημιούργημα αυθόρμητης ενέργειας, τακτικής συναλλαγής ή εσκεμμένης διαδικασίας; Ο συντάκτης είχε γνώση του γεγονότος από πρώτο χέρι ή οι καταγραφές του είναι ό,τι είδαν ή άκουσαν άλλοι; Ο συντάκτης προσπαθεί να είναι αντικειμενικός ή είχε απόψεις και συμφέροντα που μπορεί να επηρέασαν αυτό που καταγράφηκε; Ο συντάκτης δημιούργησε την πηγή για προσωπική χρήση, για λίγα άτομα ή για μεγάλο κοινό; Η πηγή προοριζόταν να είναι δημόσια ή ιδιωτική; Ο συγγραφέας της πηγής ήθελε να πείσει; Είχε λόγους να είναι ειλικρινής ή, αντίθετα, ανειλικρινής; Οι πληροφορίες καταγράφηκαν κατά τη διάρκεια του γεγονότος, αμέσως μετά το γεγονός ή έπειτα από κάποιο χρονικό διάστημα και πόσο μεγάλο; 20
Οι δευτερογενείς πηγές Δευτερογενείς πηγές νοούνται όλες οι αναφορές (άρθρα, βιβλία, κινηματογραφικές ταινίες κ.λπ.) που αναφέρονται στα υπό μελέτη θέματα και δημιουργήθηκαν σε ύστερο χρόνο κυρίως από ιστορικούς. Για να τις διακρίνουμε μας βοηθά το όνομα του μελετητή ή η χρονολογία έκδοσης, αλλά πολύ συχνά και το περιεχόμενο και η γλώσσα του κειμένου. ñ Παραδείγματα από δευτερογενείς πηγές του σχολικού βιβλίου α) Χ. Χατζηιωσήφ, Η Γηραιά σελήνη. Η βιομηχανία στην ελληνική οικονομία, 1830-1940, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1993, σελ. 290: Η πηγή είναι δευτερογενής, καθώς αποτελεί απόσπασμα από τη μελέτη του σύγχρονου ιστορικού Χ. Χατζηιωσήφ για την ελληνική βιομηχανία από τα μέσα του 19ου έως τα μέσα περίπου του 20ού αιώνα. β) G. Hering, Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα, 1821-1936, τ. Β, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2006, σελ. 976: Η πηγή είναι δευτερογενής, καθώς αποτελεί απόσπασμα από την ιστορική μελέτη του σύγχρονου Γερμανού ιστορικού G. Hering για τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα από το 1821 μέχρι το 1936. γ) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΕ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978, σελ. 198: Η πηγή είναι δευτερογενής, διότι αποτελεί απόσπασμα από ένα πλήρες έργο 17 τόμων, στη συγγραφή του οποίου έχουν συμβάλει 300 διακεκριμένοι επιστήμονες και καλύπτει την πολιτική ιστορία και την ιστορία του πολιτισμού του ελληνικού χώρου από την προϊστορική εποχή έως τη Μεταπολίτευση. Η αξιοπιστία των ιστορικών πηγών Ο ιστορικός πρέπει να ελέγξει την αξιοπιστία κάποιας πηγής προτού τη λάβει υπόψη, γιατί δεν είναι αξιόπιστες όλες οι πηγές. Άλλες είναι πλαστές, άλλες επηρεάζονται από τις προσωπικές συμπάθειες ή αντιπάθειες του συντάκτη τους ή από τις φιλοδοξίες και τα συμφέροντά του, ή ακόμα και από την ιδεολογία του. Οι φωτογραφίες Οι φωτογραφίες είναι ένα από τα είδη πηγών που χρησιμεύουν για να αναλύσουμε και να ερμηνεύσουμε ένα ιστορικό γεγονός. Συχνά, χρησιμεύουν για να συμπληρώσουν την ιστορική αφήγηση, ενώ σπανιότερα υπάρχουν ιστορικά γεγονότα για τα οποία οι φωτογραφίες είναι το μοναδικό ιστορικό τεκμήριο. ñ Η ανάλυση των φωτογραφιών ως ιστορικών πηγών Μια φωτογραφία μπορεί να χρησιμεύσει ως ιστορική πηγή, όταν μετατρέψουμε την εικόνα σε αφήγηση. Όταν βρεθούμε απέναντι σε μια φωτογραφία παρατηρούμε προ- 21
