ΘΑΝΟΣ ΚΟΝΔΥΛΗΣ Ο ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ (1928-1932). Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ. ΑΘΗΝΑ 2009
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΕΚΛΟΓΗ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΙΑ (19 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1928) ΚΑΙ Η ΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΟ-ΙΤΑΛΙΚΟ ΣΥΜΦΩΝΟ ΦΙΛΙΑΣ. α. Οι διαπραγματεύσεις με την Ιταλία. β. Η συνθήκη φιλίας, συνδιαλλαγής και δικαστικού διακανονισμού (23-9-1928). γ. Το θέμα των ιταλοκρατούμενων Δωδεκανήσων. δ. Οι αντιδράσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΟ-ΓIΟΥΓΚΟΣΛΑΒIΚΟ ΣΥΜΦΩΝΟ ΦIΛIΑΣ. α. Οι ελληνο-γιουγκοσλαβικές σχέσεις την περίοδο 1924-1928. β. Η παρέμβαση της Γαλλίας το καλοκαίρι του 1928. γ. Η επίσκεψη του Βενιζέλου στο Παρίσι και η υποχώρηση της γιουγκοσλαβικής διπλωματίας. δ. Τα ελληνο-γιουγκοσλαβικά πρωτόκολλα (11-10-1928) και το Σύμφωνο Φιλίας και ειρηνικής διευθέτησης των διαφορών (27-3-1929). ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΕΛΛΗΝΟ-ΤΟΥΡΚIΚΗ ΣΥΝΕΝΝΟΗΣΗ. α. Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις μετά τη Συνθήκη της Λοζάνης (1924-1928). β. Οι νέες διαπραγματεύσεις με την Τουρκία και η εμπλοκή της Ιταλίας (Αύγουστος Δεκέμβριος 1928). γ. Οι ελληνο-τουρκικές διαπραγματεύσεις το 1929. δ. Η Οικovoμική Συμφωvία (10-6-1930). ε. Η επίσκεψη του Βενιζέλου στην Τουρκία και η υπογραφή των τεσσάρων ελληνοτουρκικών Συμφώνων (30-10-1930). ε. 1. Σύμφωvo Φιλίας, Ουδετερότητας και Διαιτησίας. ε. 2. Πρωτόκoλλo περιoρισμoύ τωv vαυτικώv εξoπλισμώv. ε. 3. Σύμφωvo Εγκατάστασης. ε. 4. Σύμβαση Εμπoρίoυ. στ. Η επίσκεψη τoύρκικης διπλωματικής αvτιπρoσωπείας στηv Αθήvα (5-6/10/1931). ζ. Η στάση τωv Μεγάλωv Δυvάμεωv απέvαvτι στηv ελληvoτoυρκική Συμφωvία. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΟI ΠΡΟΣΠΑΘΕIΕΣ ΓIΑ ΤΗ ΣΥΜΦΙΛΙΩΣΗ ΜΕ ΤΑ ΥΠΟΛΟΙΠΑ ΒΑΛΚΑΝΙΚΑ ΚΡΑΤΗ. α. Η Βουλγαρία. α. 1. Οι ελληνοβουλγαρικές σχέσεις την περίοδο 1923-1928. α. 2. Οι πρώτες διαπραγματεύσεις της κυβέρνησης Βενιζέλου (1928-1929). α. 3. Οι διπλωματικές εξελίξεις το 1930. α. 4. Τo σχέδιo Henderson και το τέλος των διαπραγματεύσεων με τη Βουλγαρία (1931). β. Η Ρουμανία. γ. Η Αλβανία.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΑΛΛΟΙ ΤΟΜΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ. α. Το κυπριακό ζήτημα. α. 1. Η πολιτική, κοινωνική και οικονομική κατάσταση του νησιού γύρω στο 1930. α. 2. Η προσμονή της ένωσης με την Ελλάδα και η πορεία προς την εξέγερση του Οκτωβρίου του 1931. α. 3. Η κυπριακή εξέγερση (Οκτώβριος 1931) και η στάση της Κυβέρνησης Βενιζέλου. β. Οι ξένες στρατιωτικές αποστολές και οι στρατιωτικές προμήθειες της Ελλάδας. β. 1. Οι ξένες στρατιωτικές αποστολές στην Ελλάδα και ο ρόλος τους. β. 2. Ο στρατιωτικός εξοπλισμός της Ελλάδας. β. 3. Ο ναυτικός εξοπλισμός. β. 4 Η οργάνωση της αεροπορίας. γ. Οι πολεμικές επανορθώσεις. γ. 1. Οι πρώτες διαπραγματεύσεις για τον καθορισμό των πολεμικών επανορθώσεων. γ. 2. Τα διασυμμαχικά χρέη και η θέση της Ελλάδας απέναντι στις Μεγάλες Δυνάμεις. γ. 3. Η Συνδιάσκεψη της Χάγης (1929-1930) και ο διπλωματικός θρίαμβος του Βενιζέλου. γ. 4. Το χρεοστάσιο Χούβερ. ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ. α. Η είσοδος των προσφύγων στον ελλαδικό χώρο. β. Ο αγροτικός κόσμος και η εξέλιξή του στην τρίτη δεκαετία του 20 ου αιώνα. β. 1. Ο πληθυσμός. β. 2. Οι αγροτικές εκτάσεις. β. 3. Οι καλλιέργειες και η παραγωγή. γ. Η βιομηχανία και η βιοτεχνία στην τρίτη δεκαετία του 20 ου αιώνα. γ. 1. Η κλαδική διάρθρωση και η παραγωγή. γ. 2. Οι εργαζόμενοι. γ. 3. Οι αμοιβές των βιομηχανικών και βιοτεχνικών εργατών. γ. 4. Η εκμηχάνιση της ελληνικής βιομηχανίας. γ. 5. Η πολιτική του Βενιζέλου απέναντι στο κεφάλαιο. δ. Το ελληνικό εμπόριο στα τέλη της τρίτης δεκαετίας του εικοστού αιώνα. δ. 1. Οι εισαγωγές. δ. 2. Οι εξαγωγές. δ. 3. Τα λιμάνια και ο ρόλος τους στο εμπόριο. δ. 4. Ο κρατικός προστατευτισμός στο εμπόριο. ε. Το νομισματικό και χρεοπιστωτικό σύστημα. ε. 1. Η νομισματική σταθεροποίηση και η ίδρυση της Τράπεζας της Ελλάδας (Τ.τ.Ε). ε. 2. Ο ρόλος των τραπεζών στην οικονομία της Ελλάδας. ε. 3. Η διαμάχη Εθνικής Τράπεζας και Κράτους. στ. Το επίπεδο της ζωής στην Ελλάδα την περίοδο 1920-1930. στ. 1. Η γενική οικονομική κατάσταση της χώρας και η φορολογία. στ. 2. Η ζωή στην επαρχία. στ. 3. Η ζωή στην πόλη.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ. α. Η διαμάχη των τραπεζικών οίκων Seligman - Hambro για τις επενδύσεις στην Ελλάδα. β. Η σύμβαση για τα έργα της κοιλάδας του Στρυμόνα (με τον όμιλο Monks-Ulen). γ. Η συμφωνία για τα εγγειοβελτιωτικά έργα της Θεσσαλίας, της Ηπείρου και της Κρήτης (σύμβαση Βοοt). δ. Η εταιρεία Power and Traction και τα έργα εξηλεκτρισμού στην Αθήνα. ε. Οι συμφωνίες για τις τηλεπικοινωνίες (με την εταιρεία Siemens-Halske). στ. Η συμφωνία για το τηλεγραφικό δίκτυο και τις ασύρματες επικοινωνίες (με την εταιρεία Eastern Telegraph Company). ζ. Συμπεράσματα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΤΩΧΕΥΣΗ. α. Τα πρώτα σημάδια της παγκόσμιας κρίσης στην Ελλάδα. β. Το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα και η αντίδραση της κυβέρνησης Βενιζέλου. γ. Η οικονομική κατάσταση της Ελλάδας στα τέλη του 1931. δ. Οι προσπάθειες του Βενιζέλου για την αντιμετώπιση της κρίσης στις αρχές του 1932. ε. Η Δημοσιονομική Επιτροπή της Κ.Τ.Ε. και οι προσμονές της ελληνικής κυβέρνησης. στ. Ο μαύρος Απρίλιος της ελληνικής οικονομίας και η πτώχευση. ζ. Ο δανεισμός, οι τράπεζες και ο ρόλος τους στην πτώχευση της Ελλάδας. ζ. 1. Ο δανεισμός και οι συνέπειές του στην ελληνική οικονομία. ζ. 2. Ο ρόλος των τραπεζών στην κρίση του 1932. η. Οι πολιτικές συνέπειες της ελληνικής πτώχευσης. θ. Η νέα κυβέρνηση του Βενιζέλου και τα μέτρα για την ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας. ι. Τα αποτελέσματα των οικονομικών μέτρων. ια. Οι εξελίξεις στην Ελλάδα (Ιούνιος 1932 Μάρτιος 1933) και το τέλος της πολιτικής κυριαρχίας του Ελευθερίου Βενιζέλου. ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η προσωπικότητα του Ελευθερίου Βενιζέλου άσκησε μεγάλη επίδραση στη μεταπολεμική ιστορική βιβλιογραφία και, αν μη τι άλλο, ήταν πάντα γοητευτική, όχι μόνο για τους επαγγελματίες ιστορικούς, αλλά και για τους απλούς φιλίστορες αναγνώστες. Στο ίδιο πλαίσιο, αλλά κυρίως για ν αποδώσει την πρέπουσα τιμή σ αυτόν το σημαντικό Έλληνα πολιτικό άντρα, το Μάρτιο του 1989 η Βουλή των Ελλήνων, κατόπιν πρότασης του τότε προέδρου της, Γιάννη Αλευρά, θεσμοθέτησε το Βραβείο Μνήμης Ελευθερίου Βενιζέλου (Κανονισμός Απονομής Βραβείου για την προαγωγή των Κοινοβουλευτικών Θεσμών, ΦΕΚ 165Α/16-6-1989 και Πρακτικά Βουλής, Δ Περίοδος, Σύνοδος Δ Συνεδρίαση Ρ, Πέμπτη 19 Μαρτίου 1989, σ. 4119). Στις 26 Απριλίου 1995 το θέμα του παραπάνω διαγωνισμού ήταν: «Οι εξωτερικές σχέσεις της Ελλάδος επί κυβερνήσεως Ελευθερίου Βενιζέλου (1928-1932)». Επίσης, στο διαγωνισμό με ημερομηνία 25 Ιουνίου 1999 το θέμα ήταν: «Η αναπτυξιακή πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου κατά την περίοδο 1928-1932». Ο συγγραφέας έλαβε μέρος και στους δύο διαγωνισμούς και οι εργασίες του βραβεύτηκαν για την ποιότητά τους από τη Βουλή των Ελλήνων. Το παρόν βιβλίο είναι η τελική σύνθεση των δύο παραπάνω αδημοσίευτων μέχρι σήμερα εργασιών, επεξεργασμένων, όμως, με σύγχρονη και ακριβή προσέγγιση των γεγονότων, δοσμένων με κριτικό πνεύμα ανάλυσης. Επιπλέον, σ αυτό το βιβλίο προστέθηκε νέο υλικό, που στο μεταξύ ανευρέθηκε σε ποικίλες ιστορικές πηγές, αυξήθηκαν τα βιβλιογραφικά δεδομένα και εμπλουτίστηκαν με τα πιο σύγχρονα εγχειρίδια και λεπτομερειακές αναφορές, που αφορούν διάφορους τομείς της διπλωματίας και της οικονομίας που εξετάζονται στο βιβλίο. Σε τούτο το βιβλίο, περιγράφονται με αδρές γραμμές η διπλωματική πολιτική και η οικονομία της Ελλάδας, όπως διαμορφώθηκαν από τον Ελευθέριο Βενιζέλο την περίοδο 1928-1932. Στο πρώτο μέρος περιγράφεται η εξωτερική πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου. Το πρώτο κεφάλαιο καλύπτεται από τις διαπραγματεύσεις με την Ιταλία και την υπογραφή του ελληνο-ιταλικού συμφώνου. Το δεύτερο κεφάλαιο αφορά την υπογραφή του συμφώνου φιλίας με τη Γιουγκοσλαβία και το τρίτο την πορεία της ελληνοτουρκικής συνεννόησης. Στο τέταρτο κεφάλαιο περιγράφονται οι προσπάθειες για τη συμφιλίωση με τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες, δηλαδή τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία και την Αλβανία. Τέλος, στο πέμπτο κεφάλαιο αναφέρονται διάφορες άλλες πτυχές της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, δηλαδή το κυπριακό ζήτημα και η εξέγερση του 1931, οι στρατιωτικές προμήθειες της Ελλάδας και οι προσπάθειες του Βενιζέλου να εξασφαλίσει ένα μεγάλο ποσοστό από τις πολεμικές επανορθώσεις του
πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Το δεύτερο μέρος του βιβλίου αφορά την οικονομία της Ελλάδας, την περίοδο 1928-1932. Στο πρώτο κεφάλαιο σκιαγραφείται η οικονομική κατάσταση της χώρας και περιγράφονται οι βασικοί τομείς παραγωγής και το επίπεδο της ζωής στην Ελλάδα. Στο δεύτερο κεφάλαιο, γίνεται αναφορά στο αναπτυξιακό πρόγραμμα του Ελευθερίου Βενιζέλου την περίοδο 1928-1932 και στην προσπάθειά του για την οικονομική ανασυγκρότηση της χώρας. Στο τελευταίο κεφάλαιο, αναλύεται η οικονομική κρίση που χτύπησε την Ελλάδα από το 1931, ως αποτέλεσμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 1929. Εδώ παρουσιάζεται και η αγωνιώδης προσπάθεια του Βενιζέλου για την αντιμετώπισή της, αλλά και οι μηχανισμοί, εγχώριοι και εξωτερικοί, που οδήγησαν τη χώρα στη χρεοκοπία το 1932. Στο τέλος του βιβλίου, υπάρχουν διευκρινιστικές υποσημειώσεις κι ένα παράρτημα. Σ αυτό περιλαμβάνονται ένα χρονολόγιο με τα σημαντικότερα γεγονότα της εξεταζόμενης περιόδου, αρκετά κείμενα από δημοσιευμένα αρχεία με διευκρινιστικό ρόλο για το πρώτο μέρος του βιβλίου, αλλά και στατιστικοί πίνακες που αφορούν το δεύτερο μέρος του βιβλίου και συμβάλλουν στην κατανόηση την οικονομικής κατάστασης της Ελλάδας. Πέρα από αυτά, ο αναγνώστης μπορεί να βρει ένα σύνολο συνθηκών, που αφορούν τις διακρατικές συμφωνίες που υπέγραψε η Ελλάδα την περίοδο 1928-1932, μια εκτενή βιβλιογραφία, που μπορεί να συμβουλευτεί πολλαπλά, προκειμένου να εμβαθύνει σ αυτή την περίοδο, αλλά και αρκετό συνοδευτικό φωτογραφικό υλικό της εποχής.
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εκλογή του Ελευθερίου Βενιζέλου στην πρωθυπουργία (19 Αυγούστου 1928) και η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων. Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος τερματίστηκε επίσημα στις 28 Ιουλίου (10 Αυγούστου) 1920 με την υπογραφή της συνθήκης των Σεβρών, στην οποία περιλαμβανόταν και η συνθήκη ειρήνης με την Τουρκία. Επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας στη συνδιάσκεψη της ειρήνης ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος, που συνυπέγραψε τέσσερις χωριστές συνθήκες. Σύμφωνα με αυτές, παραχωρούνταν στην Ελλάδα όλη η Θράκη, τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος, αλλά και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Τέλος, η Ελλάδα αποκτούσε μέρος της δυτικής Μικράς Ασίας, με επίκεντρο τη Σμύρνη, ενώ υπήρχε η προοπτική μετά από πέντε χρόνια να ενσωματώσει πλήρως την πόλη και την περιοχή της. Αυτή η συνθήκη αποτελούσε για τους Έλληνες της εποχής την ολοκλήρωση της Μεγάλης Ιδέας, δηλαδή τη δημιουργία της Ελλάδας των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών. Ο Βενιζέλος επέστρεψε στην Ελλάδα και, πιστεύοντας