ΕΝΟΤΗΤΑ 4 η ΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΜΙΛΙΑΣ ΣΕ ΠΑΙ ΙΑ ΜΕ ΜΑΘΗΣΙΑΚΕΣ ΙΑΤΑΡΑΧΕΣ-ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Μέχρι τη ηλικία των 6 χρόνων τα περισσότερα παιδιά έχουν αποκτήσει ένα λεξιλόγιο µε 14.000 περίπου λέξεις (8000 ρίζες λέξεων), έχουν εµπεδώσει τα περισσότερα µορφήµατα και τους κανόνες της σύνταξης της µητρικής τους γλώσσας, και έχουν κατακτήσει όλα τα φωνήµατα, τους φθόγγους και τα συµπλέγµατα του φωνολογικού συστήµατος της γλώσσας που οµιλούν. Αυτό δεν συµβαίνει και µε τα παιδιά που αργότερα θα παρουσιάσουν διαταραχές της µάθησης. Τα παιδιά αυτά συνήθως ξεκινάνε το σχολείο µε γλωσσικά ελλείµµατα. υστυχώς τα ελλείµµατα αυτά δεν είναι εµφανή όπως είναι π.χ. στο παιδί µε εξελικτική δυσφασία. Ο λειτουργικός λόγος των παιδιών αυτών είναι συνήθως ικανοποιητικός, και δεν κάνει τους γονείς ούτε και τους δασκάλους να ανησυχούν. Οι δυσκολίες αρχίζουν σε ένα µεγάλο ποσοστό (60%) στην πρώτη τάξη όταν το παιδί αρχίζει να µαθαίνει να διαβάζει και να γράφει, και σε ένα µικρότερο ποσοστό (30%) στην Τρίτη τάξη, όταν ζητείται από το παιδί να αποµνηµονεύσει και να αφηγηθεί κείµενα ιστορίας, θρησκευτικών, γεωγραφίας κλπ. ιαταραχές του λόγου και της οµιλίας Σύµφωνα µε τους Bloom & Lahey (1978) η γλώσσα έχει τρεις διαστάσεις: το περιεχόµενο (σηµασιολογία), τη µορφή και τη χρήση, οι οποίες βρίσκονται σε αλληλεπίδραση. Το περιεχόµενο αποτελείται από θέµατα. Ο αριθµός των θεµάτων για τα οποία µιλούν οι άνθρωποι όλου του κόσµου είναι απεριόριστος. Τα θέµατα του περιεχοµένου είναι: λεξιλόγιο. Γνώση των ονοµάτων των αντικειµένων (συγκεκριµένα και κατηγορίες), και οι σηµασιολογικές σχέσεις µεταξύ αντικειµένων και µεταξύ γεγονότων: Η µορφή αποτελείται από την φωνολογία, τη µορφολογία, και τη σύνταξη. Η φωνολογία ασχολείται µε τη µελέτη των φθόγγων, των φωνηµάτων και της προσωδίας. Η µορφολογία ασχολείται µε τα µικρότερα τµήµατα του λόγου που φέρουν νόηµα, τα µορφήµατα (καταλήξεις, λέξεις) και η σύνταξη µε τη θέση των λέξεων στην πρόταση. Η χρήση αφορά τους κανόνες της κοινωνικής γλώσσας (πραγµατολογία). - 35 -
Τα παιδιά µε µαθησιακά προβλήµατα µπορεί να έχουν δυσκολίες σε κάθε µία από τις διαστάσεις αυτές της γλώσσας. ιαταραχές Περιεχοµένου Φτωχό λεξιλόγιο Ο µαθητής παρουσιάζει φτωχό λεξιλόγιο αντίληψης ή έκφρασης και δυσκολία στους ορισµούς των λέξεων. Ακόµη και όταν το λεξιλόγιο είναι µέσα στα φυσιολογικά πλαίσια, µπορεί το παιδί να έχει δυσκολία στον ορισµό της λέξης. Η ικανότητα αυτή είναι µεταγλωσσική, χρειάζεται να έχει κανείς σαφή, ξεκάθαρη γνώση της λέξης για να δώσει τον ορισµό της. Τα περισσότερα παιδιά µε µαθησιακές δυσκολίες έχουν δυσκολία στον ορισµό των λέξεων. Συχνά επίσης δυσκολεύονται να κυριολεκτήσουν και χρησιµοποιούν αόριστους όρους (π.