σεκτικά και περιγράφουμε αυτά που βλέπουμε τα πρόσωπα, την έκφρασή τους, τον τόπο που βρίσκονται, τα αντικείμενα που παρουσιάζονται. Κατόπιν, προβαίνουμε στην ερμηνεία της εξετάζοντας τα εξής: Τι συμβαίνει στη φωτογραφία; Ποιοι είναι οι άνθρωποι που εικονίζονται; Ποιες είναι οι συνθήκες ζωής τους; Πότε πιστεύεται ότι τραβήχτηκε και για ποιον σκοπό; Οι γελοιογραφίες Η γελοιογραφία καταγράφει με σατιρικό τρόπο γεγονότα και φαινόμενα κάθε εποχής. Ο κοινωνικός της ρόλος συνίσταται στο ότι είναι ένα δημοφιλές και προσβάσιμο στο ευρύ κοινό εργαλείο με απώτερο στόχο την κριτική στα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα μιας κοινωνίας. Οι πολιτικές γελοιογραφίες ως προπαγανδιστικό μέσο άρχισαν να τυπώνονται από τις αρχές του 18ου αιώνα, όταν η αποστολή τους ήταν να κάνουν δηλώσεις για γεγονότα και πολιτικές φυσιογνωμίες σε πληθυσμό που ήταν κυρίως αμόρφωτος. Αργότερα, μέσα από τη χρήση καρικατούρων, υπερβολών, συμβόλων, χιούμορ και ειρωνείας, η γελοιογραφία συχνά επέτρεπε στον καλλιτέχνη, τον επεξεργαστή και τον εκδότη της να υπονοεί πράγματα που αν διατυπώνονταν ρητά θα ήταν πολιτικά επικίνδυνο και ανόητο. Στον 20ό αιώνα, κυρίως κατά τη διάρκεια των πολέμων και άλλων περιόδων εθνικής κρίσης, μέσω της γελοιογραφίας συχνά παραγόταν οπτική προπαγάνδα. Όπως και με τις φωτογραφίες, λίγοι ιστορικοί είχαν την τάση να αναλύουν και να ερμηνεύουν τις γελοιογραφίες ως πρωτογενείς πηγές. Κυρίως ήταν ικανοποιημένοι να τις περιλαμβάνουν στα βιβλία τους μόνο για εικονογραφικούς σκοπούς. Ωστόσο, σε περίπτωση που ο ιστορικός λάβει υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της τέχνης των γελοιογράφων (μια ποικιλία στιλιστικών τεχνικών, περιλαμβανομένης της καρικατούρας και της υπερβολής, για να παρουσιάσει μια μονόπλευρη άποψη πάνω σε ένα συγκεκριμένο ζήτημα, γεγονός ή πολιτική φιγούρα), τότε οι γελοιογραφίες μπορούν να αξιοποιηθούν ως ένας ιδιαίτερα αποτελεσματικός τρόπος ιστορικής ανάλυσης, πράγμα το οποίο ισχύει ιδίως για τις περιόδους πριν από την εμφάνιση των σφυγμομετρήσεων της κοινής γνώμης. Αν και θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι μια γελοιογραφία απηχεί μόνο τις απόψεις του γελοιογράφου, παίζει ρόλο το ότι δημοσιεύτηκε, αφού είχε ελεγχθεί από το εκδοτικό προσωπικό της εφημερίδας, συνεπώς είναι πιθανό ότι αποτύπωνε το κοινό αίσθημα. 22
ñ Οι ιστορικές γελοιογραφίες μπορούν να έχουν παιδαγωγική αξία στο μάθημα της Ιστορίας Παρέχουν στον μαθητή (όπως και στον ιστορικό) στοιχεία για το τι σκέφτονται οι άνθρωποι σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Συχνά εκθέτουν ή σχολιάζουν ένα ζήτημα τόσο συνοπτικά και αποτελεσματικά όσο και ένα κείμενο. Η ανάλυσή τους είναι εύγλωττη, αφού η σημασία τους πρέπει να απορρέει μέσα από τις απεικονίσεις. Κατά την ερμηνεία τους παρέχουν στον μαθητή την ευκαιρία να επικαλεστεί τη γνώση του για το γεγονός ή το ζήτημα ή το άτομο που απεικονίζεται. ñ Τι χρειάζεται να γνωρίζουμε για την επεξεργασία και την ανάλυση μιας γελοιογραφίας Ο γελοιογράφος κάνει υποθέσεις για την πρότερη γνώση του αναγνώστη και ορισμένες φόρες για τις πολιτικές του απόψεις. Οι μαθητές χρειάζεται να είναι σε θέση να βρίσκουν ποιες είναι αυτές οι υποθέσεις, ώστε να αντιλαμβάνονται πλήρως τις πιο «λεπτές» γελοιογραφίες. Οι γελοιογραφίες συνήθως προσφέρουν απόψεις παρά πραγματικές πληροφορίες. Ο γελοιογράφος είναι προκατειλημμένος και δεν επιχειρεί να προσφέρει εξισορροπημένη άποψη ή πολλαπλές προοπτικές για το ζήτημα. Οι γελοιογράφοι βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στην υπερβολή και την καρικατούρα για να τονίσουν είτε θετικά είτε αρνητικά στοιχεία. Για