ότι ήταν ιδιαίτερα ενισχυμένος πολιτικά, προκήρυξε εκλογές για τις 1/14 Νοεμβρίου 1920. Ωστόσο, ο Βενιζέλος και το κόμμα των Φιλελευθέρων ηττήθηκαν. Το παράδοξο των εκλογών ήταν ότι οι Φιλελεύθεροι κέρδισαν περισσότερες ψήφους (375.803) από την Ενωμένη Αντιπολίτευση (368.678). Όμως, λόγω των ιδιαιτεροτήτων του εκλογικού συστήματος, οι Φιλελεύθεροι επί συνόλου 369 εδρών δεν κέρδισαν παρά 118 έδρες. Μάλιστα οι 52 ήταν χωρίς αντίπαλο συνδυασμό στη Θράκη, περιοχή που είχε πρόσφατα προσαρτηθεί στην Ελλάδα και ήταν ακόμα κάτω από τον έλεγχο του στρατού. Ουσιαστικά, η λεγόμενη παλαιά Ελλάδα νοτίως της Μακεδονίας καταψήφισε μαζικά το Βενιζέλο. Η πιο πιθανή εξήγηση που δόθηκε γι αυτή την εκλογική ήττα του Βενιζέλου ήταν ότι ο λαός, κουρασμένος από τις πολεμικές συγκρούσεις, τον καταψήφισε, πράγμα που και ο ίδιος ο Βενιζέλος αναγνώρισε. Μάλιστα, μην έχοντας ούτε κι ο ίδιος εκλεγεί βουλευτής, αποχώρησε από την Ελλάδα και μετέβη στο Παρίσι. Στα επόμενα χρόνια, ακολούθησαν τα γεγονότα της μικρασιατικής καταστροφής (Αύγουστος 1922), το κίνημα του στρατηγού Θεόδωρου Πάγκαλου, η δίκη των εξ και η καταδίκη τους (15 Νοεμβρίου 1922), αλλά και η υπογραφή της συνθήκη της Λοζάνης (24 Ιουλίου 1923), όπου αρχηγός της ελληνικής αντιπροσωπείας ήταν και πάλι ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Στις 16 Δεκεμβρίου 1923 διεξήχθησαν νέες εκλογές και οι Φιλελεύθεροι επανήλθαν στην εξουσία. Ο Βενιζέλος,
αν και βρισκόταν ακόμα στο εξωτερικό, εξελέγη πρώτος βουλευτής στις είκοσι εκλογικές περιφέρειες. Στις 4 Ιανουαρίου 1924 επανήλθε στην Ελλάδα και την επομένη εξελέγη πρόεδρος της Βουλής σχεδόν παμψηφεί, λαμβάνοντας 345 ψήφους επί 354 ψηφισάντων. Στις 11 Ιανουαρίου, σχημάτισε κυβέρνηση, όμως στις 4 Φεβρουαρίου αποσύρθηκε για λόγους υγείας και στις 10 Μαρτίου αναχώρησε πάλι για το Παρίσι. Σύντομα, η πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα έγινε ασταθής. Κυβερνήσεις διαδέχονταν η μία την άλλη, ενώ στο εξωτερικό η διπλωματική απομόνωση της χώρας ήταν άμεση. Την κατάσταση εκμεταλλεύτηκε και πάλι ο στρατηγός Πάγκαλος και τον Ιούνιο του 1925 με πραξικόπημα ανέτρεψε την κυβέρνηση του Ανδρέα Μιχαλακόπουλου. Το παγκαλικό καθεστώς (25/6/1925-23/8/1926) ανατράπηκε από νέο κίνημα του οποίου ηγούταν ο στρατιωτικός Γεώργιος Κονδύλης. Ο τελευταίος επανέφερε την πολιτική ομαλότητα στη χώρα και διεξήχθησαν νέες εκλογές, στις οποίες επικράτησαν τα βενιζελικά κόμματα. Τελικά στις 4 Δεκεμβρίου 1926 σχηματίστηκε Οικουμενική Κυβέρνηση υπό τον Αλέξανδρο Ζαΐμη. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος επέστρεψε στην Ελλάδα στις 20 Απριλίου 1927 και εγκαταστάθηκε στα Χανιά, δηλώνοντας ότι δε θα αναμειγνυόταν στην πολιτική ζωή του τόπου. Πάντως, συχνά επισκεπτόταν την Αθήνα και ερχόταν σε επαφή με βουλευτές του κόμματός του. Από την άλλη, αρνούταν να επιστρέψει στην ηγεσία των Φιλελευθέρων, παρά τις εκκλήσεις της Κυβέρνησης, όσο και προσωπικά του Υπουργού Οικονομικών, Γεωργίου Καφαντάρη, αν και διατηρούσε τακτική αλληλογραφία μαζί του και είχαν συχνές συναντήσεις. Σε μια τέτοια συνάντηση, στις 19 Μαΐου 1928, ο Καφαντάρης ζήτησε από το Βενιζέλο μεταξύ των άλλων να εγκρίνει άτυπα την οικονομική του πολιτική. Τα σημαντικότερα θέματά της αφορούσαν το δάνειο της σταθεροποίησης, το διακανονισμό των πολεμικών χρεών προς τη Γαλλία και τη ρύθμιση των σχέσεων Κράτους Εθνικής Τράπεζας. Ο Βενιζέλος, όμως, ήταν αντίθετος με τους χειρισμούς της Κυβέρνησης. Έτσι, στις 22 Μαΐου 1928 ο Καφαντάρης ανακοίνωσε επίσημα, τόσο σε σύσκεψη των Φιλελευθέρων βουλευτών, όσο και με επιστολή του στον πρωθυπουργό Ζαΐμη την παραίτησή του από την Κυβέρνηση αλλά και από την ηγεσία του κόμματος των Φιλελευθέρων. Αμέσως, ακολούθησε η παραίτηση της Κυβέρνησης προς τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Παύλο Κουντουριώτη. Στις 23 Μαΐου 1928, ο Βενιζέλος δήλωσε ότι επανερχόταν στην πολιτική ζωή και ότι αναλάμβανε την αρχηγία του κόμματος των Φιλελευθέρων. Μετά από διαβουλεύσεις, η Οικουμενική Κυβέρνηση υπό το Ζαΐμη συνέχισε να υφίσταται ως τις 27 Ιουνίου και με το Βενιζέλο ως τις 9 Ιουλίου. Ο τελευταίος προκήρυξε εκλογές για τις 19 Αυγούστου με πλειοψηφικό σύστημα. Ο
Ελευθέριος Βενιζέλος και το κόμμα των Φιλελευθέρων κατάφεραν να επικρατήσουν εύκολα. Σε σύνολο 1.017.281 έγκυρων ψηφοδελτίων και 250 εδρών τα βενιζελικά κόμματα έλαβαν 620.756 ψήφους (61,02%) και 223 έδρες. Από αυτές μόνο οι Φιλελεύθεροι έλαβαν 178. Η αντιβενιζελική παράταξη συγκέντρωσε συνολικά 336.057 ψήφους (33,03%), αλλά λόγω του εκλογικού συστήματος μόνο 24 έδρες, ενώ τις υπόλοιπες κατέλαβαν άλλα μικρότερα κόμματα. Γενικά, δημιουργήθηκαν πολλά ερωτήματα σχετικά με τον τρόπο που ο Βενιζέλος επανήλθε στον πολιτικό στίβο της χώρας. Ο ίδιος είχε δικαιολογηθεί ότι όφειλε να το πράξει, γιατί φοβόταν νέο στρατιωτικό κίνημα. Άλλοι, πάντως έλεγαν ότι δε συνέτρεχε τέτοιος λόγος στη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Σίγουρο είναι, πάντως ότι ο Βενιζέλος αδυνατούσε εκ φύσεως να παραμείνει στο περιθώριο της πολιτικής ζωής για πολύ καιρό, ενώ και η συγκυρία ήταν κατάλληλη για την επάνοδό του. Ο Πάγκαλος είχε απομακρυνθεί, ενώ η χώρα είχε επανέλθει στην πολιτική ομαλότητα, μετά τις εκλογές του Ιανουαρίου του 1926. Όμως ήταν κάτι παραπάνω από σίγουρο ότι η χώρα χρειαζόταν σταθερή κυβέρνηση και η Οικουμενική Κυβέρνηση δεν είχε παρά περιορισμένες δυνατότητες να πετύχει κάτι τέτοιο. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν γνωστή πολιτική προσωπικότητα, όχι μόνο στο εσωτερικό, αλλά και στο εξωτερικό. Ακόμη και από την περίοδο της προεκλογικής του εκστρατείας, είχε δώσει σαφή δείγματα της εξωτερικής πολιτικής που θ ακολουθούσε. Άμεσος στόχος της ήταν η ένταξη της χώρας στο σύστημα της διπλωματικής ισορροπίας που διαμορφωνόταν κάτω από την πίεση των διεθνών ανταγωνισμών, μέσω της αναθεώρησης των σχέσεων με τις Μεγάλες Δυνάμεις. Πρωτίστως, ενδιαφερόταν για τη διατήρηση της φιλίας της Αγγλίας και της Γαλλίας, μετά για τη δημιουργία καλών σχέσεων με τη γειτονική Ιταλία και τέλος, για τη διευθέτηση των διαφορών με τις βαλκανικές χώρες και ιδίως με την Τουρκία. Η επάνοδος του Βενιζέλου προκάλεσε αλυσιδωτές αντιδράσεις στο εξωτερικό. Την περίοδο αυτή, η Μεγάλη Βρετανία ακολουθούσε πολιτική διατήρησης του status quo, τόσο στην Ευρώπη, όσο και στο νευραλγικό χώρο της Ανατολικής Μεσογείου και ειδικά των Βαλκανίων. Η Ελλάδα ήταν παραδοσιακά στενά δεμένη με την Αγγλία. Εξάλλου, και ο ίδιος ο Βενιζέλος πίστευε ότι η Ελλάδα, ως ναυτική χώρα, έπρεπε να εξαρτάται από μια μεγάλη ναυτική δύναμη, όπως η Αγγλία. Όταν, όμως, ο Βενιζέλος ανέβαινε στην εξουσία, ο ρόλος της Ελλάδας στα σχέδια της Μεγάλης Βρετανίας είχε αλλάξει, ειδικά μετά την απομάκρυνση της Γερμανίας από τα Βαλκάνια και την ταυτόχρονη στροφή της Γαλλίας στην Κεντρική Ευρώπη. Η πολιτική της Αγγλίας ήταν η διακριτική παρακολούθηση των γεγονότων στην περιοχή, χωρίς τη δέσμευσή της για υποστήριξη οποιασδήποτε βαλκανικής δύναμης. Ανεξαρτήτως τούτων, η ελληνική φιλία ήταν σημαντική για τη Μεγάλη
Βρετανία, αφού συνδεόταν γεωπολιτικά με το θέμα της διώρυγας του Σουέζ και κυρίως με το θέμα των Δαρδανελίων. Επίσης, οι οικονομικές σχέσεις των δύο χωρών ασκούσαν σημαντική επίδραση και στον πολιτικό τομέα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, η Ελλάδα κατείχε σημαντική θέση στις αγορές των βρετανικών προϊόντων. Tο αγγλικό κεφάλαιο που είχε τοποθετηθεί σε ιδιωτικές ελληνικές επενδύσεις, γύρω στο 1938, ανερχόταν περίπου σε 15 εκατομμύρια λίρες. Τέλος, το μέγιστο των επενδυμένων κεφαλαίων στις ελληνικές δημόσιες επιχειρήσεις ήταν αγγλικής προέλευσης, ενώ και το μέγιστο του εξωτερικού χρέους της Ελλάδας οφειλόταν σε Βρετανούς. Η επάνοδος του Βενιζέλου στην πρωθυπουργία της Ελλάδας προκάλεσε ανησυχία στους διπλωματικούς κύκλους της Αγγλίας. Υπήρχε η εντύπωση ότι ο Βενιζέλος θα διέκοπτε το ήσυχο πολιτικό κλίμα των Βαλκανίων, πράγμα που πιθανόν θα έβλαπτε και τα οικονομικά συμφέροντα των Άγγλων στην περιοχή. Μάλιστα, ο Υπουργός εξωτερικών της Αγγλίας, Austen Chamberlain, έδειχνε μάλλον δυσαρεστημένος στην προοπτική της νίκης του Βενιζέλου στις εκλογές του Αυγούστου του 1928. Τελικά, όμως, η στάση του Λονδίνου άλλαξε κυρίως μετά την άνετη νίκη του Βενιζέλου. Σ αυτό συνέβαλε και η θετική στάση του στη γενική προώθηση των αγγλικών συμφερόντων στην Ελλάδα έναντι των αμερικανικών. Την ίδια περίοδο, η Γαλλία είχε στρέψει τις προσπάθειές της στο κατά το δυνατόν μεγαλύτερο εδαφικό περιορισμό της ηττημένης κατά τον Α παγκόσμιο πόλεμο Γερμανίας, με τη δημιουργία ενός συστήματος συμμαχιών. Έτσι, με την πρωτοβουλία της Γαλλίας, δημιουργήθηκε η λεγόμενη Μικρή Αντάντ (Entente) με τη