Σεβασµός και προστασία της αξίας του ανθρώπου Ζήσης Κωνσταντίνου Χατζηµπύρρος, 12-1-2004 Περιεχόµενα Ι. Εισαγωγή ΙΙ. Η αρχή µέσα από τη νοµολογία (Σχολιασµός της ΕφΛαρ 43/2000) 1. Τα πραγµατικά περιστατικά 2. Το νοµικό ζήτηµα 3. Η κρίση του ικαστηρίου ΙΙΙ. Επίλογος Ενδεικτική Βιβλιογραφία: Γεωργόπουλου Κ.Λ., Επίτοµο Συνταγµατικό ίκαιο, 12η Έκδοση, Σάκκουλας 2001, Σελ. 508, Εφ. Αθ. 5715/1999 ΝοΒ 49, 848, ΣτΕ 3130/2000, ι ικ 2001, 110, Χρυσόγονου Κ.Χ., Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, 2 η Έκδοση, Σάκκουλας 2002, Σελ. 109, ΑΠ 40/1998, ΑΠ 715/1995, ΤοΣ 1996, 489 επ., Μανιτάκη Α., Το υποκείµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων, Σάκκουλας 1981, 126, Γεωργιάδου-Σταθόπουλου, Αστικός Κώδιξ, υπ άρθρ. 57, παρ. 16, 17, υπ άρθρ. 59 παρ. 8,10, Εφ. Αθ. 6805/1987, Ελλ. ικ. 31 (1990), Εφ. Αθ. 3346/1996, Ελλ. ικ. 1998, 667. Ι. Εισαγωγή Στο άρθρο 2 1 του Συντάγµατος της Ελλάδας διατυπώνεται πανηγυρικά η αρχή της αξίας του ανθρώπου: «ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας». Η προέλευση της διάταξης αυτής είναι γερµανική, πηγάζει από το Θεµελιώδη Νόµο της Βόννης του 1949, δηλαδή το Σύνταγµα της Οµοσπονδιακής ηµοκρατίας της Γερµανίας. Στα ελληνικά συντάγµατα µέχρι το τωρινό του 1975/86/2001, γινόταν λόγος µόνο για «σεβασµό» της ανθρώπινης αξίας. Μόλις στο σύνταγµα του 1975 προστέθηκε το «και η προστασία», υποχρεώνοντας έτσι τα κρατικά όργανα όχι µόνο να σέβονται και να µη θίγουν µε τις ενέργειές τους την ανθρώπινη αξιοπρέπεια αλλά και να µεριµνούν µε τα προσήκοντα µέτρα να την προστατεύουν από τυχόν προσβολές της 1. 1 Γεωργόπουλου Κ.Λ., Επίτοµο Συνταγµατικό ίκαιο, 12η Έκδοση, Σάκκουλας 2001, Σελ. 508 καθώς και Εφ. Αθ. 5715/1999 ΝοΒ 49, 848.
Η σηµασία της διάταξης αυτής είναι βαρύτατη και πολλές φορές αντιµετωπίζεται ως ερµηνευτική όλων των διατάξεων (συνταγµατικών ή νοµοθετικών) που αφορούν τα ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα 2. Υποστηρίζεται ότι αποτελεί ατοµικό δικαίωµα 3 αλλά και κανόνα δικαίου συνταγµατικού επιπέδου 4. Επίσης υποστηρίζεται η άποψη ότι από συστηµατικής πλευράς, η θέση της διάταξης αυτής θα έπρεπε να βρίσκεται πρώτη µεταξύ αυτών του εύτερου Μέρους του Συντάγµατος («Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα») 5. δε θα πρέπει όµως και να αποδοκιµάζουµε την παρούσα επιλογή των µελών της Ε Αναθεωρητικής Βουλής, επειδή τοποθετώντας τη διάταξη αυτή ανάµεσα στις «βαρυσήµαντες» πρώτες διατάξεις του πρώτου Μέρους του Συντάγµατος, ίσως θέλησαν να τονίσουν τη σπουδαιότητα που έχει µια τέτοια επιταγή σε µια σύγχρονη έννοµη τάξη. Η αρχή της ανθρώπινης αξίας απαντάται και σε άλλες διατάξεις του Συντάγµατος, στα άρθρα 7 2, 15 2 εδ.γ και 106 2. Στην κοινή νοµοθεσία η επιβεβληµένη εξειδίκευσή της απαντάται κατά πρώτο λόγο στα άρθρα 34 και 57 επ. ΑΚ 6, ενώ παραπέρα στην προστασία της κατατείνουν πολλά από τα έννοµα αγαθά του Ποινικού Κώδικα 7. Ενδεικτικά αναφέρονται τα άρθρα 361 επ., 315 επ., 299 κ.ο.