παράδειγμα ένας χαρακτήρας μπορεί να σχεδιαστεί με τέτοιον τρόπο που να παρουσιάζεται αξιόπιστος ή αναξιόπιστος, σκληρός ή αδύναμος, σίγουρος ή διστακτικός, πατριώτης ή δόλιος. Οι γελοιογράφοι συχνά βασίζονται σε στερεότυπα για να μεταδώσουν το μήνυμά τους στο κοινό, δηλαδή χρησιμοποιώντας υπεραπλουστευμένες γενικεύσεις, συχνά υποτιμητικής φύσης, για μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα ή έθνος. Για να είναι πετυχημένη μια γελοιογραφία, θα πρέπει να ακολουθεί τους κοινωνικούς κανόνες της εποχής σχετικά με το τι είναι και τι δεν είναι αστείο και τι είναι και τι δεν είναι «δίκαιο» για την καρικατούρα και τη σάτιρα. Οποιαδήποτε ματιά σε γελοιογραφίες διαφορετικών περιόδων του 20ού αιώνα δείχνει ότι αυτοί οι κανόνες αλλάζουν με τον χρόνο. Παρομοίως, είναι πιθανό να εντοπίσουμε διαφορετικές ιδέες για το τι είναι αστείο ή αποτελεί το κατάλληλο θέμα για μια γελοιογραφία σε διαφορετικά μέρη της Ευρώπης. ñ Η επεξεργασία των γελοιογραφιών Το πλαίσιο-ανάλυση των γελοιογραφιών είναι το ίδιο με αυτό που ακολουθούμε στις 23
ιστορικές φωτογραφίες. Όπως και με την ανάλυση των φωτογραφιών, έτσι και σε μια γελοιογραφία περιγράφουμε αυτά που βλέπουμε: Ποιοι είναι οι χαρακτήρες που απεικονίζονται στη γελοιογραφία; Πώς είναι ντυμένοι; Ποια είναι η έκφρασή τους; Τι κάνουν; Οι χαρακτήρες είναι σχεδιασμένοι ρεαλιστικά, υπάρχει στοιχείο υπερβολής ή μεροληψίας; Ποια άλλα αντικείμενα ή σύμβολα διακρίνονται στη γελοιογραφία; Τι συμβολίζουν; Στην ανάλυση χρήσιμη θα αποβεί και η λεζάντα της γελοιογραφίας. Παρατηρήστε επίσης πού δημοσιεύθηκε. Σε ποιο ιστορικό γεγονός αναφέρεται; Ποια είναι η στάση του γελοιογράφου απέναντι στο θέμα της γελοιογραφίας; Έχει επικριτική ή επιδοκιμαστική στάση; Πιστεύετε ότι η στάση του γελοιογράφου αποτυπώνει την κοινή γνώμη της εποχής απέναντι στο συγκεκριμένο θέμα; (Βλ. επεξεργασία των γελοιογραφιών του σχολικού βιβλίου, σελ. 82, 83, 85.) Οι στατιστικοί πίνακες Η ανάλυση των στατιστικών πινάκων δεν απέχει από την ανάλυση των γραπτών πηγών. Υπάρχει όμως μια λεπτομέρεια που μπορεί να μας βοηθήσει στην επεξεργασία τους. Οι περισσότεροι πίνακες χωρίζονται σε 2 ή 3 στήλες, στις οποίες συνήθως αναφέρονται λ.χ. η χρονολογία, ο αριθμός (π.χ. πόλεων, δήμων, διαμερισμάτων, μετακίνησης πληθυσμών, προϊόντων κ.λπ.) ή κάποια αναλογία σε ποσοστό επί τοις %. Ο ιδανικός τρόπος για την επεξεργασία ενός πίνακα είναι η εύρεση μιας τομής στα αριθμητικά δεδομένα, δηλαδή ενός κριτηρίου ομαδοποίησης των δεδομένων. Αυτό μπορεί να είναι μια χρονολογία ή ένας αριθμός ή ένα ποσοστό κλιμάκωσης και ύφεσης αντίστοιχα. Η ανάλυση των πινάκων διαφέρει ανά μέγεθος. Δηλαδή, σε έναν πίνακα με 2 στήλες και 3 σειρές εύλογα «τέμνουμε» νοερά τον πίνακα σε τρία ζητήματα και επεξεργαζόμαστε κάθε πληροφορία που δίνεται (π.χ. βλ. πίνακα 7, σελ. 44 του σχολικού βιβλίου). Σε μεγαλύτερους πίνακες με 2 στήλες και 10-15 σειρές (π.χ. βλ. πίνακα 1, σελ. 146 του σχολικού βιβλίου) είναι εύλογο ότι δεν μπορούμε να επεξεργαστούμε κάθε ένα δεδομένο ξεχωριστά. Στην περίπτωση αυτή αναζητούμε ένα σημείο τομής που θα είναι διακριτό είτε στη χρονολογία είτε σε κάποιον αριθμό είτε σε κάποιο ποσοστό, και με βάση αυτό ομαδοποιούμε τα δεδομένα του πίνακα σε δύο ή τρία ζητούμενα. Χρήσιμο είναι επίσης για την πιο ολοκληρωμένη ανάλυση των πινάκων να επιστρατεύουμε όλη τη βιωματική ή ιστορική μας γνώση. 24