χ. αυτό, εκεί). Το περιορισµένο λεξιλόγιο µπορεί να απορρέει από προβλήµατα στην αποθήκευση της λέξης στη σηµασιολογική µνήµη (λιγότερα διακριτικά σηµασιολογικά χαρακτηριστικά, λιγότερες συσχετίσεις και σύνδεσµοι λέξεων). Ελλειµµατική σηµασιολογική οργάνωση Στα φυσιολογικά αναπτυσσόµενα παιδιά υπάρχει εξέλιξη στην σηµασιολογική οργάνωση των λέξεων. Μέχρι την ηλικία των 5 χρόνων εάν ζητηθεί από το παιδί να πει ποια λέξη πάει µε τη λέξη π.χ. ποδήλατο η πιο συχνή απάντηση είναι πέφτω, κόκκινο, βόλτα δηλαδή το παιδί αναφέρεται στη συνταγµατική σχέση των λέξεων, που έχει να κάνει µε τη σειρά των λέξεων στην πρόταση και τις προσωπικές του εµπειρίες. Μετά την ηλικία των 5 χρόνων όµως η απάντηση είναι µια περισσότερο αφηρηµένη παραδειγµατική σχέση π.χ. ποδήλατο-αυτοκίνητο (κατηγορία οχήµατα). Φαίνεται δηλαδή ότι το παιδί βάζει µια τάξη στο λεξιλόγιό του και είναι ευκολότερη έτσι η ανάκληση των λέξεων. Υπάρχουν δύο µέθοδοι αξιολόγησης της σηµασιολογικής οργάνωσης: η κατηγοριοποίηση και οι ελεγχόµενοι συσχετισµοί. Στην κατηγοριοποίηση, λέµε στο παιδί 4 λέξεις και του ζητούµε να µας πει ποιες δύο πάνε µαζί π.χ καρέκλα, τύµπανο, ταβάνι, κιθάρα ή σε πιο αφηρηµένο επίπεδο επιτυχία, χαρά, δειλία, αποτυχία. Στους ελεγχόµενους συσχετισµούς ζητείται από το παιδί να ονοµάσει όσο το δυνατόν περισσότερες λέξεις γύρω από µια κατηγορία π.χ. φρούτα, µουσικά όργανα κλπ. - 36 -
Μεταφορικές Έννοιες Τα παιδιά µε µαθησιακές δυσκολίες παρουσιάζουν ελλείµµατα στην αντίληψη παροµοιώσεων (π.χ. τρώει σαν πουλάκι, ψηλή σαν κυπαρίσσι, άσπρος σαν το γάλα) στην αντίληψη µεταφοράς (π.χ. κοιµάται µε τις κότες, τα χιόνια στο κεφάλι της γιαγιάς, µαργαριταρένιο χαµόγελο) και στην αντίληψη παροιµιών (π.χ. κάλλιο αργά παρά ποτέ, όποιος βιάζεται σκοντάφτει). Παρουσιάζουν επίσης δυσκολίες στην παραγωγή συνώνυµων λέξεων (περπατάω βαδίζω, γέρος- ηλικιωµένος, ήρεµος- πράος), αντιθέτων (ζεστό- κρύο, στεγνό- βρεγµένο), και πολύσηµων λέξεων ( έσποινα= κυρία, Παναγία, όνοµα). Η περιορισµένη σηµασιολογική γνώση της λέξης εµποδίζει την αντίληψη προτάσεων µε πολυσηµία (π.χ. Ω έσποινα µου κάνε µου αυτή τη χάρη). Το παιδί µε µαθησιακές δυσκολίες νοµίζει ότι κάποιος απευθύνεται σε κάποια έσποινα (όνοµα). Φτωχό λεξιλόγιο περιορισµένο σε απλές συχνής χρήσεως λέξεις κάνει την ανάγνωση δύσκολων, πολυσύλλαβων λέξεων δύσκολη, και την κατανόηση κειµένων ακόµη δυσκολότερη. Υποανάπτυκτοι συσχετισµοί µεταξύ λέξεων, φτωχές ικανότητες κατηγοριοποίησης µπορεί να κάνουν δύσκολη τη συγκράτηση και αποµνηµόνευση πληροφοριών κειµένων καθώς επίσης και την αφήγηση γενικά. Τα παιδιά µε µαθησιακά προβλήµατα µπορεί να έχουν δυσκολίες στην κατανόηση ερωτήσεων τι, ποιος, γιατί, πότε, πώς, στην κατανόηση εντολών, και στην κατανόηση σηµασιολογικών σχέσεων π.