κ.. Έτσι, την αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας συναντούµε συχνότατα και µε ποικίλες ερµηνείες µέσα στη νοµολογία, η οποία είναι αρκετά πλούσια σε σχέση µε την αρχή αυτή. Εδώ θα επιχειρηθεί η αντιµετώπιση της αρχής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας µέσα από την απόφαση αρ. 43 του 2000 του Εφετείου Λάρισας, η οποία σχολιάζεται αµέσως παρακάτω. ΙΙ. Σχολιασµός της ΕφΛαρ 43/2000 (Αρµ. 55, 457, Ελλ. ικ. 42, 500) 1. Τα πραγµατικά περιστατικά Στις 28.1.1993 συνελήφθησαν 2 υπάλληλοι του Ο Υ επ αυτοφώρω για δωροδοκία και προσήχθησαν στο γραφείο της Υποδιεύθυνσης της Ασφάλειας Λάρισας για να κρατηθούν και απολογηθούν. Εκεί προσήλθε και ο ενάγων-εκκαλών, ιοικητής του Αστυνοµικού Τµήµατος της Νίκαιας Λάρισας, προκειµένου να συµπαρασταθεί σε έναν από τους συλληφθέντες µε τον οποίο συγγένευε, αλλά φορώντας πολιτικά ρούχα. Ενώ ο έτερος των συλληφθέντων βρισκόταν µέσα σε γραφείο και απολογούνταν, κατέφθασε εκεί και η πρώτη 2 ΣτΕ 3130/2000, ι ικ 2001, 110 3 Χρυσόγονου Κ.Χ., Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, 2 η Έκδοση, Σάκκουλας 2002, Σελ. 109 4 Πρβλ. ΑΠ 40/1998, Ολ., ΤοΣ 1999, 103, κατά την οποία το άρθρο 2 1 Συντ. «δε θεσπίζει δικαίωµα αλλά κανόνα δικαίου συνταγµατικού επιπέδου». 5 Γεωργόπουλου Κ.Λ., ό.π., Σελ. 509 6 Πρβλ. ΑΠ 715/1995, ΤοΣ 1996, 489 επ. 7 Μανιτάκη Α., Το υποκείµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων, Σάκκουλας 1981, 126
εναγόµενη-εφεσίβλητη µε έναν εικονολήπτη, προκειµένου να κάνει σχετικό ρεπορτάζ στο πανελλήνιας εµβέλειας τοπικό κανάλι, ιδιοκτησίας της πρώτης εναγοµένης-εφεσίβλητης, το οποίο θα προβαλλόταν στο δελτίο ειδήσεων εκείνης της ηµέρας. Παρά τις υποδείξεις του ενάγοντος-εκκαλούντος, στο σχετικό ρεπορτάζ προβλήθηκε η εικόνα του µαζί µε το συλληφθέντα-συγγενή του και δηµιουργήθηκε η εύλογη εντύπωση ότι ήταν ο άλλος συλληφθείς, ενώ παράλληλα ο παρουσιαστής ανέφερε ότι «συνελήφθησαν δύο υπάλληλοι του Ο Υ για δωροληψία». Μετά από αυτό ο ενάγων-εκκαλών άσκησε αγωγή ενώπιον του Πολυµελούς Πρωτοδικείου Λάρισας για αποζηµίωση από την προσβολή της προσωπικότητας που υπέστη από το εν λόγω ρεπορτάζ, η οποία όµως απορρίφθηκε ως απαράδεκτη καθώς το πρωτοβάθµιο ικαστήριο έκρινε ότι η δίκη θεωρούνταν καταργηµένη βάσει του άρθρου 45 1Α του ν. 2172/1993 που ορίζει «εφόσον δεν έχει εκδοθεί µέχρι την έναρξη της ισχύος του νόµου αυτού αµετάκλητη δικαστική απόφαση παραγράφονται σε όποιο στάδιο της προδικασίας ή της κύριας διαδικασίας και αν βρίσκεται η ποινική τους δίωξη, η οποία παύει οριστικά: α) ποινικά αδικήµατα τύπου ή που τελέσθηκαν δια του τύπου, β) ποινικά αδικήµατα που τελέσθηκαν δια των ραδιοτηλεοπτικών µέσων µαζικής επικοινωνίας,» ενώ κατά την παράγραφο 3 του άρθρου αυτού «αξιώσεις για αποκατάσταση περιουσιακής ζηµίας ή χρηµατική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης που απορρέουν από τα αδικήµατα 1Α αποσβέννυνται, οι δε σχετικές δίκες καταργούνται αυτοδικαίως». Στην κατ έφεση δίκη, οι παραπάνω διατάξεις αγνοήθηκαν ως αντισυνταγµατικές. 