Για αναλυτική επεξεργασία των στατιστικών πινάκων, μπορείς να ανατρέξεις στην ανάλυση των πινάκων του σχολικού βιβλίου, όπως δίνονται στην ανάλυση των πηγών στα αντίστοιχα κεφάλαια. Ανάλυση των ιστορικών πηγών του σχολικού βιβλίου Έχοντας καταρτίσει σ αυτό το μέρος του βιβλίου κάποια βασικά στοιχεία ενός θεωρητικού πλαισίου για τη μεθοδολογία και την ανάλυση των πηγών, στο επόμενο μέρος του βιβλίου θα αναλύσουμε συνθετικά όλες τις πηγές του σχολικού βιβλίου. Επίσης, θα παραθέσουμε παραδείγματα επιπλέον πηγών ανά κεφάλαιο συνοδεύοντας καθεμιά από αυτές τις πηγές με μία ενδεικτική ερώτηση. Η δομή των απαντήσεων στις ιστορικές πηγές που παρατίθενται ακολουθεί τον συνθετικό τρόπο που προτάθηκε παραπάνω. 25
Από την αγροτική οικονομία στην αστικοποίηση 1 Ανάλυση των ιστορικών πηγών του σχολικού βιβλίου Πίνακας 7: Απαλλοτριώσεις 1 μεγάλων αγροτικών ιδιοκτησιών (σχολ. βιβλίο, σελ. 44) 1.1 Ερώτηση Λαμβάνοντας υπόψη τον πίνακα και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις, να εξηγήσετε τον αριθμό των απαλλοτριώσεων που έγιναν στην Ελλάδα από το 1917 μέχρι το 1925. Απάντηση Όσον αφορά την περίοδο 1917-1920: Από τη θεωρία του σχολικού βιβλίου Το αποφασιστικό βήμα προς την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης έγινε στα ταραγμένα χρόνια του Α Παγκόσμιου Πολέμου και του «εθνικού διχασμού». Το 1917 η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη αποφάσισε την ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης. Ο στόχος ήταν διπλός: αφενός η στήριξη και ο πολλαπλασιασμός των ελληνικών ιδιοκτησιών γης στις νεοαποκτηθείσες περιοχές και αφετέρου η αποκατάσταση των προσφύγων και η πρόληψη κοινωνικών εντάσεων στον αγροτικό χώρο. Με βάση αυτά τα νομοθετήματα η απαλλοτρίωση των μεγάλων αγροτικών ιδιοκτησιών έγινε δυνατή στα αμέσως μετά τον πόλεμο χρόνια, όταν η ανάγκη 1. Απαλλοτρίωση: η αναγκαστική μεταβίβαση της κυριότητας κτήματος στο Δημόσιο για κοινωφελείς σκοπούς. 27
αποκατάστασης των προσφύγων βρέθηκε στο επίκεντρο του κρατικού ενδιαφέροντος. [Βλ. σχολικό βιβλίο, σελ. 43-44.] Από την πηγή Το 1917, με τη νομοθεσία που θέσπισε ο Ελευθέριος Βενιζέλος για την αγροτική μεταρρύθμιση, οι απαλλοτριώσεις έφτασαν τις εξήντα τέσσερις και πραγματοποιήθηκαν κατά κύριο λόγο στη Θεσσαλία. Το έργο ανακόπηκε λίγο αργότερα λόγω της εισόδου της Ελλάδας στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο (1917) και της εμπλοκής της αργότερα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο στη Μικρά Ασία (1919). Όσον αφορά την περίοδο 1921-1922: Από τη θεωρία του σχολικού βιβλίου Η παρουσία του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία εξελίχθηκε σε σκληρό και δαπανηρό πόλεμο. Τον Μάρτιο του 1922 τα δημοσιονομικά δεδομένα έφτασαν σε πλήρες αδιέξοδο. [Βλ. σχολικό βιβλίο, σελ. 50.] Από την πηγή Ο αριθμός των απαλλοτριώσεων μειώθηκε κατά πολύ τη διετία 1921-1922. Συγκεκριμένα, έγιναν μόλις 12 απαλλοτριώσεις. Η αιτία αυτής της επιβράδυνσης ήταν η εμπλοκή της Ελλάδας στη μικρασιατική εκστρατεία και η οικονομική δυσπραγία της χώρας, καθώς τα περισσότερα χρήματα διοχετεύονταν στις στρατιωτικές δαπάνες. Όσον αφορά την περίοδο 1923-1925: Από τη θεωρία του σχολικού βιβλίου Η αναδιανομή που έγινε έφτασε στο 85% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων στη Μακεδονία και στο 68% στη Θεσσαλία. Στο σύνολο της καλλιεργήσιμης