χ. παθητικής φωνής, συγκριτικών σχέσεων. Επιπλέον τα παιδιά µε µαθησιακές δυσκολίες έχουν πολύ συχνά δυσκολία µε γλωσσολογικές έννοιες και κυρίως του χώρου (ανάµεσα, δίπλα, υπεράνω) και του χρόνου (µήνες του έτους, εποχές, ηµεροµηνίες γιορτών κλπ). υσκολία στην Ανάκληση των Λέξεων Συνήθως υπάρχει καθυστέρηση στην ανάκληση της λέξης ή αντικατάσταση της αναζητούµενης λέξης από άλλες λέξεις ή περιφραστική περιγραφή των λέξεων {π.χ. «εκεί που πλένουµε τα πιάτα» αντί για νεροχύτη) ή χρήση χειρονοµιών ή παντοµίµας, κλπ. Συνήθως η αντικατάσταση λέξεων γίνεται : Από λειτουργικά χαρακτηριστικά (π.χ. αντί για βροχή / σύννεφο) Συνώνυµα (π.χ. γυναίκα/ κυρία, παιδί /αγόρι) Αντικατάσταση του αρχικού φωνήµατος µιας λέξης από το τελευταίο φώνηµα της προηγούµενης πρότασης (εµµονή) (π.χ. άλλαξε ο καιρός σ(π)άρε οµπρέλα). - 37 -
Στην ανάγνωση, αντικατάσταση λέξεων µε παρόµοιες οπτικά λέξεις. Για την αξιολόγηση της δυσκολίας στην ανάκληση λέξεων χρησιµοποιούµε γρήγορη κατονοµασία χρωµάτων, εικόνων, αριθµών, συµπλήρωση προτάσεων κλπ. οκιµασίες αξιολόγησης διαταραχών περιεχοµένου Για την αξιολόγηση των σηµασιολογικών ικανοτήτων προτείνεται η χρήση των ακόλουθων δοκιµασιών (τεστ): Peabody Picture Vocabulary Test III (PPVT-ΙΙΙ), Lioyd M.Dunn & Leota M. Dunn Expressive One Word Picture Vocabulary Test (EOWPVT) M. Gardner (1990) Assessing Semantic Skills through Every Day Themes ASSET M.Barrett, L.Zachman, R. Huisingh Test οf Word Finding. D. German. DLM publications Clinical Evaluation Of Language Fundamentals 4 (κλίµακα Word Classes (receptive and expressive), Harcourt Assessment ΑΘΗΝΑ κλίµακα «Λεξιλόγιο», Ελληνικά Γράµµατα Μορφή: ιαταραχές Γραµµατικής Μορφολογίας και Σύνταξης Η µορφολογία είναι ο κλάδος της γλωσσολογίας που µελετάει την εσωτερική δοµή της λέξης π.χ. τη ρίζα, το θέµα, την κατάληξη, δηλαδή τα µορφήµατα. Μόρφηµα είναι η ελάχιστη γλωσσική µονάδα που έχει νόηµα (είναι φορέας σηµασίας) και που εκφράζεται µε φωνήµατα (κώδικα οµιλίας). Το µόρφηµα πραγµατώνεται στο λόγο µε µία ή περισσότερες µορφές. Όπως το φώνηµα πραγµατώνεται µε φθόγγους (αλλόφωνα) έτσι και το µόρφηµα πραγµατώνεται µε µορφές π.χ. µόρφηµα: ονοµαστική ενικού αρσενικών, π.χ. µορφές ας, ης, ος, ες, ους (Λεβαντή (2005). Οι µορφές ενός µορφήµατος µπορεί να βρίσκονται σε: συµπληρωµατική κατανοµή π.χ. οι καταλήξεις των θηλυκών της ονοµαστικής του Ενικού α, η, ος, ώ, ούλα, ελεύθερη εναλλαγή: Να βρίσκονται στο ίδιο περιβάλλον χωρίς να βρίσκονται σε αντίθεση αγαπάω/αγαπώ, παίζουνε/παίζουν. - 38 -
Είδη Μορφηµάτων και Παραδείγµατα Λεξικά µορφήµατα Ελεύθερα: χθες, σήµερα, πάνω εσµευµένα: οι ρίζες των λέξεων: τρεχ-, παιδ-, Γραµµατικά µορφήµατα Ελεύθερα: κλιτά (ο, η, τον, οι κλπ.). Άκλιτα: θα, και, να, από εσµευµένα: κλιτικά (ω, εις, ας, ους,). Παραγωγικά: α, ξε, δυς, ευ, ακ, ουτσικ, τα, ουλ οκιµασίες µορφολογίας (γραµµατικής)και σύνταξης Test of Reception of Grammar TROG Bishop Τhe Renfrew Action Picture Test Clinical Evaluation of Language Fundamentals- 4-39 -