2. Το νοµικό ζήτηµα Το νοµικό ζήτηµα εδώ είναι η προσβολή της προσωπικότητας και η προστασία της κατά τις επιταγές των άρθρων 2 1 Σ και 57, 59, 932 ΑΚ. Το πρώτο µέληµα της απόφασης αυτής, εφαρµόζοντας τα άρθρα 87 2 και 93 4 Σ, ήταν να θεωρήσει ως ανίσχυρη τη διάταξη του άρθρου 45 του ν. 2172/1993 για την πρόδηλη αντίθεσή της µε την παραπάνω συνταγµατική διάταξη. Χαρακτηριστικά αναφέρει ότι «δια της διατάξεως αυτής (2 1 Σ), που αποτελεί κανόνα δικαίου συνταγµατικού επιπέδου και όχι απλή διακήρυξη, ο σεβασµός της αξίας του ανθρώπου αναγορεύεται σε ανώτατο κριτήριο της έκφρασης και της δράσης των οργάνων της πολιτείας. Τα πολιτειακά δηλαδή όργανα οφείλουν όχι µόνο να σέβονται αλλά και να προστατεύουν την αξία αυτή από προσβολές προερχόµενες από τρίτους. Σε περίπτωση που ορισµένη πράξη της πολιτείας µειώνει ή εξαφανίζει την παρεχόµενη, από την υπάρχουσα νοµοθεσία, προστασία (άρθρα 57, 59, 932 ΑΚ), αυτή αντιβαίνει στο άρθρο 2 1 του Συντάγµατος και είναι ανίσχυρη ως αντισυνταγµατική. Αλλά και µε την εκδοχή ότι το άρθρο 2 1 του Συντάγµατος ιδρύει ατοµικό δικαίωµα, στην έννοια αυτού περιλαµβάνεται όχι µόνο η
άµυνα κατά των επεµβάσεων της πολιτειακής εξουσίας αλλά και η αξίωση κατά της πολιτείας για θετική ενέργεια προς αποτροπή προσβολών της αξίας του ανθρώπου από τρίτους ια των διατάξεων του άρθρου 45 1 και 3 του ν. 2172/1993 αναιρείται η προβλεπόµενη, βάσει των διατάξεων των άρθρων 57, 59, 932 ΑΚ, προστασία της αξίας του ανθρώπου, αφού θεσπίζεται η παραγραφή και η απόσβεση των συγκεκριµένων αξιώσεων των προσώπων που έχουν προσβληθεί στην ανθρώπινη αξία τους από τον τύπο και τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης µέχρι τη δηµοσίευση του νόµου αυτού Συµφώνως προς όσα εκτίθενται ανωτέρω στη µείζονα σκέψη, δεν τυγχάνουν εφαρµογής οι προαναφερθείσες διατάξεις του άρθρου 45 του ν. 2172/1993, εφόσον αυτές αντίκεινται στο άρθρο 2 1 του Συντάγµατος». Σε αυτό ακριβώς το σηµείο, η απόφαση όχι µόνο κάνει ορθή χρήση της αρχής του ελέγχου της συνταγµατικότητας των νόµων αλλά και εκθέτει τις απόψεις που έχουν διαµορφωθεί γύρω από τη φύση της διάταξης του άρθρου 2 1 του Συντάγµατος (κανόνας δικαίου συνταγµατικού επιπέδου ή ατοµικό δικαίωµα). Με τη µία ή την άλλη εκδοχή, το συµπέρασµα είναι κοινό, και είναι αυτό ακριβώς που αναφέρθηκε παραπάνω (υπό Ι), ότι το άρθρο 2 1 του Συντάγµατος έχει διπλή έννοια: 1) τα κρατικά όργανα να σέβονται και να µη θίγουν µε τις ενέργειές τους την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και 2) να µεριµνούν µε τα προσήκοντα µέτρα να την προστατεύουν από τυχόν προσβολές της από τρίτους. Το άρθρο 45 του ν. 2172/1993 ήταν αντίθετο όχι µόνο µε το άρθρο 2 1, αλλά και µε το 5 1 καθώς και το 15 2 (όπως ίσχυε πριν την αναθεώρηση του 2001). Εποµένως, καλώς θεωρήθηκε ανίσχυρο και αγνοήθηκε από το Εφετείο, που πλέον έκρινε ότι η δίκη δεν ήταν καταργηµένη και έτσι κράτησε την υπόθεση. Με την επιλογή αυτή διαφαίνεται πώς το άρθρο 2 1 του Συντάγµατος υπερέχει τουλάχιστον αξιολογικά όταν συγκρούεται