γης της χώρας το ποσοστό αυτό ανήλθε στο 40%. Κάτω από την πίεση του προσφυγικού προβλήματος, η αγροτική μεταρρύθμιση ολοκληρώθηκε και οδήγησε την αγροτική οικονομία σε καθεστώς μικροϊδιοκτησίας. [Βλ. σχολ. βιβλίο σελ. 45.] Από την πηγή Μετά το τέλος του μικρασιατικού πολέμου (1922) και τον ερχομό 1,5 εκατομμυρίου προσφύγων από τη Μικρά Ασία και τον Πόντο (με τη Σύμβαση ανταλλαγής της Λοζάνης) το 1923 και μέχρι το 1925 ο αριθμός των απαλλοτριώσεων ανήλθε στις 1.203, αριθμός κατά πολύ μεγαλύτερος σε σχέση με τα αμέσως προηγούμενα χρόνια. Η αύξηση αυτή οφειλόταν στην επιτακτική ανάγκη της αποκατάστασης των προσφύγων. 28
Η γεωργία στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα (σχολ. βιβλίο, σελ. 45) 1.2 Ερώτηση Αφού μελετήσετε το παράθεμα και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις, να αναφέρετε τι γνωρίζετε για: α) την κατάσταση της γεωργίας στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα. β) τη δημιουργία των τσιφλικιών στα τέλη του 19ου αιώνα. 2 Απάντηση α) Από τη θεωρία του σχολικού βιβλίου Στον ελληνικό χώρο, το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας δεν γνώρισε τις εντάσεις που παρατηρήθηκαν σε άλλα ευρωπαϊκά ή βαλκανικά κράτη. Η προοδευτική διανομή των εθνικών γαιών που προέκυψαν από τον επαναστατικό αγώνα του 1821-1828 δημιούργησε πλήθος αγροτών με μικρές ή μεσαίες ιδιοκτησίες. Τα λίγα εναπομείναντα «τσιφλίκια» στην Αττική και την Εύβοια δεν προκαλούσαν ιδιαίτερο πρόβλημα. [Βλ. σχολικό βιβλίο, σελ. 42.] Από την πηγή Όσον αφορά όμως την κατάσταση της γεωργίας στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα υπήρχαν πολλά προβλήματα, σύμφωνα με τις περιγραφές του Α. Μανσόλα. Σύμφωνα με την έρευνα του Α. Μανσόλα 3 (1867), δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια η έκταση των καλλιεργήσιμων γαιών. Το 1836 εκδόθηκε νόμος ο οποίος προέβλεπε τη σύνταξη προσωρινού κτηματολογίου για τις ιδιοκτησίες, αλλά διάφορες δυσκολίες εμπόδισαν την εκτέλεσή του. Ένα σημαντικό πρόβλημα ήταν η έλλειψη τίτλων ιδιοκτησίας, το οποίο ήταν κατάλοιπο από την οθωμανική περίοδο. Μπορούσε δηλαδή, οποιοσδήποτε να έχει δικαίωμα νομής της γης, αλλά όχι ιδιοκτησίας, εφόσον όλη η γη θεωρητικά ανήκε στον σουλτάνο. Επιπλέον, το έργο συνάντησε προσκόμματα, καθώς δεν υπήρχαν τοπογράφοι («γεωμέτραι») ή ειδικευμένο προσωπικό, δεν 2. Η ερώτηση διαιρείται σε δύο υποερωτήματα. Η απάντησή μας θα διακρίνεται σε (α) και (β). Στην προκειμένη περίπτωση τα δύο ερωτήματα είναι εντελώς διακριτά έτσι το (α) υποερώτημα απαντάται από την πηγή, ενώ το (β) υποερώτημα από το σχολικό βιβλίο. 3. Ο Αλέξανδρος Μανσόλας διετέλεσε τμηματάρχης της Δημόσιας Οικονομίας στο Υπουργείο Εσωτερικών και αντιπρόσωπος της Ελλάδας σε πλείστα ευρωπαϊκά συνέδρια και εμπορικές εκθέσεις. Υπήρξε πολυγραφότατος, καθώς συνέγραψε περισσότερες από δέκα στατιστικές και απογραφικές εκθέσεις για τον πληθυσμό και την ελληνική οικονομία. Το έργο του Πολιτειογραφικαί πληροφορίαι περί Ελλάδος (1867) παρέχει αναλυτικές στατιστικές πληροφορίες για τον πληθυσμό της Ελλάδας (και των Επτανήσων) και την κίνησή του (γάμους, γεννήσεις, θανάτους) κατά νομούς της χώρας, τη γεωργία, τη βιομηχανία, το εμπόριο (εσωτερικό και εξωτερικό), τα μέτρα και τα σταθμά, το νομισματικό σύστημα, την εμπορική ναυτιλία και την κίνηση των λιμανιών από το 1828 έως το 1865. Εξετάζει επίσης το νομοθετικό πλαίσιο που ρύθμιζε την οικονομία και την παραγωγή, καθώς και το ελληνικό τραπεζικό σύστημα. 29