συμμετοχή της Γιουγκοσλαβίας, της Ρουμανίας και της Τσεχοσλοβακίας και προωθήθηκε η γαλλο-πολωνική συμμαχία και η συνεργασία με το Βέλγιο. Οι σκoπoί, για τους οποίους συνεστήθη η Μικρή Αντάντ ήταν vα στερεώσει τo ειρηνικό καθεστώς της κεντρικής Ευρώπης και vα εξασφαλίσει τηv εφαρμoγή τωv συvθηκώv, ιδίως έναντι της Γερμανίας. Επίσης, αποτελούσε τον πυρήνα της oικovoμικής oργάvωσης τωv μικρών κρατώv της Κεντρικής Ευρώπης και ουσιαστικά επεδίωκε v αναπληρώσει πολιτικά τηv Αυστρo-Ουγγαρία στoν ίδιο χώρο, αφού μπορούσε ακόμα και ν ακoλoυθήσει ομοιόμορφη πoλιτική έvαvτι τωv μεγάλων διεθvώv πρoβλημάτωv. Η Γαλλία ήταν θεωρητικά πιο θετική στην επάνοδο του Βενιζέλου, αλλά οι σχέσεις των δύο χωρών βρίσκονταν σε κρίση. Από τη μια, ήταν ο άδικος κατά το Βενιζέλο διακανονισμός του διασυμμαχικού ελληνο-γαλλικού πολεμικού χρέους, που τελικά άφηνε στην Ελλάδα μεγάλο υπόλοιπο για πληρωμή. Μάλιστα το γεγονός ότι η Γαλλία εκβίασε την Ελλάδα, λέγοντας ότι, αν δεν συμφωνούσε στην πληρωμή του χρέους δε θα συνέδραμε στις προσπάθειές της για τη λήψη δανείου με την έγκριση της Κ.Τ.Ε. αποτέλεσε ένα επιπλέον λόγο δυσαρέσκειας του Βενιζέλου. Απ την άλλη,
η Γαλλία είχε στρέψει το ενδιαφέρον της στην κεντρική Ευρώπη, ενώ στα Βαλκάνια ευνοούσε ολοφάνερα τη Γιουγκοσλαβία. Όλα αυτά είχαν συνέπεια τη χαλάρωση των δεσμών με την Ελλάδα. Επίσης, όταν στις αρχές του 1928, ο Έλληνας Υπουργός Εξωτερικών, Α. Μιχαλακόπουλος, ξεκίνησε συνομιλίες με την Ιταλία, για να συνυπογράψουν ένα Σύμφωνο Φιλίας, αυτό προκάλεσε νέα αρνητική αντίδραση του Παρισιού. Πάντως, η άνοδος του Βενιζέλου στην εξουσία αντιμετωπίστηκε θετικά από το Παρίσι, καθώς πιστευόταν ότι τελικά δε θα ακολουθούσε φιλο-ιταλική πολιτική. Όπως σημείωνε στις 9-5-1928 ο Γάλλος πρέσβης στην Αθήνα, Clement- Simon, το Παρίσι ήταν ήδη ενήμερο για την αμφιβολία του Λονδίνου στο πρόσωπο του Βενιζέλου. Έτσι, οι Γάλλοι είχαν έναν ακόμα λόγο να ενδιαφέρονται σοβαρά για την επάνοδο του Βενιζέλου στην εξουσία. Σ αυτό το πλαίσιο, μπορούν να τοποθετηθούν και οι φήμες που ανέφεραν ότι οι Γάλλοι είχαν συμβάλει στην ανατροπή της προηγούμενης αντι-γαλλικής ελληνικής κυβέρνησης. Η Ιταλία, τέλος, ήταν ανήσυχη στην προοπτική επανόδου του Βενιζέλου. Αυτό φαίνεται έμμεσα από τη μάλλον βιαστική υπογραφή του ιταλοτουρκικού συμφώνου στις 30-5-1928, όταν στην Ελλάδα άρχιζε η πολιτική αστάθεια που ανέδειξε πρωθυπουργό το Βενιζέλο. Επίσης, η μετά από λίγους μήνες αποχώρηση του ιταλόφιλου Μιχαλακόπουλου από την εξουσία και ο φόβος ότι ο Βενιζέλος θα ανακινούσε σύντομα ακόμα και το θέμα των ιταλοκρατούμενων ελληνικών Δωδεκανήσων κρατούσαν σε εγρήγορση τη Ρώμη. Πέρα από αυτά, το ταραγμένο παρελθόν μεταξύ Ιταλίας και Βενιζέλου, καθώς και η σχεδόν απόλυτη πίστη του στη φιλία κυρίως προς την Αγγλία, συνιστούσαν λόγους ανησυχίας της Ιταλίας για την πιθανή επάνοδο του Βενιζέλου στην πρωθυπουργία της Ελλάδας.