µε άλλες (τυπικά ισοδύναµες) συνταγµατικές διατάξεις, όπως εδώ µε αυτές των άρθρων 14 ή 15. Παρακάτω στην εφετειακή απόφαση αναφέρεται ότι η προσβολή της προσωπικότητας συνδέεται άµεσα µε την παραβίαση του σεβασµού της αξίας του ανθρώπου και ότι η προστασία της περιλαµβάνει την άρση της προσβολής της και την απαγόρευση µελλοντικής προσβολής της. Για την επιδίκαση όµως αποζηµίωσης λόγω ηθικής βλάβης απαιτείται η προσβολή να είναι σηµαντική 8 και επίσης λαµβάνεται υπόψη «η έκφανση της προσωπικότητας της προσωπικότητας κατά της οποίας στρέφεται η προσβολή, η βαρύτητα αυτής, η υπαιτιότητα και ο βαθµός αυτής, ο τόπος, ο χρόνος και η διάρκεια της προσβολής, το επάγγελµα, η περιουσιακή κατάσταση και οι συνθήκες ζωής αυτού που προσεβλήθη και εκείνου που ενήργησε την προσβολή, η τυχόν δηµοσιότητα της προσβολής και η συµπεριφορά του προσβληθέντος 9. Όλα αυτά τα στοιχεία λαµβάνονται υπόψη προκειµένου 8 Έτσι και στην Εφ. Αθ. 5715/1999 ό.π. 9 Πρβλ. Γεωργιάδου-Σταθόπουλου, Αστικός Κώδιξ, υπ άρθρ. 57, παρ. 16, 17, υπ άρθρ. 59 παρ. 8,10. Επίσης σύµφωνες και οι Εφ. Αθ. 5715/1999 ό.π., Εφ. Αθ. 6805/1987, Ελλ. ικ. 31 (1990), Εφ. Αθ. 3346/1996, Ελλ. ικ. 1998, 667.
να παρασχεθεί µία πλήρης και δίκαιη προστασία της προσωπικότητας, όπως την επιτάσσει το άρθρο 2 1 του Συντάγµατος. 3. Η κρίση του ικαστηρίου Το Εφετείο της Λάρισας έκρινε ότι εσφαλµένα το πρωτοβάθµιο δικαστήριο (Πολυµελές Πρωτοδικείο Λάρισας) εφάρµοσε τις διατάξεις του άρθρου 45 του ν. 2172/1993, ενώ ήταν πρόδηλα αντισυνταγµατικές, και κατήργησε τη δίκη. Αφού λοιπόν αγνοήθηκαν στο δευτεροβάθµιο δικαστήριο, η υπόθεση κρατήθηκε από αυτό και αποφάνθηκε επί της ουσίας. Κρίθηκε ότι η προσβολή της προσωπικότητας που υπέστη ο ενάγων-εκκαλών ήταν «σηµαντική», καθώς προβλήθηκε από τηλεοπτικό κανάλι µε υψηλή ακροαµατικότητα, και µάλιστα αρκετές φορές (σε δελτία ειδήσεων). Απορρίφθηκαν οι ισχυρισµοί των εναγοµένων-εφεσίβλητων, ότι δηλαδή από το επίδικο ρεπορτάζ ο αντίδικός τους παρουσιαζόταν ως ο αστυνοµικός που προσήγαγε τους συλληφθέντες για δωροδοκία στο Αστυνοµικό Τµήµα, εποµένως προσβολή δεν υπάρχει. Και απορρίφθηκαν επειδή, όπως προαναφέρθηκε (υπό ΙΙ.1), ο ενάγων φορούσε πολιτικά ρούχα και ο καθένας µπορούσε να σχηµατίσει την εντύπωση ότι επρόκειτο για το δεύτερο συλληφθέντα (που απουσίαζε εκείνη τη στιγµή από το πλάνο καθώς απολογούνταν). Έτσι, τελικά, ο ενάγων-εκκαλών δικαιώθηκε και του επιδικάστηκε το ποσόν των 10.000.000 δραχµών (όσα ακριβώς είχε ζητήσει µε την αγωγή του) εντόκως από την επίδοση της αγωγής και µέχρι την εξόφληση. Το διατακτικό αυτό της απόφασης κρίνεται σωστό από νοµική άποψη, αν και ουσιαστικά, το ποσό των 10.000.000 δραχµών είναι κάπως υπερβολικό και άξιο θαυµασµού και απορίας, δεδοµένου ότι οι δικαστές κατά την αξιολόγηση και επιδίκαση του ύψους (µιας οποιασδήποτε) αποζηµίωσης διατηρούν µια µάλλον φειδωλή στάση και τα ποσά που επιδικάζονται είναι πολύ κατώτερα από τα αιτούµενα. ΙΙΙ. Επίλογος Το άρθρο 2 1 του συντάγµατος εισάγει µια καταστατική αρχή, της ανθρώπινης αξίας, η οποία διέπει ολόκληρη την έννοµη τάξη και υπερέχει αξιολογικά από τις άλλες διατάξεις του Συντάγµατος. Η νοµολογιακή της εφαρµογή είναι τεράστια και συνήθως αναλύεται από τους δικαστές µε επιστηµονική ορθότητα, όπως και στην απόφαση που παραπάνω σχολιάστηκε, που δε δίστασε (ορθώς) να αγνοήσει διάταξη νόµου επειδή το περιεχόµενό της αντιβαίνει στην αρχή αυτή.-