υπήρχαν τα αναγκαία κεφάλαια για να περατωθεί το έργο και τα τεκμήρια κατοχής ιδιοκτησίας στηρίζονταν σε προφορικές μαρτυρίες. Η κατάσταση που επικρατούσε στη γεωργία μετά την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους ήταν τέτοια που επιβαλλόταν άμεσα η κρατική μέριμνα. Οι αυθαιρεσίες, η αβεβαιότητα της ιδιοκτησίας και η επαχθής φορολογία ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά. Μετά την ανεξαρτησία το τοπίο έδινε την εντύπωση της παντελούς εγκατάλειψης και ερήμωσης (χέρσα χωράφια, τόποι έρημοι ανθρώπων και ζώων). Όμως, από την ανεξαρτησία του ελληνικού κράτους και μετά, η γεωργία σημείωσε μεγάλη πρόοδο, η οποία στηρίχθηκε κατά κύριο λόγο στις προσπάθειες, τη φιλοπονία και τη φιλοτιμία του Έλληνα γεωργού. β) Από τη θεωρία του σχολικού βιβλίου Η διεύρυνση του ελληνικού κράτους με τα Επτάνησα (1864), την Άρτα και τη Θεσσαλία (1881) έφερε στο προσκήνιο το ζήτημα της μεγάλης ιδιοκτησίας. Τα «τσιφλίκια» της Θεσσαλίας αγοράστηκαν από πλούσιους Έλληνες του εξωτερικού οι οποίοι, πέρα από το γεγονός ότι διατήρησαν τον αναχρονιστικό θεσμό των κολίγων, άσκησαν πολιτικές και κοινωνικές πιέσεις για να κερδοσκοπήσουν από την παραγωγή του σιταριού. Επιδίωξαν δηλαδή την επιβολή υψηλών δασμών στο εισαγόμενο από τη Ρωσία σιτάρι, ώστε να μπορούν να καθορίζουν όσο το δυνατόν υψηλότερες τιμές για το εγχώριο, προκαλώντας μάλιστα μερικές φορές και τεχνητές ελλείψεις. [Βλ. σχολικό βιβλίο, σελ. 42-43.] Οι συνθήκες εργασίας των εργατών στην Ελλάδα (σχολ. βιβλίο, σελ. 47) 1.3 Ερώτηση Λαμβάνοντας υπόψη το παράθεμα και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις, να εκθέσετε τις συνθήκες εργασίας των εργατών στην Ελλάδα (τέλη 19ου-αρχές 20ού αι.) και τα αίτια καθυστέρησης εμφάνισης εργατικού κινήματος στη χώρα. Απάντηση Από τη θεωρία του σχολικού βιβλίου Οι διαφορές του αγροτικού προβλήματος στην Ελλάδα, σε σχέση με γειτονικές ή άλλες ευρωπαϊκές χώρες, οφείλονταν στις ιστορικές ιδιομορφίες της ελληνικής ανάπτυξης. Το ίδιο ισχύει και για το εργατικό κίνημα. Στο τέλος του 19ου αιώνα συναντάμε στην Ελλάδα σοσιαλιστικές ομάδες και εργατικές ομαδοποιήσεις. Η πολιτική και κοινωνική τους επιρροή ήταν σαφώς μικρότερη από εκείνη που άσκησαν αντίστοιχα κινήματα σε βιομηχανικές χώρες της Δύσης αλλά και σε βαλκανικές (π.χ. Βουλγαρία). [Βλ. σχολικό βιβλίο, σελ. 46.] 30
Από την πηγή Σύμφωνα με τις πληροφορίες που παραθέτει στο έργο του ο Percy Martin (1861-1941), ελάχιστα σύγχρονα εργοστάσια υπάρχουν στην Ελλάδα κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα. Η έλλειψη σύγχρονων μηχανημάτων στη διαδικασία παραγωγής καθιστά ως επί το πλείστον την εργασία κλώστριων, υφαντουργών, τεχνιτών κ.ά. χειρωνακτική. Οι ώρες εργασίας των εργατών ήταν πολλές, συνήθως 12 με 14, ενώ οι συνθήκες εργασίας ήταν άθλιες, καθώς δεν φαίνεται να υπήρχε ή να τηρούνταν κανένας κανονισμός λειτουργίας των εργοστασίων, με αποτέλεσμα να επιβαρύνεται η υγεία των εργαζομένων σε αυτά. Δεν υπήρχε κανενός είδους επίδομα ή πρόνοια για την ασφάλεια και τους όρους υγιεινής των εργαζομένων (π.χ. αποζημιώσεις για εργατικά ατυχήματα, προστασία από άλλους κινδύνους κ.