Χρήση: ιαταραχές Πραγµατολογίας Το πραγµατολογικό προφίλ των καθηµερινών δεξιοτήτων επικοινωνίας στη ηλικία περιλαµβάνει τις εξής διαδικασίες: σχολική 1. Επικοινωνιακές Λειτουργίες Προσέλκυση προσοχής α) για τον εαυτό του β) για γεγονότα, αντικείµενα, άλλους ανθρώπους Ζήτηση ( παράκληση - απαίτηση) α) βοήθεια β) πληροφορίες Πως δίνει πληροφορίες α) για γονείς β) για δασκάλους Πως δίνει οδηγίες Αφήγηση Χιούµορ Έκφραση συναισθήµατος α) ευχαρίστηση β) αναστάτωση 2. Ανταπόκριση στην Επικοινωνία Συγκέντρωση προσοχής Κατανόηση έµµεσων-πλάγιων παρακλήσεων Ιδιωµατισµοί Σαρκασµός Κατάκτηση φωνολογικής συνειδητότητας Απόκριση µε διασκέδαση ιαπραγµατεύσεις Ζήτηση διευκρινήσεων - 40 -
3. Αλληλεπίδραση και Συνοµιλία Ενδιαφέρον για επικοινωνία. ιατήρηση συζήτησης. Προϋπόθεση και µοιρασµένες γνώσεις. ιόρθωση συνοµιλίας. Συµµετέχοντας σε µια συζήτηση. Κλείσιµο της κουβέντας. 4. Παραλλαγές Συµφραζοµένων Πρόσωπα Περιπτώσεις Συνθήκες Χρόνος (πότε) Θέµατα Ενδιαφέροντος Τα βιβλία ως µέσα επικοινωνίας Χρήση του λόγου στο παιχνίδι Αλληλεπίδραση µε συνοµηλίκους Συµµόρφωση µε τους κοινωνικούς κανόνες οκιµασίες πραγµατολογικών ικανοτήτων The Pragmatics Profile of Everyday Communication skills in Children Hazel Dewart and Susie Summers, NFER-NELSON. - 41 -
υσκολίες στη Μνήµη Εργασίας εν µπορεί να θυµηθεί : ήχους, γράµµατα, λέξεις, προτάσεις. εν µπορεί να ακολουθήσει ή να θυµηθεί οδηγίες ή κατευθύνσεις. εν µπορεί να αποστηθίσει αυτολεξεί και να µάθει ποιηµατάκια, προπαίδεια, µήνες του έτους κλπ. Συνήθως µπερδεύει την αλφαβήτα, τα γενέθλιά του, το τηλέφωνό του. Μπορεί να έχει δυσκολία στα µαθηµατικά στην ορθογραφία. Ανώριµος προφορικός λόγος, δυσκολίες στην έκφραση, αναγραµµατισµοί. υσκολία στην ανάκληση της κατάλληλης λέξης. υσκολία στην εκµάθηση των δευτερευόντων µαθηµάτων ιστορίας, γεωγραφίας, κλπ. οκιµασίες αξιολόγησης µνήµης εργασίας ΑΘΗΝΑ τεστ (Μνήµη Αριθµών ). Επανάληψη λέξεων και ψευδολέξεων. Clinical Evaluation of Language Fundamentals 4 (επανάληψη προτάσεων, έννοιες και εκτέλεση εντολών). Daneman and Carpenter`s screening working memory test. Daneman and Carpenter`s Working Μemory Τest «Θα σου πω πέντε προτάσεις, για κάθε πρόταση θα µου λες αν είναι σωστή η όχι µετά θα επαναλάβεις την τελευταία λέξη από κάθε πρόταση στη σωστή σειρά». Ο Αθανάσιος ιάκος είναι εθνικός µας ήρωας. Ο Μέγας Αλέξανδρος κατέκτησε την Κίνα. Το γιασεµί µυρίζει πολύ ωραία. Ο κος Γεωργίου είναι πρωθυπουργός της Ελλάδας. Η φώκια είναι ζώο θηλαστικό. - 42 -
- 43 -
Εικόνα 1: Ενδεικτικό πρωτοκόλλου του τεστ CELF-4. - 44 -