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το άρθρο 2 1 του συντάγµατος εισάγει µια καταστατική αρχή, της ανθρώπινης αξίας, η οποία διέπει ολόκληρη την έννοµη τάξη και υπερέχει αξιολογικά από τις άλλες διατάξεις του Συντάγµατος. Κατά την απόφαση αρ. 43 του 2000 του Εφετείου Λάρισας, µε την οποία επιδικάσθηκε αποζηµίωση σε αστυνοµικό, του οποίου η εικόνα προβλήθηκε από τηλεοπτικό ρεπορτάζ µε τρόπο ώστε να δηµιουργηθεί η εντύπωση ότι τέλεσε ποινικό αδίκηµα δωροληψίας, κρίθηκε ότι έγινε προσβολή της προσωπικότητας κατά παράβαση των άρθρων 2 1 Σ και 57, 59, 932 ΑΚ. ια των διατάξεων του άρθρου 45 1 και 3 του ν. 2172/1993 -όπου καταργείται η δυνατότητα δικαστικής αποζηµίωσης για προσβολή προσωπικότητας που έγινε µέσω του τύπουαναιρείται η προβλεπόµενη, βάσει των διατάξεων των άρθρων 57, 59, 932 ΑΚ, προστασία της αξίας του ανθρώπου και οι διατάξεις αυτές αντίκεινται στο άρθρο 2 1 του Συντάγµατος. Παρακάτω στην εφετειακή απόφαση αναφέρεται ότι η προσβολή της προσωπικότητας συνδέεται άµεσα µε την παραβίαση του σεβασµού της αξίας του ανθρώπου και ότι η προστασία της περιλαµβάνει την άρση της προσβολής της και την απαγόρευση µελλοντικής προσβολής της. Η Εφετείου Λαρίσης 43/2000 είναι µία από τις χιλιάδες δικαστικές αποφάσεις που ασχολήθηκαν µε την αρχή της ανθρώπινης αξίας. SUMMARY The section 2 1 of constitution enters a constitutive principle, that of human dignity, which conditions the entire legal order and surpasses evaluatively from the other provisions of Constitution. At the decision No 43/2000 of the Court of appeal of Larissa, with which a compensation was adjudged to a police officer, whose image was set off in a television reportage in such way that it created the impression that he had been accused of venality, it was judged that an offence of personality had taken place contrary to sections 2 1 Const. and 57,59,932 C.C.. Via the provisions of section 45 1 and 3 of the act No 2172/1993 - where the possibility of juridical compensation for offence of personality that became via the press is suppressed the protection of the human dignity, fortified under sections 57,59,932 CC, is reversed and the provisions above is also contrary to section 2 1 of Constitution. In the decision it is also reported that the offence of personality is connected immediately with the violation of respect of the individual value and that its protection includes the arsis of the offence and the
prohibition of a future offence. The decision mentioned above is one oh the thousands juridical decisions that dealt with the principle of human value.