ά.). Ελλείψει νομοθετικού πλαισίου, η αποζημίωση των εργαζομένων από ατυχήματα ή ασθένειες έγκειτο στη φιλευσπλαχνία των εργοδοτών. Την έκπληξή του για την απουσία νομοθετικού πλαισίου εκφράζει ο συγγραφέας όσον αφορά την παιδική εργασία. Στα εργοστάσια απασχολούνταν ακόμη και παιδιά, αγόρια ηλικίας 8-10 ετών και κορίτσια 6 ή 7 ετών, έναντι ελάχιστης αμοιβής, καλοδεχούμενης ωστόσο από τους γονείς ως συμπλήρωμα του πενιχρού οικογενειακού εισοδήματος. Οι παραπάνω περιγραφές για την κατάσταση των εργατών μαρτυρούν την απουσία μεγάλης εργατικής δύναμης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα. Αυτό σήμαινε και την απουσία εργατικού κινήματος. Οι λόγοι απουσίας του θα μπορούσαν να συνοψιστούν στους ακόλουθους. Από τη θεωρία του σχολικού βιβλίου Η απουσία μεγάλων σύγχρονων βιομηχανικών μονάδων οδήγησε σ αυτήν την καθυστέρηση από κοινού με άλλους παράγοντες. Στα μεγάλα δημόσια έργα της περιόδου, σημαντικό ποσοστό του εργατικού δυναμικού προερχόταν από το εξωτερικό (στη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου εργάστηκαν πολλοί Ιταλοί) ή ήταν πρόσκαιρης, βραχύχρονης απασχόλησης. Πιο σταθερό εργατικό δυναμικό δούλευε στις μεταλλευτικές επιχειρήσεις, όπου και εκδηλώθηκαν οι πρώτες καθαρά εργατικές εξεγέρσεις (Λαύριο, 1896). [Βλ. σχολικό βιβλίο, σελ. 46.] Από την πηγή Όπως, μάλιστα, αναφέρει και ο P. Martin, οι απεργίες ήταν άγνωστες μέχρι το 1909, ενώ οι μόνες αξιομνημόνευτες ήταν τρεις απεργίες που έγιναν στην Αθήνα, οι οποίες μάλιστα είχαν ελάχιστη απήχηση στο κοινό, ενώ παράλληλα είχαν μεγάλο κόστος για τους εργαζόμενους. Με την εμφάνιση του εργατικού κινήματος δημιουργήθηκαν ενώσεις και αδελφότητες, στις οποίες όμως οι γυναίκες δεν γίνονταν δεκτές. Από τη θεωρία του σχολικού βιβλίου Τέλος, στον ιδεολογικό τομέα η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας εμπόδιζε την ανάπτυ- 31
ξη και διάδοση ιδεολογιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο. [Βλ. σχολικό βιβλίο, σελ. 46.] Πίνακας 8: Η μετανάστευση στο εξωτερικό κατά την περίοδο 1896-1935 (σχολ. βιβλίο, σελ. 49) 1.4 Ερώτηση Λαμβάνοντας υπόψη τον πίνακα και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις, να ερμηνεύσετε την αυξομείωση του αριθμού των μεταναστών από την Ελλάδα κατά την περίοδο 1896-1935. Απάντηση Από τη θεωρία του σχολικού βιβλίου Η πτώχευση του κράτους το 1893 και ο αντίκτυπος από την ταπεινωτική ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 φανέρωναν τη γενική δυσλειτουργία του κράτους και την επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης. Η γενική δυσαρέσκεια όλων των κοινωνικών στρωμάτων εκδηλώθηκε με συλλαλητήρια, με αποκορύφωμα το κίνημα του Στρατιωτικού Συνδέσμου στο Γουδί το 1909, αλλά και με τη μετανάστευση μεγάλου κύματος πολιτών στο εξωτερικό. [Βλ. σχολικό βιβλίο, σελ. 84-87.] Από την πηγή Από το 1896 έως το 1915 παρατηρείται σταδιακή αύξηση του αριθμού των μεταναστών από 11.000 σε 51.000, αριθμός που την περίοδο 1906-1910 εκτινάσσεται στις 122.000 και την περίοδο 1911-1915 κορυφώνεται στις 128.000. Στο τεράστιο κύμα μεταναστών ειδικότερα από το 1910-1911 και μετά συμβάλλει η οικονομική δυσπραγία του κράτους λόγω της σταφιδικής κρίσης, που αντιμετώπισαν κυρίως οι Έλληνες γεωργοί της Πελοποννήσου, αλλά και οι αυξημένοι στρατιωτικοί εξοπλισμοί στη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων που επιβάρυναν τον οικονομικό προϋπολογισμό της χώρας. Από τη θεωρία του σχολικού βιβλίου Η αγροτική κρίση αντιμετωπίστηκε με την υπερπόντια μετανάστευση, η οποία, κατά την εποχή αυτή, πήρε μεγάλες διαστάσεις. Η μετανάστευση στις ΗΠΑ όχι μόνο εκτόνωσε τις κοινωνικές εντάσεις που δημιούργησε η σταφιδική κρίση αλλά πολύ γρήγορα ενίσχυσε την οικονομία της υπαίθρου μέσω των πολύ σημαντικών εμβασμάτων των μεταναστών. [Βλ. σχολικό βιβλίο, σελ. 48.] Από την πηγή Από το 1916 μέχρι το 1935 σημειώνεται σταδιακή μείωση του μεταναστευτικού ρεύματος, από 67.000 την τετραετία 1916-1920 σε 15.000 την τετραετία 1931-1935, στην οποία συμβάλλει κατά κύριο λόγο η οικονομική άνοδος της χώρας που συντελείται μετά το τέλος 32
των Βαλκανικών πολέμων και του Α Παγκόσμιου Πολέμου και σε όλη την περίοδο του μεσοπολέμου. Από τη θεωρία του σχολικού βιβλίου Το κόστος των Βαλκανικών πολέμων (1912-1913) ήταν σημαντικό, δεν κλόνισε όμως την εθνική οικονομία, όπως συνέβαινε με τις στρατιωτικές κινητοποιήσεις του 19ου αιώνα. Επιπλέον, στην περίπτωση αυτή, η Ελλάδα βγήκε ιδιαίτερα κερδισμένη από τον πόλεμο. Ενσωμάτωσε πλούσιες περιοχές ( Ήπειρο, Δυτική και Κεντρική Μακεδονία, Νησιά του Αιγαίου, Κρήτη) και εκατομμύρια νέους κατοίκους. Τα εδάφη της αυξήθηκαν κατά 70% περίπου (από 65.000 σε 108.800 τετρ. χλμ.) και ο πληθυσμός της κατά 80% (από 2.700.000 σε 4.800.000 κατοίκους). Το κυριότερο όμως ήταν οι νέες οικονομικές προοπτικές. Τα νεοαποκτηθέντα εδάφη ήταν ως επί το πλείστον πεδινά και αρδευόμενα, πράγμα που δημιουργούσε άριστες προοπτικές για τη γεωργική παραγωγή. Η Ελλάδα έγινε υπολογίσιμη πλέον δύναμη και η εμπιστοσύνη που ενέπνεε στις αγορές χρήματος και πιστώσεων αυξήθηκε σημαντικά. [Βλ. σχολικό βιβλίο, σελ. 49.] Σημαντικό ρόλο επίσης διαδραμάτισε η ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης που ξεκίνησε το 1917, στα ταραγμένα χρόνια του Α Παγκόσμιου Πολέμου και του «εθνικού διχασμού» από την κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη. Η αναδιανομή που έγινε έφτασε στο 85% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων στη Μακεδονία και στο 68% στη Θεσσαλία. Στο σύνολο της καλλιεργήσιμης γης της χώρας το ποσοστό αυτό ανήλθε σε 40%. Μετά από λίγα χρόνια, κάτω από την πίεση του προσφυγικού προβλήματος, η αγροτική μεταρρύθμιση ολοκληρώθηκε και οδήγησε την αγροτική οικονομία σε καθεστώς μικροϊδιοκτησίας. [Βλ. σχολικό βιβλίο, σελ. 43-44, 45.] Τέλος, η Ελλάδα του μεσοπολέμου (1919-1939), παρά το κόστος της μικρασιατικής συμφοράς, είχε αποκτήσει μια σειρά από πλεονεκτήματα, που επέτρεπαν τη θετική οικονομική της πορεία. Σε αντίθεση με πολλά γειτονικά της κράτη είχε ομογενοποιηθεί εθνικά, καθώς οι μειονότητες αντιπροσώπευαν πλέον λιγότερο του 7% του συνολικού πληθυσμού. Είχε ολοκληρώσει την αγροτική της μεταρρύθμιση και είχε προωθήσει την αστικοποίησή της: το 1/3 του πληθυσμού ζούσε πλέον σε μεγάλα αστικά κέντρα. Ταυτόχρονα, κάτω από το βάρος των πιέσεων είχε βελτιώσει τις υποδομές της και είχε υιοθετήσει αναπτυξιακές πολιτικές. Με λίγα λόγια είχε λύσει πολλά από τα προβλήματα που εξακολουθούσαν για πολύ καιρό να ταλανίζουν τα υπόλοιπα βαλκανικά κράτη. Τέλος, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε στα θετικά τη συγκέντρωση των Ελλήνων στο πλαίσιο του εθνικού τους κράτους και την εξάλειψη του ελληνικού κοσμοπολιτισμού που συχνά υπήρξε αιτία για να αντιμετωπίζεται η Ελλάδα ως δευτερεύον πεδίο ανάπτυξης οικονομικών δραστηριοτήτων. Η ανάπτυξη της Ελλάδας ενδιέ- 33